POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA W 1937 R. Rok 1937 charakteryzował się na arenie międzynarodowej względnym spokojem. Polska kontynuowała politykę równowagi, której ramy zostały wytyczone przez zmarłego w maju 1935 r. marszałka Józefa Piłsudskiego. Polityka ta polegała na próbie utrzymywania na ile to było możliwe poprawnych stosunków z obydwoma sąsiednimi mocarstwami totalitarnymi. W założeniu relacje Polski zarówno z komunistycznym Związkiem Radzieckim, jak i z narodowo-socjalistyczną Trzecią Rzeszą miała cechować symetria. Koncepcja ta wynikała z głównego zadania pokojowo zorientowanej polskiej polityki zagranicznej, jakim było zapewnienie państwu bezpieczeństwa, a tym samym możliwości normalnego rozwoju w sytuacji narastającej ekspansji Niemiec. Nie lekceważono także zagrożenia ze wschodu, doskonale zdając sobie sprawę, iż Związek Radziecki nie wyzbył się w stosunku do odrodzonej, suwerennej Polski swych imperialistycznych zamiarów. Z Niemcami starano się utrzymać poprawne stosunki, z niepokojem obserwowano jednak szykanowanie polskiej mniejszości w Wolnym Mieście Gdańsku oraz w samych Niemczech. Rok 1937 przyniósł eskalację niemieckich działań, mających na celu odzyskanie hanzeatyckiego portu, które nie ustały już do momentu agresji na Polskę. Na Wierzbowej powoli pozbywano się także złudzeń co do samodzielności polityki zagranicznej faszystowskich Włoch. Z kolei stosunki ze Związkiem Radzieckim w wyniku różnych incydentów zostały zredukowane do minimum. W ramach polityki równowagi Polska nie przystąpiła jednak ani do paktu antykominternowskiego, ani też nie podjęła niemieckich propozycji koordynacji działań wymierzonych przeciwko Moskwie. Powoli na pierwszy plan wysuwały się stosunki z Wielką Brytanią. Minister Józef Beck starał się z zapałem, ale cierpliwie budować sojusz VII
z Londynem. Nie rezygnowano także z doprowadzenia do odbudowania, na możliwie partnerskich zasadach, sojuszu z Francją. Wpływy i znaczenie Paryża zostały jednak osłabione pod rządami Frontu Ludowego, a wiara w moralną siłę sojusznika była w Polsce coraz bardziej ograniczona. Do najważniejszych zagadnień, którym w 1937 r. polska dyplomacja poświęcała uwagę, należały także: konieczność zabezpieczenia polskich interesów w ramach rokowań Paktu Zachodniego, którego koncepcję ostatecznie zarzucono; postępujący upadek znaczenia Ligi Narodów; negocjacje umowy mniejszościowej z Niemcami oraz międzynarodowy kontekst przeludnienia Polski. STRUKTURA MSZ. PLACÓWKI ZAGRANICZNE W 1937 r. ministrem spraw zagranicznych był nadal Józef Beck, sprawujący urząd od 2 listopada 1932 r. Odgrywał on jako jeden z głównych ideologicznych spadkobierców Piłsudskiego nader niezależną rolę w planowaniu i realizacji polityki zagranicznej. Znany był z przywiązywania dużej wagi do dążenia do uzyskania odpowiedniego prestiżu państwa, czasami za pomocą manifestowania tej samodzielności, co nie zjednywało mu poparcia w niektórych kołach zachodnich. Od 5 listopada 1932 r. funkcję podsekretarza stanu pełnił Jan Szembek, zawodowy dyplomata, lojalny współpracownik ministra, dość umiejętnie jak się wydaje potrafiący łagodzić kanty wojskowych zwyczajów i wyobrażenia o świecie byłych oficerów, którym przyszło służyć w dyplomacji. Wiceminister odpowiadał za codzienną pracę resortu. Charakteryzował się bardzo dobrą orientacją w stosunkach międzynarodowych, także dzięki swemu doświadczeniu dyplomatycznemu, zainteresowaniom oraz koligacjom rodzinnym. Wiedza ta była przez Becka wykorzystywana. Poza tym, Szembek był przez ministra używany do delikatnych misji na najwyższym dyplomatycznym szczeblu. Często też podejmował decyzje w ważnych sprawach podczas licznych absencji szefa dyplomacji, albo w odniesieniu do zagadnień, którymi Beck się nie zajmował. Dużą rolę w MSZ odgrywał Michał Łubieński, od kwietnia 1935 r. dyrektor Gabinetu Ministra Spraw Zagranicznych (skrót: G.M.) i prawa ręka szefa polskiej dyplomacji. Funkcję wicedyrektora G.M. pełnił od listopada 1932 r. Seweryn Sokołowski. Gabinet Ministra składał się, prócz kluczowego VIII
referatu politycznego (G.M.P.), także z referatów: szyfrów (G.M.S.), archiwalnego (G.M.A.) oraz funduszu specjalnego (R.F.S.). Osobno funkcjonował Sekretariat Ministra, nie odgrywając samodzielnie żadnej roli i pełniąc funkcje techniczne. Najważniejszą rolę w strukturze resortu, prócz Gabinetu Ministra, pełnił Departament Polityczno-Ekonomiczny (D.P.). Nie miał on jednak dyrektora, co powodowało, że trzy jego wydziały odgrywały bardzo ważną rolę w odniesieniu do wyznaczonego odcinka zagadnień. Funkcję koordynatora pełnił Szembek, w niektórych wypadkach także Łubieński. Od lutego 1934 r. naczelnicy wydziałów D.P. posiadali tytuły wicedyrektorów. Byli to: Tadeusz Gwiazdoski (Wydział Organizacyj Międzynarodowych P.I, wicedyrektor od lutego 1934 r.), Józef Potocki (Wydział Zachodni P.II, od lutego 1934 r.) oraz Tadeusz Kobylański (Wydział Wschodni P.III, od października 1935 r.). Departament Polityczno-Ekonomiczny składał się z pięciu wydziałów. Wydział Organizacyj Międzynarodowych (P.I) dzielił się z kolei na sześć referatów: Ligi Narodów, spraw mniejszościowych, morskiego, wyznań, kongresowego oraz spraw komunikacyjnych i granicznych. W skład Wydziału Zachodniego (P.II) wchodziły cztery referaty: centralno-europejski, anglosaski, zachodni i południowy. Wydział Wschodni (P.III) składał się z czterech referatów: sowieckiego, Środkowej Europy, bałtyckiego, Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Naczelnikiem istniejącego od maja 1936 r. Wydziału Prawnego (P.V) był Władysław Kulski. Wydział ten składał się z referatów: polityczno-prawnego, ogólno-prawnego i traktatowego. Wydziałem Prasowym (P.VI) kierował od stycznia 1935 r. Wiktor Skiwski. Składał się on z pięciu referatów: prasy polskiej, zachodniego, wschodniego, informacyjnego i propagandy. Wydziałowi temu podlegał również Biuletyn. Samodzielne stanowisko w Departamencie Polityczno-Ekonomicznym zajmował od maja 1935 r. Radca Ekonomiczny (R.E.) Jan Wszelaki, któremu podlegało kilku urzędników. Ważną rolę, jak w każdej dyplomacji, odgrywał Protokół Dyplomatyczny (P.D.). Od sierpnia 1929 r. jego dyrektorem był Karol Romer, a jego zastępcą od sierpnia 1935 r. Aleksander Łubieński. Protokół składał się z referatów: ogólnego i orderowego. Kluczową rolę odgrywało także Biuro Personalne (B.Pers.) na czele z pełniącym obowiązki dyrektora od lutego 1934 r. Wiktorem Tomirem Drymmerem, jednocześnie dyrektorem Departamentu Konsularnego. Jego zastępcą był od stycznia 1936 r. Jan Rozwadowski. W skład biura wchodziły: referat IX
pracowników kontraktowych, funkcjonariuszów niższych oraz ewidencji, referat personelu etatowego oraz referat organizacyjny i wyszkolenia. Departament Konsularny (D.K.), na czele z dyrektorem od września 1933 r. Drymmerem i (od stycznia 1937 r.) zastępcą dyrektora Władysławem Sokołowskim, składał się z trzech wydziałów: Polityki Emigracyjnej (E.I), Polaków Zagranicą (E.II) oraz Opieki Prawnej (E.III). W skład E.I wchodziły referaty: studiów, migracyjny, kolonialny i osadniczy, a w skład E.II referaty: zamorski, zachodni, wschodni i ogólny. Dyrektorem Departamentu Administracyjnego (D.A.) był od października 1933 r. Stanisław Schimitzek. W skład Wydziału Budżetowego (A.II) wchodziły: referat budżetowy (A.II.B.), rachuba centrali (A.II.R.C.), referat kontroli rachunkowości urzędów zagranicznych (A.II.K.Z.) oraz kasa (A.II.K.). W skład Wydziału Gospodarczego (A.III), prócz Doradcy Artystycznego (sic!), wchodziły referaty: komunikacji, inwestycyjny oraz gospodarczy. W 1937 r. polska dyplomacja dysponowała poza granicami kraju ośmioma, a pod koniec roku dziewięcioma przedstawicielstwami dyplomatycznymi w randze ambasady. Były to placówki w: Ankarze, zwanej jeszcze wtedy Angorą (od czerwca 1936 r. ambasadorem był Michał Sokolnicki), Berlinie (od października 1934 r. Józef Lipski), Londynie (od listopada 1934 r. Edward Raczyński), Moskwie (od lipca 1936 r. Wacław Grzybowski), Paryżu (od czerwca 1936 r. Juliusz Łukasiewicz), Rzymie (od lipca 1933 r. Alfred Wysocki), Waszyngtonie (od maja 1936 r. Jerzy Potocki) i przy Stolicy Apostolskiej (od listopada 1924 r. Władysław Skrzyński; po jego śmierci 26 grudnia 1937 r. zastąpił go w charakterze chargé d affaires placówki radca ambasady Stanisław Janikowski). W dniu 1 października 1937 r. poselstwo w Japonii zostało podniesione do rangi ambasady, a pierwszym ambasadorem RP w Tokio został mianowany Tadeusz Romer, sprawujący dotychczas funkcję posła. Na czele Delegacji RP przy Lidze Narodów stał Tytus Komarnicki, a Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku Marian Chodacki. Pozostałe przedstawicielstwa dyplomatyczne posiadały rangę poselstw. Stale rozbudowywana była sieć polskich konsulatów, w tym honorowych 1. 1 Rocznik służby zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1937, Koło Rodziny Urzędniczej przy Min. Spraw Zagr., Warszawa 1937, passim; Rocznik służby zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1938, Stow. Samopomoc Urzędników Polskiej Służby Zagranicznej, Warszawa 1938, passim; Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Pol- X
PODSTAWA WYBORU I ZASADY EDYCJI W wyniku II wojny światowej i jej następstw dokumentacja centrali MSZ oraz placówek dyplomatycznych i konsularnych uległa rozproszeniu, częściowo zaś także zniszczeniu 2. Ocalałe z zawieruchy wojennej akta są obecnie dostępne przede wszystkim w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN), a także w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (IPMS). Mniejsza ilość dokumentów wytworzonych w 1937 r. przechowywana jest również w: Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku (IJPA), Polskim Instytucie Naukowym w Nowym Jorku (PIN), Instytucie Hoovera przy Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii (znajdująca się w tym ostatnim archiwum dokumentacja polskiego MSZ oraz podległych mu placówek dostępna jest w AAN w formie mikrofilmów, została także staraniem Narodowego Archiwum Cyfrowego umieszczona w Internecie w ramach Zintegrowanego Systemu Informacji Archiwalnej http://szukajwarchiwach.pl/800). Kolekcja Mariana Szumlakowskiego przechowywana jest na Wydziale Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego (spuścizna po byłym pośle w Hiszpanii pozostaje dotychczas nieuporządkowana), zaś dokumenty dotyczące działalności skiej, nr 1 6, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 1937, passim; P. Łossowski, Dyplomacja Drugiej Rzeczypospolitej. Z dziejów polskiej służby zagranicznej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1992, passim; W. Michowicz, Organizacja polskiego aparatu dyplomatycznego w latach 1918 1939, w: P. Łossowski (red.), Historia dyplomacji polskiej, t. IV, 1918 1939, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 46 57; J.M. Majchrowski (red.), Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1994, passim; E. Kołodziej, Wstęp, w:e.kołodziej(oprac.),inwentarz akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie z lat [1915 1917] 1918 1939, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2000, s. 5 11; J. Łaptos, Organizacja, personel i funkcjonowanie polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w latach 1918 1939,w:H.Bułhaketal. (kom. red.), Z dziejów polityki i dyplomacji polskiej. Studia poświęcone pamięci Edwarda hr. Raczyńskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1994, s. 343 344; T. Joniec, Polska służba konsularna 1918 1995, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 1996, s. 14 47. 2 Zob. szerzej: H. Batowski, Polska dyplomacja na obczyźnie 1939 1941, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1991, s. 337 349; idem, Niedoszła Biała księga z roku 1940. Rozprawa źródłoznawcza, Secesja, Kraków 1993, s. 7 18; E. Kołodziej, Wstęp, w: Inwentarz akt, op.cit., s. 11 12; W. Stępniak, Archiwalia polskie w zbiorach Instytutu Hoovera Uniwersytetu Stanforda, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 1997; S. Żerko (red.), Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1939: styczeń sierpień, PISM, Warszawa 2005, s. XI XII; M. Kornat, (red.), Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1938, PISM, Warszawa 2007, s. XV. XI
komisarza generalnego w Wolnym Mieście w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Na potrzeby tomu przeprowadzono kwerendy w AAN, IPMS oraz Wydziale Artes Liberales UW. Wykorzystano również wcześniejsze kwerendy redaktora tomu w zbiorach IJPA oraz PIN. Dodatkową kwerendę w obydwu instytucjach przeprowadzili także prof. Krzysztof Ruchniewicz oraz Piotr Długołęcki. Do druku zakwalifikowano łącznie 309 dokumentów, w tym 212 z AAN, 74 z IPMS, 17 z IJPA, 4 z Wydziału Artes Liberales UW oraz 1 z PIN. W jednym przypadku oparto się na publikacji prasowej Gazety Polskiej. Fragmenty części dokumentów z 1937 r. wykorzystano w przypisach w postaci cytatów. Kilkadziesiąt zamieszczonych w niniejszym tomie dokumentów zostało opublikowanych wcześniej (niektóre z nich ukazały się jedynie w tłumaczeniu na angielski lub rosyjski), lecz zdecydowaną większość stanowią inedita. Informacje o edycji wcześniejszej umieszczono pod dokumentem, a zapis bibliograficzny podano w wersji skróconej. Zastosowano następujące skróty: Diplomat in Berlin Wacław Jędrzejewicz (red.), Diplomat in Berlin 1933 1939. Papers and Memoirs of Józef Lipski, Ambassador of Poland, Columbia University Press, New York London 1968; DMPR Euzebiusz Basiński et al. (red.), Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 6: 1933 1938, Książka i Wiedza, Warszawa 1967; DDPPZ Tadeusz Jędruszczak, Maria Nowak-Kiełbikowa (red.), Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918 1939, t.2:1933 1939, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1996; DTJS Tytus Komarnicki (oprac.), Diariusz i teki Jana Szembeka (1935 1945), t. 3, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn 1969; DTJS materiały uzupełniające Wacław Jędrzejewicz (red.), Diariusz i teki Jana Szembeka 1935 1945 opracowane przez Tytusa Komarnickiego i Józefa Zarańskiego. Materiały uzupełniające, Niepodległość, t. 15, Instytut Piłsudskiego, Nowy Jork Londyn 1982; Dyplomata w Paryżu Wacław Jędrzejewicz, Henryk Bułhak (oprac.), Juliusz Łukasiewicz, Dyplomata w Paryżu 1936 1939, Warszawska Oficyna Wydawnicza Gryf, Instytut Historii PAN, Warszawa 1995; XII
Sekrety Lew F. Sockow (red.), Sekrety pol skoj politiki. Sbornik dokumientow (1935 1945), Służba Wnieszniej Razwiedki Rossijskoj Fiedieracii, Archiw SWR Rossiji, Moskwa 2009; PBK tzw. Polska Biała Księga w wersjach językowych: francuskiej (Les relations polono-allemandes et polono-soviétiques au cours de la période 1933 1939. Recueil de documents officiels. Livre blanc polonais, République de Pologne, Ministère des Affaires Étrangères, Flammarion, Paris 1940), angielskiej (Official Documents Concerning Polish-German and Polish-Soviet Relations 1933 1939. The Polish White Book, Republic of Poland. Ministry for Foreign Affairs, Roy Publishers, New York 1940) i niemieckiej (Die polnisch-deutschen und die polnisch-sowjetrussischen Beziehungen im Zeitraum von 1933 bis 1939. Dokumente und Urkunden zum Kriegsausbruch, Basel 1940) o wspólnej numeracji dokumentów; Protokóły i sprawozdania Henryk Chałupczak, Edward Kołodziej (oprac.), Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Protokóły i sprawozdania 1920-1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- -Skłodowskiej, Lublin 1999; Referaty Henryk Chałupczak, Edward Kołodziej (oprac.), Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Referaty 1928 1938, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001. Przyjęto zasadę publikowania wyłącznie na podstawie oryginałów. Niniejszy tom nie zawiera tak jak cała seria przedruków z wcześniejszych edycji. Zrezygnowano z zamieszczania tekstów traktatów, umów, komunikatów i przemówień, z jednym wyjątkiem: polsko-niemieckiej deklaracji mniejszościowej, podpisanej 5 listopada 1937 r. Z konieczności, podyktowanej ograniczoną objętością tomu, skoncentrowano się na problematyce politycznej, a zagadnienia wojskowe, gospodarcze, kulturalne czy demograficzne znajdują w niniejszym wyborze incydentalne odzwierciedlenie. Na kształt tomu rzutował również stan zachowania zasobu. Przykładowo, odnaleziono jedynie śladową polską dokumentację dyplomatyczną dotyczącą relacji ze Związkiem Radzieckim i Węgrami 3. Dokumenty zostały opublikowane w układzie chronologicznym. Nie zawsze udało się na podstawie krytyki zewnętrznej źródła ustalić datę ich 3 Por. S. Żerko (red.), Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1936, PISM, Warszawa 2011, s. XII. XIII
sporządzenia. Zgodnie z przyjętą w serii zasadą, w odniesieniu do notatki, przy której nie zamieszczono daty sporządzenia, przyjmowano, że powstała ona po dacie opisywanego wydarzenia (np. rozmowy). W jednym przypadku możliwe było podanie wyłącznie miesiąca, w którym dokument wytworzono. W tej sytuacji zamieszczono go na końcu dokumentów z tego miesiąca. W tzw. główce publikowanego dokumentu podano dzienną (lub przybliżoną) datę wytworzenia, rodzaj dokumentu oraz jego wystawcę i adresata. W odniesieniu do szyfrogramów wysyłanych z placówek zrezygnowano z podawania adresata z uwagi na fakt, że w przypadku tego rodzaju komunikacji głównym adresatem była centrala. Rezygnowano także z każdorazowego podawania nazwisk, ograniczając się do wymienienia funkcji. Informacje o pochodzeniu dokumentu (nazwa archiwum i zespołu oraz sygnatura archiwalna) znajdują się w metryczce pod tekstem. Umieszczono tam również informacje o ewentualnej wcześniejszej publikacji dokumentu. Dokumenty, z wyjątkiem kilku, opublikowano w całości. Skróty zaznaczono nawiasami kwadratowymi, a w przypisach umieszczono informację o treści pominiętych fragmentów. Nie przedrukowywano nagłówków papieru listowego czy też szablonów pism urzędowych związanych z daną funkcją czy instytucją, pisemnych elementów formularza, pieczęci i znaków kancelaryjnych, formuł typu za zgodność, informacji o liczbie egzemplarzy. Z reguły pomijano również rozdzielnik, a informacje, dokąd przesłane zostały kopie dokumentu, umieszczano w przypisach. Nie podawano także informacji o kopiach albo innych egzemplarzach publikowanego dokumentu, które znajdują się w innych zespołach lub archiwach. Zachowano natomiast adnotacje dotyczące stopnia tajności dokumentów. W przypadku publikowania fragmentów z Przeglądu Informacyjnego Polska a Zagranica, zrezygnowano z umieszczania w przypisie informacji o pominiętym fragmencie, często bowiem decydowano o publikacji tylko krótkiego fragmentu z wielostronicowego i zróżnicowanego tematycznie dokumentu. Wyjaśnienia wymaga publikacja dokumentu nr 29 został on opublikowany z pominięciem jednej strony, która nie zachowała się w AAN. Dokument nr 278 znajduje się w innym zespole niż załącznik do tego dokumentu, zostały one zamieszczone w tomie razem. Informacja o zastosowaniu takiego rozwiązania znajduje się w metryczce. XIV
Niemal wszystkie dokumenty zamieszczone w tomie to maszynopisy, jedynie dok. nr 20 został opublikowany na podstawie rękopisu, co zostało odnotowane w metryczce pod dokumentem. W przypisach merytorycznych starano się podawać zwięzłe, podstawowe informacje o opisywanych w tekście zagadnieniach. Nie powtarzano tych wiadomości. W niektórych przypadkach odsyłano jednak do wcześniejszych przypisów. Zrezygnowano z podawania literatury przedmiotu. Przypisy oryginalne, występujące w niektórych dokumentach, umieszczono między przypisami rzeczowymi i oznaczono kolejno x, xx itd. Zrezygnowano z przypisów osobowych. Informacje o funkcjach pełnionych w 1937 r. przez wymienione w dokumentach osoby zawiera indeks osobowy. Występujące w przypisach daty dzienne, gdy nie podano inaczej, dotyczą roku 1937. W niniejszym tomie nie ingerowano w styl dokumentów. Nie tłumaczono na polski fragmentów w językach obcych. Skróty rozwinięto w osobnym wykazie. W tekstach publikowanych dokumentów wprowadzono oznaczenia literowe, informujące o cechach formalnych (podkreślenia odręczne, przekreślenia, nieczytelne lub niezrozumiałe fragmenty, nieczytelne podpisy itp.). Odręczne dopiski lub komentarze wyróżniono kursywą i oznaczeniami literowymi. W tomie zastosowano następujące literowe oznaczenia tekstu: a... a tak w tekście, b... b komentarz odręczny, c... c odręczna poprawka w tekście lub dopisek, d... d podkreślenie odręczne, e... e zakreślone na marginesie, f... f podpis odręczny, g... g podpis nieczytelny, h... h przekreślone, i... i tekst nieczytelny, j... j znak zapytania. XV
KOREKTA JĘZYKOWA Korektorskie ingerencje w oryginalny tekst ograniczono do niezbędnego minimum. Pozostawiono rozbieżności w ortografii, częste szczególnie w odniesieniu do pisowni łącznej i rozdzielnej, a także pisowni i/j w takich wyrazach jak Anglia/Anglja lub aliant/aljant. Mimo prób ujednolicenia ortografii utrzymywały się wówczas jeszcze różnice regionalne, które zostały zniesione w wyniku postanowień Komitetu Ortograficznego Polskiej Akademii Umiejętności z lat 1935 1936 4. W publikowanych materiałach uzupełniono polskie znaki diakrytyczne, poprawiono bez zaznaczania oczywiste błędy literowe, ortograficzne, interpunkcyjne. Nieliczne dopiski odredakcyjne i uzupełnienia dokumentów oznaczano nawiasami kwadratowymi. Zachowano wielkie i małe litery w formie, w jakiej występowały w oryginałach. Nie poprawiano także błędów związanych z odmianą nazwisk, pozostawiono również występujące w dokumentach ich nieprawidłowe wersje, w tym spolonizowaną formę nazwisk rosyjskich, czeskich czy litewskich. Prawidłową pisownię zawiera indeks osobowy. Odnotowano w nim także niektóre występujące w dokumentach błędne zapisy nazwisk obcych, z odesłaniem do wersji poprawnej. PODZIĘKOWANIA Wyrazy wdzięczności należą się dyrekcjom i pracownikom archiwów, w których przeprowadzono kwerendy. Składam również słowa podziękowania: redaktorowi naczelnemu serii prof. Włodzimierzowi Borodziejowi, recenzentom prof. Stanisławowi Żerce i prof. Władysławowi Stępniakowi, a także prof. Wojciechowi Skórze, prof. Krzysztofowi Ruchniewiczowi, dr. Krzysztofowi Strzałce, dr. Mateuszowi Gniazdowskiemu, dr Annie Badurze, p. Piotrowi Nalepie, p. Dariuszowi Psiukowi, p. Matyldzie Urjasz-Raczko oraz p. Izabeli Mrzygłód. Jan Stanisław Ciechanowski 4 E. Polański, Reformy ortografii polskiej wczoraj, dziś, jutro, w: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, z. 60, 2004, s. 29 46. XVI