MONASTER STAUROPIGIALNY W KODEKSIE KANONÓW KO CIO ÓW WSCHODNICH

ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH Tom XXV, numer 3 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rnp.2015.25.3-7 MONASTER STAUROPIGIALNY W KODEKSIE KANONÓW KO CIO ÓW WSCHODNICH. POCHODZENIE I HISTORYCZNY ROZWÓJ POJ CIA STAUROPIGII Staro ytna czynno zak adania nowego klasztoru zawiera a w sobie obrz d postawienia krzy a na miejscu przysz ego o tarza w sanktuarium wi tyni, którego dokonywa biskup. Ceremonia ta nazywa a si stauropigia, czyli ustanowienie krzy a. Je eli krzy przekazywa patriarcha, ustawiaj c go osobi cie lub przez swojego delegata, to wtedy taka stauropigia nazywa a si patriarsz, a ze wzgl du na taki przywilej klasztor ju nie podlega miejscowemu biskupowi, lecz bezpo rednio i ca kowicie podporz dkowany by patriarsze 1. Trudno jest wyznaczy czas pochodzenia przywileju patriarszej stauropigii. Pierwsza wzmianka o niej si ga ko ca szóstego stulecia, jednak najprawdopodobniej jest to pocz tek ósmego stulecia 2. Bizantyjski zbiór praw Epanahohis z ko ca IX stulecia wyra nie mówi o prawie patriarchy do nadawania przywileju stauropigii 3. Znany bizantyjski kanonista Teodor Balsamon ( wiek) nazywa patriarsz stauropigi staro ytnym ko cielnym zwyczajem 4. W red- MSU biskup pomocniczy Archieparchii Tarnopolskiej Ukrai skiego Ko cio a Greckokatolickiego (Ukraina), wyk adowca w Papieskim Instytucie Studiów Wschodnich w Rzymie; e-mail: erm_teodor@yahoo.it 1 Por. P. DE MEESTER, De monachico statu iuxta disciplinam byzantinam (Codificazione Canonica Orientale, Fonti II, fasc. X), Typis Poliglottis Vaticanis 1942, art. 20 1, s. 10, 119; art. 20 1, s. 11, 146-147. 2 Tam e, s. 120. 3 Tam e, s. 120-121. 4 PG 137, 99.

130 niowieczu przywilej ten by praktykowany dosy szeroko. Wiele stauropigialnych monasterów mia Patriarcha Konstantynopola, który korzysta z tego prawa na Wschodzie nawet poza granicami swego patriarchatu. Stauropigialnymi mog y by zarówno klasztory m skie, jak i e skie. Patriarcha podtrzymywa relacje ze swoimi klasztorami, które znajdowa y si w stolicy albo blisko niej za po rednictwem wielkiego sakellariya, a z tymi, którzy byli oddaleni przez egzarchów 5.. PRZYWILEJ PATRIARSZEJ STAUROPIGII WE WSPÓ CZESNYM PRAWODAWSTWIE WSCHODNICH KATOLICKICH KO CIO ACH Kodeks Kanonów Ko cio ów Wschodnich (KKKW) dzieli klasztory na trzy grupy: na prawie papieskim, na prawie patriarszym i na prawie biskupim: Monaster jest na prawie papieskim, je eli zostanie erygowany przez Stolic Apostolsk lub uznany za taki jej dekretem; na prawie patriarszym, je eli jest stauropigialny; na prawie eparchialnym, o ile zosta erygowany przez biskupa i nie otrzyma uznania Stolicy Apostolskiej (kan. 434). Otó, stauropigialnym jest monaster na prawie patriarszym, który jest podporz dkowany miejscowemu biskupowi, ale bezpo rednio podlega patriarsze 6. Oczywi cie, w tym znaczeniu jest mowa o monasterze, który znajduje si poza eparchi patriarchy. W przypadku stauropigii nie chodzi tu o odebranie monasteru w adzy miejscowego biskupa, a raczej oznacza przywilej nadany patriarchom, który poci ga za sob skutek w postaci bezpo redniego podporz dkowania 7. 5 Por. P. DE MEESTER, De monachico statu, art. 20 5, s. 128; S. CONGREGAZIONE ORIEN- TALE, Codificazione Canonica Orientale, Ottava plenaria, Schema dei canoni 487-725 (C.I.C) De Religiosis et De Laicis, Tipografia Poliglotta Vaticana 1939, s. 119-131;., (842-1204),. 2, Sankt-Petersburg 2003, s. 291-292; C. PUJOL, La vita religiosa orientale. Commento al Codice del Diritto Canonico Orientale (canoni 420-572), Roma 1994, s. 148-151. 6 Por. G. NEDUNGATT, Glossario dei termini principali usati nel CCEO, w: Enchiridion Vaticanum, t. XII n. 910; C. PUJOL, La vita religiosa orientale, s. 63, 137-138. 7 D. SALACHAS, Istituzioni di diritto canonico delle Chiese cattoliche orientali, Rom 1993, s. 337; TEN E, La vita consacrata nel Codice dei Canoni delle Chiese Orientali (CCEO), Bologna 2006, s. 90-92, 163-165.

MONASTER STAUROPIGIALNY W KODEKSIE KANONÓW KO CIO ÓW 131 1. Ustanowienie monasteru stauropigialnego KKKW w kan. 486 1 ustanowienie monasteru stauropigialnego reguluje w nast puj cy sposób: Patriarcha z wa nej przyczyny, po zasi gni ciu zdania biskupa eparchialnego oraz za zgod sta ego Synodu, mo e w akcie erekcyjnym przyzna monasterowi sui iuris status monasteru stauropigialnego. Aby patriarcha lub arcybiskup wi kszy (KKKW, kan. 152) w akcie ustanowienia monasteru sui iuris, poza granicami swojej eparchii, ale w granicach terytorium Ko cio a patriarchalnego (KKKW, kan. 78 2), móg nada mu przywilej stauropigii, ustawodawca stawia nast puj ce wymogi: 1) Powa na przyczyna. Przez powa n przyczyn trzeba rozumie duchowe dobro samego monasteru, jego pos ug i znaczenie dla ca ego Ko cio a patriarchalnego, dobro apostolatu itp. Prawo oceny, czy przyczyna jest powa na, nale y do patriarchy; 2) Konsultacja z biskupem eparchialnym. Patriarcha powinien powiadomi biskupa o swoim zamiarze i wys ucha jego opinii. Dla wa no ci dekretu patriarszego nie wymaga si zgody biskupa; 3) Zgoda Synodu sta ego. Dla wa no ci aktu ustanowienia monasteru stauropigialnego wymagana jest tak e zgoda Synodu sta ego. Trzeba zaznaczy, e wy cznie patriarcha i arcybiskup wi kszy maj prawo nadawa przywilej stauropigii kan. 435 2 stanowi: Erygowanie monasteru stauropigialnego jest zarezerwowane Patriarsze. Przed erygowaniem takiego monasteru patriarcha, je eli uwa a za potrzebne, mo e wys ucha tak e opinii prze o onych monasterów w pobli u 8. 2. Kanoniczne skutki przywileju stauropigii 2.1. Prawa i obowi zki patriarchy (arcybiskupa wi kszego) W sprawach dotycz cych wewn trznego zarz dzania i dyscypliny zakonnej w monasterze stauropigialnym patriarcha i arcybiskup wi kszy maj takie same prawa i obowi zki, jak eparchialny biskup w odniesieniu do monasterów na prawie eparchialnym (KKKW, kan. 414 1), czyli: 8 Por. C. PUJOL, La vita religiosa orientale, s. 147; W. BECKET SOULE, The Stauropegial Monastery, Orientalia Christiana Periodica 66 (2000), s. 165.

132 1) Ma prawo zatwierdza regu monasteru i jej zmiany, wprowadzane zgodnie z przepisami prawa, z wyj tkiem tych, które zosta y zatwierdzone przez w adz wy sz, czyli Stolic Apostolsk. 2) Ma prawo udziela w szczególnych wypadkach jednorazowej dyspensy od tych przepisów, które wykraczaj poza w adz prze o onego, kiedy on o to poprosi zgodnie z prawem. 3) Ma prawo odbywa kanoniczne wizytacje albo wizytowa za ka dym razem, gdy uzna to za w a ciwe. 4) Ma prawo wizytowa szko, która otwarta jest dla w asnych cz onków monasteru stauropigialnego (KKKW, kan. 638 1). 5) Ma prawo udziela wi ce cz onkom monasteru stauropigialnego albo zdecydowa, któremu biskupowi prze o ony ma przekaza litterae dimisorie do wi ce (KKKW, kan. 472). 6) Pe ni w adz s downicz w stosunku do mnichów 9. 7) Przewodniczy na posiedzeniu monasterskiej rady, która wybiera prze o- onego i przeprowadza czynno ustanowienia wybranego igumena (KKKW, kan. 443 1) itd. Ponadto we wszystkich wypadkach, które dotycz ycia monastycznego, gdy przepisy Typikonu odsy aj do decyzji biskupa eparchialnego, w monasterach stauropigialnych Typikon odsy a do decyzji patriarchy, który dla danego monasteru wykonuje funkcj miejscowego hierarchy (KKKW, kan. 101, 486 2). W Boskiej Liturgii i Liturgii Godzin w miejsce biskupa eparchialnego wspomina si patriarch (KKKW, kan. 486 2) 10. Prawa patriarchy (arcybiskupa wi kszego) w granicach monasteru stauropigialnego dotycz : 1) mnichów, którzy do niego nale ; 2) nowicjuszy, kandydatów i osób, które na sta e przebywaj w monasterze w dzie i w nocy, na przyk ad, ze wzgl du na studia czy prac ; 3) inne osoby, zwi zane z monasterem, podlegaj patriarsze czy arcybiskupowi wi kszemu tylko w tych sprawach, które dotycz ich funkcji lub urz du 11. 9 Por. J. KA OWSKI, Prawo o instytutach ycia konsekrowanego wed ug Kodeksu Kanonów Ko cio ów Wschodnich, Warszawa 1994, s. 138-139; W. BECKET SOULE, The Stauropegial Monastery, s. 166. 10 Por. P. DE MEESTER, De monachico statu, art. 20 7, 1º, s. 10; W. BECKET SOULE, The Stauropegial Monastery, s. 166. 11 Por. J. KA OWSKI, Prawo o instytutach, s. 138-139.

MONASTER STAUROPIGIALNY W KODEKSIE KANONÓW KO CIO ÓW 133 Trzeba podkre li, e w codziennym yciu wewn trzna dyscyplina monasteru stauropigialnego, jak i ka dego monasteru sui iuris, jest regulowana przez Typikon oraz wy szego prze o onego, natomiast patriarcha lub arcybiskup wi kszy w monasterach stauropigialnych nie mog wype nia funkcji prze- o onego mnichów: Tytu prze o onego mnichów i innych osób zakonnych nie przys uguje Hierarsze miejsca ani Patriarsze, z zachowaniem kanonów, które Patriarsze lub Hierarsze miejsca nadaj w adz nad nimi (kan. 418 2). 2.2. Prawa i obowi zki miejscowego biskupa eparchialnego Nie zwa aj c na to, e monaster stauropigialny nie jest cz stk eparchii, a znajduje si na terytorium jurysdykcji patriarchy i patriarcha wzgl dem niej wykonuje funkcje miejscowego biskupa, KKKW ustanawia nast puj ce przepisy: 1. Kodeks chroni w adz hierarchy miejsca, na terenie którego znajduje si monaster stauropigialny, w nast puj cych kwestiach (KKKW, kan. 415 1) 12 : 1) publiczna celebracja Bo ego kultu; 2) przepowiadanie s owa Bo ego ludowi; 3) religijne i moralne wychowanie wiernych, g ównie dzieci; 4) nauczanie katechetyczne i liturgiczne; 5) godno stanu duchownego; 6) spraw, które odnosz si do apostolatu. 2. Odno nie do wy ej wspomnianych zasad, biskup eparchialny ma prawo dokonywa wizytacji (KKKW, kan. 205 3, 415 2). 3. Biskup eparchialny, za zgod patriarchy i prze o onego monasteru stauropigialnego, mo e powierzy mnichom dzie o apostolatu albo obowi zki we swojej eparchii poza terenem monasteru (KKKW, kan. 415 3). Te sprawy pastoralne nale do apostolatu eparchialnego i opiek na nimi mie b dzie biskup eparchialny. 12 Por. CONCILIUM VATICANUM II, Decretum de pastorali episcoporum munere Christus Dominus (28.10.1965), AAS 58 (1966), s. 673-696; tekst polski w: Sobór Watyka ski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Pallottinum, Pozna 2002, s. 236-258, n. 35. Por. D. SALACHAS, La vita consacrata, s. 68-69. Jednak inny pogl d wyra a C. Pujol, który twierdzi, e biskup eparchialny ma w adz nad mnichami klasztoru stauropigialnego wówczas, gdy ich praca duszpasterska wykracza poza granic terytorium klasztoru. W takim wypadku mnisi zobowi zani s do przestrzegania przepisów i postanowie ustanowionych przez biskupa eparchialnego. Jednak kiedy praca duszpasterska ma miejsce na terytorium klasztoru, wtedy kompetentn w adz jest patriarcha, który dla tego klasztoru jest wy cznym hierarch miejsca La vita religiosa orientale, s. 70.

134 4. Je eli prze o ony monasteru stauropigialnego otrzyma wiadomo od miejscowego hierarchy, e mnich dopu ci si przest pstwa poza monasterem, to miejscowy hierarcha mo e ukara go w tym wypadku, kiedy ten mnich b dzie prawnie przebywa poza monasterem i potem do niego wróci (KKKW, kan. 415 4) 13. 5. W wypadku, je eliby wróci do monasteru stauropigialnego, hierarcha mo e go ukara nawet wtedy, gdy zakonnik przebywa legalnie poza domem zakonnym, a pó niej do niego powróci (KKKW, kan. 415 4) 14. W wypadku, gdyby we wspólnocie stauropigialnej wkrad y si nadu ycia, to hierarcha miejsca powinien dzia a w nast puj cy sposób (KKKW, kan. 417) 15 : 1) przeprowadzi rozmow z prze o onym; 2) gdyby prze o ony nie usun tych nadu y, to on powinien niezw ocznie zawiadomi o tym patriarch. 3. Tworzenie konfederacji monasterów stauropigialnych Kilka monasterów stauropigialnych, które nale do tego samego Ko cio a sui iuris, a które znajduj si w granicach w asnego Ko cio a patriarchalnego, mo e tworzy ze sob konfederacj po wcze niej otrzymanej zgodzie patriarchy. Patriarcha natomiast powinien zasi gn opinii biskupów eparchialnych, którzy zainteresowani s t kwesti. Patriarcha ma prawo zatwierdzania statutu konfederacji (KKKW, kan. 439 2) 16. 4. Zniesienie monasteru stauropigialnego Prawo zniesienia monasteru stauropigialnego przys uguje patriarsze. Do wa no ci aktu znosz cego potrzeba (KKKW, kan. 438 1): 1) uzyskania zgody Synodu sta ego; 2) przeprowadzenia konsultacji z prze o onym tego monasteru, a w wypadku, gdyby to dotyczy o monasteru, który jest jednym z cz onków konfederacji stauropigialnej, to nale y skonsultowa spraw z g ównym prze o onym konfederacji. 13 C. Pujol pisze, e hierarcha miejsca powinien powiadomi o tym patriarch. Zob. La vita religiosa orientale, s. 71. 14 Zob. tam e. 15 Por. D. SALACHAS, La vita consacrata, s. 67-70. 16 Por. tam e, s. 102.

MONASTER STAUROPIGIALNY W KODEKSIE KANONÓW KO CIO ÓW 135 Jednak prawo zezwala na kierowanie odwo ania do Biskupa Rzymu, które zawiesza moc wi c dekretu patriarchalnego na czas trwania rekursu (recursus in sospensivo ad Romanum Pontificem). Kan. 438 4 KKKW reguluje przeznaczenie dóbr materialnych po zniesieniu stauropigialnego monasteru: 1) je eli monaster nale a do konfederacji dobra przechodz do konfederacji; 2) je eli nie dobra przechodz na rzecz Ko cio a patriarchalnego. 5. Zniesienie konfederacji monasterów stauropigialnych Likwidacja konfederacji monasterów stauropigialnych na terytorium Ko cio- a patriarchalnego nale y do kompetencji patriarchy, który w takim wypadku powinien (KKKW, kan. 440 2): 1) otrzyma zgod Synodu sta ego swego Ko cio a; 2) przeprowadzi konsultacj z zainteresowanymi biskupami w tej kwestii; 3) wys ucha stanowiska g ównego prze o onego konfederacji. Zarówno tak przy zniesieniu monasteru stauropigialnego, jak i przy zniesieniu konfederacji stauropigialnej istnieje mo liwo odwo ania si do Biskupa Rzymu z takimi samymi konsekwencjami. O dalszym przeznaczeniu wszystkich dóbr materialnych konfederacji decyduje patriarcha za zgod Synodu sta ego (KKKW, kan. 440 3).. WNIOSKI Model monasteru stauropigialnego ma typowo wschodni charakter, a precyzyjnie mo na powiedzie, e bazuje na staro ytnej tradycji bizantyjskiej 17. Monastery takiego typu by y najbardziej rozpowszechnione w Ko ciele konstantynopolita skim. Praktyka ustanawiania monasterów stauropigialnych by a i jest rozpowszechniona w Ko cio ach prawos awnych. Od pocz tku pracy nad kodyfikacj wschodniego prawa kanonicznego zwrócono uwag na tradycj przywileju stauropigii. W 1952 r. papie Pius wprowadzi ten przywilej do ustawodawstwa wschodnich Ko cio ów katolickich i poszerzy go na wszystkie 17 Por. C. PUJOL, Il monachesimo bizantino secondo il MP Postquam Apostolicis Litteris, [w:] Il monachesimo orientale (Orientalia Christiana Analects 153), Roma 1958, s. 87.

136 Ko cio y wschodnie 18. Jan Pawe II potwierdzi t tradycj w KKKW 19. G ównym motywem nadania takiego przywileju, jak zosta o powiedziane, jest duchowe dobro tak monasteru, jak i ca ego Ko cio a. W monasterze stauropigialnym patriarcha ma takie same prawa jak biskup eparchialny w monasterze na prawie eparchialnym. W ten sposób monaster stauropigialny staje si terenem patriarszym. Dlatego w Typikonie takiego monasteru, gdy chodzi o takie same regu y, jakie zazwyczaj w monasterze na prawie eparchialnym odsy aj do miejscowego biskupa, w adz wy sz ma patriarcha a nie biskup. Natomiast miejscowemu biskupowi zarezerwowana jest w adza dotycz ca pracy duszpasterskiej monasteru odno nie do wiernych eparchii, która oczywi cie wychodzi poza granice monasteru stauropigialnego, bo wykonywana jest w odniesieniu do wiernych, którzy przynale do danej eparchii. Wewn trzna dyscyplina monasteru oraz zarz dzanie monasterem, tak jak w ka dym innym monasterze sui iuris, s sprawowane wy cznie wed ug regu ogólnego ustawodawstwa Ko cio a powszechnego, decyzji Synodu Biskupów Ko cio a Patriarchalnego i Typikonu. BIBLIOGRAFIA RÓD A PRAWA Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (25.01.1983), AAS 75 (1983), pars II, s. 1-317; tekst polski w: Kodeks Prawa Kanonicznego, przek ad polski zatwierdzony przez Konferencje Episkopatu, Pallottinum, Pozna 1984. Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (18.10.1990), AAS 82 (1990), s. 1033-1363; tekst polski w: Kodeks Kanonów Ko cio ów Wschodnich promulgowany przez papie a Jana Paw a II, Gaudium, Lublin 2002. PIUS XII: Motu Proprio Postquam Apostolicis Litteris de Religiosis, de Bonis Ecclesiae Temporalibus et de Verborum Significatione pro Ecclesiis Orientalibus (9.02.1952), AAS 44 (1952), s. 65-150. S. CONGREGAZIONE ORIENTALE: Codificazione Canonica Orientale, Ottava plenaria, Schema dei canoni 487-725 (C.I.C) De Religiosis et De Laicis, Tipografia Poliglotta Vaticana 1939. 18 PIUS XII, Motu proprio Postquam Apostolicis Litteris de Religiosis, de Bonis Ecclesiae Temporalibus et de Verborum Significatione pro Ecclesiis Orientalibus, 9.02.1952, AAS 44 (1952), s. 65-150, kan. 8 2, 164 1-2. 19 Por. kan. 434, 435, 438, 472, 486 inne.

MONASTER STAUROPIGIALNY W KODEKSIE KANONÓW KO CIO ÓW 137 LITERATURA BECKET SOULE Warren: The Stauropegial Monastery, Orientalia Christiana Periodica 66 (2000), s. 147-167. DE MEESTER Placide: De monachico statu iuxta disciplinam byzantinam (Codificazione Canonica Orientale, Fonti II, fasc. X), Typis Poliglottis Vaticanis 1942. KA OWSKI Julian: Prawo o instytutach ycia konsekrowanego wed ug Kodeksu Kanonów Ko cio ów Wschodnich, Wydawnictwo ATK,Warszawa 1994. NEDUNGATT George: Glossario dei termini principali usati nel CCEO, [w:] Enchiridion Vaticanum, t. XII. PUJOL Clément: La vita religiosa orientale. Commento al Codice del Diritto Canonico Orientale (canoni 420-572), Pontificio Istituto Orientale, Roma 1994. PUJOL Clément: Il monachesimo bizantino secondo il MP Postquam Apostolicis Litteris, [w:] Relazioni di Irénée HAUSHERR, Clément PUJOL, Olivier ROUSSEAU [i in.], Il monachesimo orientale, (Orientalia Christiana Analecta 153), Pontificium Institutu Orientalium Studiorum, Roma 1958, s. 57-97. SALACHAS Dimitrios: Istituzioni di diritto canonico delle Chiese cattoliche orientali, Dehoniane, Rom Bologna 1993. SALACHAS Dimitrios: La vita consacrata nel Codice dei Canoni delle Chiese Orientali (CCEO), Dehoniane, Bologna 2006. : (842-1204),. II, - 2003. MONASTER STAUROPIGIALNY W KODEKSIE KANONÓW KO CIO ÓW WSCHODNICH STRESZCZENIE Artyku dotyczy statusu prawnokanonicznego monasteru stauropigialnego, czyli takiego domu zakonnego, który, b d c wy czony spod w adzy miejscowego biskupa eparchialnego, jest podporz dkowany patriarsze lub arcybiskupowi wi kszemu wschodniego Ko cio a katolickiego. Autor prezentuje rys historyczny oraz analizuje istotne elementy instytucji stauropigii. Nast pnie prezentuje proces tworzenia monasteru stauropigialnego oraz jego usytuowanie kanoniczne wzgl dem patriarchy (arcybiskupa wi kszego) i biskupa eparchialnego, jak równie mo liwo tworzenia federacji tego rodzaju monasterów. S owa kluczowe: monaster, stauropigia, patriarcha, mnich

138 THE STAUROPEGIAL MONASTERY IN THE CODE OF CANONS OF THE EASTERN CHURCHES SUMMARY The article concerns the legal and canonical status of the stauropegial monastery, which is such a religious house being excluded from the authority of the eparchial bishop and subordinated to the patriarch or the major archbishop of the Eastern Catholic Church. The author presents the historical overview and analyzes the essential elements of the stauropegion. Then he presents the process of erection of the stauropegial monastery and its canonical position in relations to the patriarch (the major archbishop) and the eparchial bishop, as well as the possibility of erection of the confederation of these kinds of monasteries. Key words: monastery, stauropegion, patriarch, monk