Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Gliwice

R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Gliwice Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007-2013

Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013. Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a 40 053 Katowice tel. 32 253 04 25 www.silesiametropolia.eu Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17 90 248 Łódź tel. 42 633 17 19 www.inse.org.pl

Spis treści SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW... 3 WSTĘP... 5 1. ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W GLIWICACH... 7 2. ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI GLIWIC... 13 2.1. RYNEK PRACY... 13 2.2. DOCHODY LUDNOŚCI... 16 2.3. PODMIOTY GOSPODARCZE... 19 2.4. RYNEK NIERUCHOMOŚCI... 22 3. ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ GMINY GLIWICE... 25 PODSUMOWANIE... 29 BIBLIOGRAFIA... 31 ŹRÓDŁA DANYCH... 32 Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Gliwicach w latach 2002 2012... 7 Tabela 2. Procesy migracyjne w Gliwicach w latach 2002 2012... 9 Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Gliwicach (w tys. zł) w latach 2004 2011... 18 Tabela 4. Największe firmy w Gliwicach w 2011 r.... 20 Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach 2008 2010... 23 Tabela 6. Rynek nieruchomości w Gliwicach w latach 2008 2012... 24 Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny w Gliwicach w latach 2002 2012... 8 Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Gliwicach i GZM (w promilach) w latach 2002 2012... 10 Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Gliwice) za rok: 2002, 2007, 2012... 10 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok: 2002, 2007, 2012... 10 Wykres 5. Struktura ludności Gliwic według wieku w 2012 r.... 11 Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Gliwicach za rok: 2002 i 2011... 12 Wykres 7. Liczba pracujących w Gliwicach (w tys. osób) w latach 2005 2012... 13 Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Gliwice) za rok: 2007, 2010, 2012... 14 Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok: 2007, 2010, 2012... 14 3

Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Gliwicach i GZM według sekcji PKD w 2012 r.... 14 Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Gliwicach (w tys. osób) w latach 2003 2012... 15 Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Gliwicach, województwie śląskim i Polsce w latach 2004 2012... 16 Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Gliwic PIT (w tys. zł) w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach 2004 2011... 17 Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Gliwic i GZM PIT (w tys. zł) w latach 2004 2011... 17 Wykres 15. Struktura dochodów ludności Gliwic według źródła dochodów za rok: 2004, 2008, 2011... 19 Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT ( w tys. zł) w Gliwicach i GZM w latach 2007 2011... 20 Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Gliwicach i GZM w latach 2002 2012... 21 Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Gliwicach w latach 2010 2012... 22 Wykres 19. Cena za 1 m 2 mieszkania w Gliwicach i GZM w latach 2008 2010... 22 Wykres 20. Dochody i wydatki ogółem (ceny bieżące w mln zł) Gliwic w latach 2002 2012... 25 Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem Gliwic i GZM w latach 2002 2012... 26 Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Gliwicach w latach 2006 2012... 27 Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Gliwicach i GZM w latach 2006 2012... 27 Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca Gliwic i GZM w latach 2002 2012... 28 4

Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach 2012 2014 tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013. I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe (http://statystyka.gzm.org.pl/) stanowiące bazę danych społeczno-ekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

GLIWICE liczba mieszkańców (stan na 2012 r.) 186210 osób powierzchnia 133,88 m 2 jednostki sąsiadujące 1. Zabrze 2. gminy spoza GZM Rysunek 1. Gliwice na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Ruda Śląska Chorzów (2) Sosnowiec Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

1. Analiza potencjału ludzkiego w Gliwicach Ogólna tendencja w zakresie kształtowania się sytuacji demograficznej w Gliwicach jest niekorzystna z powodu obserwowanych procesów depopulacji, które sprawiły, że liczba ludności miasta zmalała z 202,6 tys. osób w 2002 r. do 186,2 tys. osób w 2012 r., tj. o 8%. W latach 2002 2012 utrzymywał się ujemny przyrost naturalny, co oznacza, że liczba zgonów przewyższała liczbę urodzeń (przyrost naturalny wynosił od 44 do 404 osób, przy wartości wskaźnika przyrostu naturalnego na poziomie od 0,2 do 2 ). Co istotne, utrzymujący się ujemny przyrost naturalny nie jest spowodowany malejącą liczbą urodzeń (ta z wyjątkiem lat 2007 i 2009 rosła), a zwiększającą się każdego roku liczbą zgonów (jedynie w 2009 r. liczba ta była niższa niż rok wcześniej zmarło wówczas o 89 osób, tj. o 4,5% mniej niż w 2008 r.). Liczba ludności* Tabela 1. Procesy demograficzne w Gliwicach w latach 2002 2012 Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski 2002 202604 1406 1810 404 2,0 2,04 0,15 2003 201586 1470 1816 346 1,7 2,10 0,37 2004 200361 1529 1831 302 1,5 1,97 0,19 2005 199451 1573 1868 295 1,5 2,09 0,10 2006 198499 1749 1793 44 0,2 1,70 0,12 2007 197393 1709 1923 214 1,1 1,64 0,28 2008 196669 1902 1980 78 0,4 1,01 0,92 2009 196167 1835 1891 56 0,3 1,05 0,86 2010 187830 1839 1930 91 0,5 0,88 0,90 2011 186868 1740 1964 224 1,2 1,88 0,34 2012 186210 1760 1967 207 1,1 1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania Poziom wskaźnika przyrostu naturalnego w Gliwicach, podobnie jak w Górnośląskim Związku Metropolitalnym (GZM), w każdym z badanych lat był niższy od poziomu krajowego, co potwierdza niekorzystną tendencję w odniesieniu do analizowanego miasta. W poszczególnych latach rozbieżności były podobne. Największą różnicę odnotowano na początku badanej dekady, w 2002 r., kiedy w kraju poziom wskaźnika wynosił 0,15, a w Gliwicach 2,0, zaś najmniejszą w 2006 r., kiedy wskaźnik dla kraju po raz pierwszy 7

tys. osób promile osiągnął wartość dodatnią i wynosił 0,12, a w Gliwicach był najbliżej zera i wyniósł 0,2. Z kolei w porównaniu z Metropolią Silesia dynamika negatywnych zmian w mieście była łagodniejsza i w każdym roku wskaźnik przyrostu w mieście utrzymywał wyższą wartość. Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny w Gliwicach w latach 2002 2012 250 200 150 0,0-0,1-0,1-0,2-0,2 100 50 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-0,3-0,3-0,4-0,4-0,5 Liczba ludności Przyrost naturalny Kolejnym czynnikiem silnie oddziałującym na liczbę ludności są procesy migracyjne, mające w Gliwicach większy wpływ na sytuację demograficzną niż tendencje związane z przyrostem naturalnym. Z danych wynika, że w latach 2002 2012 w mieście osiedliło się 17,3 tys. osób, podczas gdy wyprowadziło ok. 25 tys., a ubytek ludności w ciągu 11 lat wyrażony w liczbach bezwzględnych wyniósł 7,7 tys. osób. Saldo migracji w każdym z badanych lat było ujemne; jego najniższą wartość odnotowano w 2009 r. ( 494), największą zaś w 2007 r. ( 1123), kiedy to z miasta wymeldowało się 2,7 tys. osób. Zmiany związane z migracjami gliwiczan w ciągu analizowanego okresu są symetryczne. Jeśli dokonać jego podziału na podokresy, charakteryzujące się podobnym poziomem salda migracji: pierwszy okres obejmujący lata 2002 2005, drugi lata 2006 2008 i trzeci lata 2009 2012, można zaobserwować, że ogólny poziom migracji w pierwszym okresie jest podobny do tego z okresu trzeciego; w pierwszym z podokresów średni roczny poziom salda migracji wyniósł 654,25, zaś w trzecim 607,75. Wyraźne załamanie trendu miało miejsce w latach 2006 2008, kiedy to średnioroczne saldo migracji wyniosło 893, co wynikało przede wszystkim z wysokiej liczby wymeldowań 8

(w latach 2006 i 2007 wartości odpływu ludności były największe w całym analizowanym okresie). Lata Tabela 2. Procesy migracyjne w Gliwicach w latach 2002 2012 Napływ ludności (zameldowania) Odpływ ludności (wymeldowania) Saldo migracji Wskaźnik salda migracji Wskaźnik salda migracji dla GZM Wskaźnik przyrostu rzeczywistego 2002 1576 2130 554 2,73 3,71 b.d. 2003 1730 2420 690 3,42 3,63 5,05 2004 1577 2266 689 3,44 3,65 6,11 2005 1762 2446 684 3,43 3,72 4,56 2006 1658 2505 847 4,27 4,63 4,80 2007 1617 2740 1123 5,69 4,61 5,60 2008 1437 2146 709 3,61 3,36 3,68 2009 1496 1990 494 2,52 3,26 2,56 2010 1556 2160 604 3,22 3,38 44,39 2011 1431 2169 738 3,95 3,33 5,15 2012 1492 2087 595 3,20 3,41 3,53 Miarą obrazującą skalę zmian w zakresie zależności między odpływem a napływem ludności jest wskaźnik salda migracji, którego analiza umożliwia porównanie sytuacji w Gliwicach z sytuacją w GZM (por. wykres 2.). Stosunkowo podobny poziom wskaźnika w mieście i w całej Metropolii Silesia utrzymywał się w ciągu większości badanych lat (2003 2006; 2008, 2009 i 2011), a nieco korzystniejsza średnia wartość wskaźnika salda migracji w całym badanym okresie była w Metropolii (Gliwice: 3,56, GZM: 3,70). Największe rozbieżności pomiędzy miastem a GZM pod względem badanej cechy zaobserwowano w 2007 r., w którym po raz pierwszy wskaźnik w Gliwicach ( 5,69 ) prezentował wyraźnie niższą wartość od wskaźnika dla GZM ( 4,61 ). Podczas gdy od 2008 r. wskaźnik salda migracji dla GZM utrzymywał się na stałym poziomie, wskaźnik dla Gliwic w dalszym ciągu wahał się od 3,22 w 2009 r. do 3,95 w 2011 r. Dane dotyczące migracji pozwalają również określić wskaźnik przyrostu rzeczywistego, obrazujący skalę wpływu zarówno zmian naturalnych, jak i migracyjnych na liczbę ludności. W badanym okresie był on rokrocznie ujemny i wynosił od 2,56 w 2009 r. (charakteryzującym się niskim saldem przyrostu naturalnego i migracji) do 6,11 w 2004 r. Średnia wartość wskaźnika w badanym okresie nie była wyższa niż 0,8, co oznacza, że z Gliwic w ciągu każdego roku na 1000 mieszkańców ubywało średnio 8 osób (wykres 2.). 9

promile Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Gliwicach i GZM (w promilach) w latach 2002 2012 0,00 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-1,00-2,00-3,00-4,00-5,00-6,00 Glwiice GZM Ostatnim z analizowanych czynników, w największym stopniu determinujących jakość kapitału ludzkiego, jest struktura ludności i udział w niej grup ludności w podziale na wiek i wykształcenie. Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Gliwice) za rok: 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok: 2002, 2007, 2012 15% 17% 20% 15% 17% 20% 70% 70% 67% 70% 70% 67% 15% 13% 13% 2002 2007 2012 ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym 15% 13% 13% 2002 2007 2012 ludność w wieku ludność w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym 10

lata Ocena ekonomicznych grup wieku mieszkańców (osoby w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym) pozwala stwierdzić, że w ciągu badanego okresu struktura ludności zarówno w Gliwicach, jak i w GZM zmieniała się w niewielkim stopniu udział osób w wieku produkcyjnym oscylował w okolicach 70%, a osób w wieku przedprodukcyjnym spadł z 15% do 13% (wykresy 3. i 4.). Najwyraźniejsza zmiana jest widoczna w grupie osób w wieku poprodukcyjnym, której udział wzrósł z 15% do 20%; jest to związane z obserwowanym w całej Unii Europejskiej zjawiskiem starzenia się społeczeństwa. Kolejny wykres przedstawia w sposób szczegółowy strukturę ludności miasta pod względem wieku i płci (wykres 5.). Wykres 5. Struktura ludności Gliwic według wieku w 2012 r. 85 i więcej 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 12 9 6 3 0 3 6 9 12 mężczyźni kobiety tys. osób Struktura ludności Gliwic jest zbliżona do struktury ludności Polski i odzwierciedla typowe dla kraju tendencje, do których należą dwa charakterystyczne wyże demograficzne (górne i dolne wybrzuszenie piramidy) związane z zakończeniem II wojny światowej. Wąska podstawa piramidy jest zaś skutkiem malejącej liczby urodzeń. Wśród gliwiczan nieznacznie przeważają kobiety (na 100 mężczyzn przypada 107 kobiet), jednak jest to widoczne zwłaszcza w przypadku grup wiekowych powyżej 55. roku życia, co 11

bezpośrednio wynika z faktu, że średni czas życia kobiet jest dłuższy. Z kolei mężczyźni nieznacznie dominują w młodszej części populacji, tj. w kategoriach wiekowych 0 44 lata. Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Gliwicach za rok: 2002 i 2011 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 16% 24% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji 20+ 51% 62% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji 20+ 22% 20% 2002 2011 W ciągu dekady w Gliwicach, podobnie jak w Polsce oraz GZM, można było zaobserwować wyraźny wzrost poziomu wykształcenia mieszkańców, którzy chętniej kończyli edukację na poziomie średnim oraz wyższym, co związane jest m.in. z rozwojem ośrodków akademickich. Liczba osób z wykształceniem średnim, w porównaniu z 2002 r., wzrosła w 2011 r. o 8 pkt. proc., a osób legitymujących się wykształceniem średnim o 11 pkt. proc. Jednocześnie coraz mniejsza część społeczeństwa (2 pkt. proc. mniej niż w roku bazowym) kończy edukację na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej (wykres 6.). Warto przy tym zaznaczyć, że Gliwice charakteryzują się jednymi z najkorzystniejszych wskaźników wykształcenia na tle innych miast GZM. W 2011 r. Gliwice były drugim w kolejności miastem Metropolii Silesia (zaraz po Katowicach), gdzie zanotowano najwyższy wskaźnik osób legitymujących się wykształceniem wyższym (co odzwierciedla fakt, iż Gliwice są istotnym ośrodkiem akademickim w GZM) oraz najniższy odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (również 2. miejsce, po Katowicach). 12

tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki Gliwic 2.1. Rynek pracy W Gliwicach sukcesywnie wzrasta liczba osób zatrudnionych, co potwierdzają zarówno dane wyrażone w liczbach bezwzględnych, jak i dane ogólne przedstawiające udział osób zatrudnionych w wieku produkcyjnym (z wyłączeniem pracowników mikroprzedsiębiorstw) (wykres 7.). Wykres 7. Liczba pracujących w Gliwicach (w tys. osób) w latach 2005 2012 78 76 74 72 70 68 66 64 62 60 58 56 75,5 75,7 72,2 72,3 70,8 69,7 67,4 63,3 59% 60% 56% 51% 53% 51% 48% 45% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Dotyczy podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. O prężnym rozwoju gliwickiego rynku pracy świadczy fakt, że w analizowanym okresie utworzono łącznie około 12,4 tys. nowych miejsc pracy, a ich liczba stale rosła wyjątkiem jest jedynie 2009 r., kiedy na skutek światowego kryzysu gospodarczego, którego efekty odczuwalne były również w Polsce, liczba zatrudnionych spadła o 2,5 tys. (tj. o około 3,5% w porównaniu z rokiem poprzednim). Z kolei udział osób pracujących w ludności w wieku produkcyjnym, między 2005 a 2012 r. charakteryzowała tendencja rosnąca jedynie w 2009 r. odnotowano niewielki spadek w porównaniu do roku poprzedniego (o 2 pkt. proc.). W efekcie wartość analizowanego wskaźnika wzrosła łącznie o 15 pkt. proc. Z uwagi na znaczącą rolę przemysłu (sekcja C) oraz niewielką nadreprezentację mężczyzn wśród osób w wieku produkcyjnym dochodzi do maskulinizacji zatrudnienia w 2012 r. udział pracujących mężczyzn w stosunku do liczby zatrudnionych kobiet był wyższy o 15,2 pkt. proc. i jednocześnie o 3,4 pkt. proc. wyższy niż w GZM (por. wykres 10.). W ciągu ba- 13

danego okresu udział kobiet w ogóle zatrudnionych wzrósł zaledwie o 1,5 pkt. proc. w Gliwicach i 1,6 pkt. proc. w ZGM. Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Gliwice) za rok: 2007, 2010, 2012 100% Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok: 2007, 2010, 2012 100% 75% 59,1% 57,8% 57,6% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 40,9% 42,2% 42,4% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% 2007 2010 2012 0% 2007 2010 2012 kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Gliwicach i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 1 35% 30% 25% 20% 30% 21% 15% 10% 5% 0% 8% 4% 0,0% 0,1% 12% 6% 5% 2% 2% 2% 1% 12% 8% 7% 6% 6% 6% 5% 4% 4% 1% 1% 3% 4% 4% 1% 2% 2% 10% 9% 7% 4% 2% 0,2% 1% 0,1% Gliwice GZM 1 A rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B górnictwo i wydobywanie, C przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F budownictwo, G handel hurtowy i dtaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H transport i gospodarka magazynowa, I działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J informacja i komunikacja, K działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P edukacja, Q opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S pozostała działalność usługowa, T gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U organizacje i zespoły eksterytorialne. 14

tys. osób W Gliwicach, podobnie jak w GZM, przetwórstwo przemysłowe (sekcja C) stwarza najwięcej miejsc pracy (30% w Gliwicach i 21% w GZM). Powszechne jest także zatrudnienie w handlu (sekcja G po 12%) i edukacji (sekcja P 9% zatrudnionych w Gliwicach i 10% w GZM); pracują w nim głównie kobiety. Ponadto zatrudnienie mieszkańcom Gliwic (odpowiednio 7% i 8%) dają też: działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (sekcja M) i administracja (sekcja O). Pozostałe branże zatrudniają łącznie około 25% pracujących. Analizując bezrobocie na gliwickim rynku pracy można stwierdzić, że w 2012 r. liczba osób bezrobotnych zmalała o 5,7 tys. osób w porównaniu z 2003 r. Odpływ bezrobotnych był związany z osiąganiem wieku emerytalnego przez starszą część społeczeństwa i migracje zarobkowe osób młodych. Zamieszczony poniżej wykres 11. ilustruje dwa wyraźne trendy: spadek liczby bezrobotnych w latach 2003 2008 oraz ich wzrost od 2009 r. Analogicznie, jak w przypadku omówionego powyżej spadku liczby osób pracujących między 2008 a 2009 r. (o 2,1 tys. osób), przyczyn tych zmian można upatrywać w nasileniu w owym czasie w Polsce efektów światowego kryzysu gospodarczego. Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Gliwicach (w tys. osób) w latach 2003 2012 14 12 13,0 12,6 11,5 10 8,7 8 6 4 5,9 4,2 6,3 6,6 6,4 7,3 2 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Liczba osób bezrobotnych Choć ogólne tendencje dotyczące kształtowania się stopy bezrobocia w Gliwicach, województwie śląskim i Polsce w latach 2004 2012 są zbieżne odnotowano obniżenie stopy bezrobocia w okresie 2004 2008 oraz jej wzrost w latach 2008 2012 - to sytuacja w tym zakresię w Gliwicach jest korzystniejsza niż w regionie i w kraju. W badanym okresie stopa bezrobocia w Gliwicach była niższa o średnio 3,14 pkt. proc. od stopy wojewódzkiej i średnio o 5,43 pkt. proc. od krajowej, a rozbieżności te w ostatnich trzech analizowanych latach po- 15

głębiały się (w 2012 r. wyniosły odpowiednio 3,0 pkt. proc. i 6,2 pkt. proc.). W 2012 r. stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 7,2% i była o 6,8 pkt. proc. niższa od najwyższej, notowanej w 2004 r., (14%) i zarazem o 2,7 pkt. proc. wyższa od stopy w okresie najlepszym dla gliwickiego rynku pracy, czyli w 2008 r., w którym wynosiła zaledwie 4,5% (wykres 12.). Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Gliwicach, województwie śląskim i Polsce w latach 2004 2012 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 19,0% 17,6% 16,9% 14,8% 15,5% 13,4% 12,1% 12,4% 12,5% 14,0% 12,7% 11,2% 12,5% 9,5% 11,1% 10,0% 10,2% 9,3% 9,2% 9,4% 6,9% 6,2% 4,5% 6,7% 6,8% 6,4% 7,2% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gliwice województwo śląskie Polska 2.2. Dochody ludności Na konkurencyjność gospodarki i jej atrakcyjność dla potencjalnych pracowników składa się również poziom dochodów mieszkańców. W Gliwicach odnotowano wzrost dochodów zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym. W latach 2004 2011 średni roczny dochód mieszkańców Gliwic wzrósł z 19,5 tys. zł do 31,3 tys. zł w cenach bieżących, a realny do 25,2 tys. zł. 16

tys. zł dochody w tys. zł dynamika zmian Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Gliwic PIT (w tys. zł) w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach 2004 2011 33 31,344 14% 31 29 28,192 29,017 29,185 12% 10% 27 25 23 21 19 17 19,500 18,895 20,936 19,948 23,469 22,183 25,112 23,226 25,096 24,860 24,419 25,289 8% 6% 4% 2% 0% -2% 15 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-4% dochody nominalne dynamika zmian - nominalnie dochody realne dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej oraz GUS, BDL. Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Gliwic i GZM PIT (w tys. zł) w latach 2004 2011 35 30 25 20 19,5 20,8 19,6 20,7 22,9 22,2 24,7 24,1 27,6 26,7 29,2 28,4 29,2 29,1 31,3 30,8 15 10 5-2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Gliwice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Porównując średnie roczne dochody Gliwiczan i mieszkańców GZM, można zauważyć utrzymującą się od 2005 r., nieznaczną przewagę wysokości dochodów mieszkańców Gliwic, która wahała się od 0,1 tys. zł do 0,9 tys. zł (wykres 14.). O poprawiającej się sytuacji materialnej mieszkańców miasta świadczy także wzrost uzyskiwanych przez nich dochodów (łącznie o 11,8 tys. zł między 2004 a 2011 r., tj. o 38%); podczas gdy w Metropolii Silesia 17

wzrost w tym zakresie wyniósł 11,3 tys. zł tj. 36% zł. Na wzrost dochodów miał wpływ przede wszystkim wzrost wynagrodzeń i liczby osób pracujących. Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Gliwicach (w tys. zł) w latach 2004 2011 Z pracy na własny rachunek Z pracy najemnej Z rent i emerytur Z zysków kapitałowych Z umów zlecenie i o dzieło 2004 51,2 23,5 16,6 7,4 4,0 2005 59,7 24,9 17,6 9,6 4,3 2006 66,7 26,1 19,0 50,2 4,5 2007 83,8 27,8 19,6 33,5 4,8 2008 89,7 31,3 21,3 71,9 5,3 2009 78,9 33,4 23,3 81,3 5,6 2010 77,8 34,5 24,7 6,9 5,8 2011 84,2 36,6 26,0 7,8 6,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Zestawienie uzyskiwanych przez gliwiczan dochodów wyrażonych w liczbach bezwzględnych (w tys. zł na osobę) wskazuje na tendencję do systematycznego wzrostu dochodów w grupie pracowników najemnych, rencistów i emerytów oraz osób zatrudnionych na podstawie umów zlecenie i umów o dzieło. Zdecydowanie mniej stabilne są dochody z własnej działalności gospodarczej oraz zysków kapitałowych. Wartość dochodów uzyskiwanych z pracy najemnej wzrosła w badanym okresie o 13,1 tys. zł, tj. o 56%, zaś te uzyskiwane przez emerytów i rencistów wzrosły średnio o 9,4 tys. zł, tj. o 57% w porównaniu z rokiem bazowym. Dochody pracownika najemnego rosły rocznie średnio o 1,87 tys. zł, zaś emeryta lub rencisty o 1,34 tys. zł. Osoby zatrudnione na podstawie umów cywilno-prawnych zarabiały w 2011 r. średnio o 3,3 tys. zł (tj. o 82%) więcej niż w 2004 r., a średni roczny wzrost ich dochodów wynosił 0,32 tys. zł. Z kolei prowadzący własną działalność największe dochody osiągnęli w 2008 r. (89,7 tys. zł), a czerpiący zyski kapitałowe w latach 2008 i 2009 (odpowiednio: 71,9 tys. zł i 81,9 tys. zł). Warto jednak zaznaczyć, że choć średnie roczne dochody osób pracujących na własny rachunek zmniejszyły się w latach 2009 2011, to wciąż utrzymywały się na wysokim poziomie w porównaniu z pozostałymi źródłami utrzymania wynosiły wtedy średnio 80,3 tys. zł, podczas gdy dochody z pracy najemnej osiągały średni poziom 34,8 tys. zł, z rent i emerytur 24,6 tys. zł, a z umów cywilno-prawnych 5,9 tys. zł. W tym samym czasie dochody inwestorów znacznie zmalały między 2009 a 2010 r. nominalnie o 74,4 tys. zł, tj. o 92%. 18

Wykres 15. Struktura dochodów ludności Gliwic według źródła dochodów za rok: 2004, 2008, 2011 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2004 13,6% 58,3% 3,5% 24,4% 0,3% 2008 18,6% 60,4% 3,7% 16,2% 1,0% 2011 16,5% 61,9% 3,7% 17,6% 0,3% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Około 60% dochodów ludności Gliwic jest generowane przez osoby pracujące najemnie, a ich udział w strukturze dochodów wzrósł w 2011 r. o około 3,6 pkt. proc. w porównaniu z 2004 r. (por. wykres 15.). Drugą co do wartości pozycją, jeśli chodzi o kreowanie dochodu gliwiczan, są świadczenia uzyskiwane przez rencistów i emerytów. Co istotne, pomimo obserwowanego procesu starzenia się społeczeństwa i rosnącego udziału tej grupy w ogóle ludności, ich dochody stanowią coraz mniejszą część dochodów ogółem, o czym świadczy spadek udziału aż o 6,8 pkt. proc. w porównaniu z rokiem bazowym. Wynika to z niewielkiego średniego rocznego tempa wzrostu tych świadczeń. Ponadto przewiduje się, że na skutek wydłużenia wieku emerytalnego udział dochodów emerytów i rencistów znacząco zmaleje, ustępując pozycji dochodom generowanym przez samozatrudnionych, którzy w 2011 r. wypracowali 16,5% wartości dochodów ludności ogółem (wzrost o 2,9 pkt. proc. w porównaniu z 2004 r.). Rosnąca rola tej grupy w kształtowaniu dochodu gliwiczan będzie związana przede wszystkim ze wzrostem popularności samozatrudnienia jako alternatywy dla pracy najemnej czy na podstawie umów o dzieło i zleceń. 2.3. Podmioty gospodarcze Istotnym czynnikiem rozwoju Gliwic są działające w mieście firmy, zaliczane zgodnie z rankingiem Lista 2000 w 2012 r. do największych firm w Polsce. Wskazane w tabeli 4. przedsiębiorstwa prowadzą działalność przede wszystkim w branżach energetycznej, samochodowej i metalurgicznej. Trzy spośród wymienionych firm w 2012 r. uzyskały przychody ze sprzedaży przekraczające 1 mld zł największe, bo wynoszące ponad 8 mld zł odnotowała spółka General Motors Manufacturing Poland, natomiast Vattenfall Sales Poland w tym sa- 19

tys. zł mym czasie uzyskała przychody powyżej 2 mld zł, zaś NGK Ceramics Polska powyżej 1 mld zł. Przychody ze sprzedaży w trzech spółkach (KAR TEL, Ferrostal Łabędy i Huta Łabędy SA) mieściły się w przedziale 500 tys. zł 1 mln zł. Pozostałe nie osiągnęły tego progu. Nazwa firmy Tabela 4. Największe firmy w Gliwicach w 20112 r. Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Liczba pracujących General Motors Manufacturing Poland 8 820 845 b.d. Vattenfall Sales Poland 2 182 615 b.d. NGK Ceramics Polska 1 091 573 b.d. KAR TEL 838 662 125 Ferrostal Łabędy 751 878 b.d. Huta Łabędy SA 537 221 488 Zakłady Mechaniczne Bumar Łabędy SA 360 091 850 Mecalux 281 212 565 Tenneco Automotive Eastern Europe 272 294 b.d. Wasko SA 255 850 655 Fuchs Oil Corporation (PL). 177 26 135 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce, nie tylko oddziałów/zakładów w Gliwicach. Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT ( w tys. zł) w Gliwicach i GZM w latach 2007 2011 120 100 80 84,6 97,4 98,8 101,5 85,2 84,6 78,8 73,4 72,9 71,7 60 40 20 0 2007 2008 2009 2010 2011 Gliwice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Dane przedstawione na wykresie 16. wskazują, że każdego roku analizowanego okresu (między 2007 a 2011 r.) średnie roczne dochody w Gliwicach w przeliczeniu na 1 firmę były niższe w porównaniu z dochodami ogółu przedsiębiorstw zlokalizowanych w GZM (od 2,7% w 2008 r. do 18% w 2011 r.). Zarówno w przypadku Gliwic, jak i GZM, zauważalne jest na- 20

liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym tomiast wyraźne załamanie tendencji wzrostu uzyskiwanych przez przedsiębiorstwa dochodów w 2009 r. o 25,4 tys. zł (tj. 26%) w stosunku do roku poprzedzającego w Gliwicach oraz o 22,7 tys. zł (tj. 22%) w GZM. Podobnie jak w przypadku analizowanych wcześniej wskaźników rynku pracy, powyższe związane jest z odczuwalnymi w Polsce skutkami światowego kryzysu gospodarczego. W kolejnych latach gliwickie przedsiębiorstwa nie powróciły do kondycji finansowej sprzed 2009 r. w 2011 r. dochód przypadający na jedną firmę był o 12,9 tys. zł (tj. o 15%) niższy niż w 2007 r. Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Gliwicach i GZM w latach 2002 2012 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 186 177 178 161 139 145 139 144 146 150 155 151 149 154 132 134 138 138 138 140 140 142 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gliwice GZM Analizując sytuację Gliwickich firm, wart odnotowania jest fakt, iż w mieście wyraźnie wzrasta zainteresowanie prowadzeniem własnej działalności gospodarczej (por. wykres 17). Na początku analizowanego okresu na 1000 mieszkańców Gliwic przypadało 139 podmiotów gospodarczych, zaś w 2012 r. wartość ta wzrosła do 186 podmiotów tj. o 34%. Stopa przedsiębiorczości w Gliwicach w każdym z badanych lat była wyższa niż w GZM początkowo o 5%, jednak z czasem różnica ta czterokrotnie wzrosła i w 2012 r. wyniosła 21%. 21

zł Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Gliwicach w latach 2010 2012 12 10 8 6 4 2 0-2 5 3 0 2010 2011 2012 stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto Kolejnym miernikiem pozwalającym zilustrować stan gliwickiej przedsiębiorczości jest stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw (wykres 18.), informująca o różnicy pomiędzy liczbą przedsiębiorstw, które rozpoczęły działalność w danym okresie, a liczbą przedsiębiorstw, które ją zakończyły, w odniesieniu do okresu poprzedzającego. Z powyższego wykresu wynika, że w latach 2010 2012 w Gliwicach panował dodatni trend, jeśli chodzi o stopy wejścia i wyjścia. Stopa ta na najwyższym poziomie (5) obserwowana była w 2010 r., podczas gdy w 2011 r. spadła do zera. Wtedy też po raz pierwszy liczba przedsiębiorstw, które zakończyły swoją działalność, była większa niż liczba przedsiębiorstw debiutujących na gliwickim rynku. Pomimo wzrostu w 2012 r. stopa wyniosła 3; nie powróciła już zatem do poziomu z 2011 r. 2.4. Rynek nieruchomości Wykres 19. Cena za 1 m2 mieszkania w Gliwicach i GZM w latach 2008 2010 3400 3300 3300 3300 3200 3100 3000 3100 3050 2950 3000 2900 2800 2700 2008 2009 2010 Gliwice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. 22

Najniższe Najwyższe Rynek nieruchomości i baza lokalowa to istotne czynniki mające wpływ na rozwój danej jednostki terytorialnej z jednej strony przyciągają przedsiębiorców, a z drugiej pracowników. O gotowości do osiedlania się na danym terytorium przesądzają zwykle: dostępność pracy, wysokość wynagrodzeń i ceny mieszkań. Obecnie Gliwice pod względem cen mieszkań są jednym z najdroższych miast w GZM. Jeszcze w 2008 r. różnica między wysokością cen za 1 m 2 w Gliwicach i Metropolii Silesia nie była znaczna w Gliwicach trzeba było zapłacić średnio 3100 zł, podczas gdy w GZM zaledwie o 50 zł (niecały 1%) mniej (por. wykres 19.). Znaczna różnica pomiędzy wartością mieszkań (około 12%) na tych dwóch obszarach była widoczna w kolejnym roku i była wynikiem wzrostu wartości cen za 1 m 2 w Gliwicach o około 200 zł (czyli o około 6%) oraz spadku średnich cen w GZM o około 100 zł (o 3%). W 2010 r. sytuacja na rynku nieruchomości ustabilizowała się; w Gliwicach ceny mieszkań w dalszym ciągu utrzymywały się na poziomie sprzed roku, a w GZM za 1 m 2 trzeba było zapłacić średnio o 50 zł więcej. Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach 2008 2010 Lata 2008 2009 2010 Katowice 3750 3600 3650 Tychy 3600 3400 3550 Gliwice 3100 3300 3300 Ruda Śląska 2100 2400 2450 Piekary Śląskie 2150 2300 2250 Bytom 1950 2000 2100 Źródło: opracowanie własne. Gliwice zajmują trzecie miejsce w GZM pod względem wysokości ceny 1 m 2, droższe mieszkania są tylko w Katowicach i Tychach. W 2008 r. ceny 1 m 2 w Gliwicach, w porównaniu z droższymi miastami, utrzymywały się na stosunkowo niskim poziomie i były niższe o 500 zł (tj. o 16%) niż w Tychach oraz o 650 zł (21%) niż w Katowicach. W kolejnych latach różnice te zmniejszyły się z powodu kryzysu, który dotknął rynek nieruchomości. W Gliwicach obserwowano odwrotny trend i w latach 2009 i 2010 ceny 1 m 2 były odpowiednio o 100 zł (3%) w 2009 r. i 250 zł (7,5%) w 2010 r. niższe niż w Tychach oraz o 300 zł (9%) w 2009 r. i 350 zł (11%) w 2010 r. niższe niż w Katowicach. W porównaniu z miastami, w których cena 1 m 2 była najniższa Rudy Śląskiej, Piekar Śląskich i Bytomia za mieszkania w Gliwicach trzeba było zapłacić blisko dwukrotnie więcej (od 850 zł do 1150 zł). 23

W latach 2008 2012 w Gliwicach rocznie oddawano do użytku średnio 2,02 nowych mieszkań w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Najmniej mieszkań oddano w 2008 r. (1,3 mieszkania na 1000 mieszkańców), zaś najwięcej w kolejnym roku aż 3,1 mieszkania. W następnych latach wartości te wahały się od 1,5 do 2,5. Co istotne, choć w 2008 r. do użytku oddano najmniej mieszkań to średnia powierzchnia oddawanego mieszkania była największa (113,6 m 2 ). Później kupowano mniejsze mieszkania w latach 2009 2011 ich powierzchnia wynosiła średnio 109,1 m 2, a w 2012 r. już tylko 94 m 2. Poprawił się również komfort życia mieszkańców, bowiem powierzchnia przypadająca na 1 osobę wzrosła w 2012 r. o 2,4 m 2 w porównaniu z 2009 r. Tabela 6. Rynek nieruchomości w Gliwicach w latach 2008 2012 Lata 2008 2009 2010 2011 2012 Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 1,3 3,1 1,7 1,5 2,5 Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 147,7 325,0 190,6 165,5 235,7 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę (1 m 2 ) b.d. 23,2 25,1 25,3 25,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości.. 24

mln zł 3. Analiza sytuacji finansowej gminy Gliwice W latach 2002 2012 wzrastały dochody i wydatki budżetu gminy Gliwice (wykres 20.). Wysokość dochodów zwiększała się średnio o 44,4 mln zł rocznie, zaś wydatków o 49,2 mln zł. W 2012 r. dochody miasta były o 371,9 mln zł (o 60%) wyższe niż w 2002 r., a wydatki o 416 mln zł (tj. 85%). Wykres 20. Dochody i wydatki ogółem (ceny bieżące w mln zł) Gliwic w latach 2002 2012 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 dochody ogółem wydatki ogółem Dochody przewyższające wydatki miasto uzyskiwało do 2005 r. Od 2006 r. w Gliwicach utrzymywał się deficyt budżetowy. Największy deficyt, wynoszący 72,03 mln zł odnotowano w 2011 r., kiedy wydatki przewyższały dochody miasta o 9%. Wspomniany powyżej wzrost wartości inwestycji obserwowano głównie w latach 2005 2007 (o 10 pkt. proc.) oraz 2010 2012 (o 6 pkt. proc.), natomiast okres 2002 2004 i 2008 2009 przyniósł zmniejszenie wydatkowania na inwestycje majątkowe (odpowiednio o 2 pkt. proc. i 7 pkt. proc.). Na początku badanego okresu miasto przeznaczało na inwestycje majątkowe maksymalnie 10% swoich wydatków. Nominalnie ich wysokość wynosiła zatem od 39,8 mln zł do 86,6 mln zł. Największy udział w budżecie Gliwic wydatki majątkowe inwestycyjne osiągnęły w 2007 r. (25% wydatków ogółem), zaś ich najwyższa wartość nominalna (ponad 200 mln zł) przypadła na lata 2011 i 2012. W latach 2002 2004 w Gliwicach odsetek wydatków na inwestycje był niższy średnio o 4,3 pkt. proc. niż w GZM. W kolejnych latach (z wyjątkiem lat 2006, 2009 i 2010) tendencja odwróciła się (por. wykres 21.) i w Gliwicach przeznaczano większą część wydatków na 25

inwestycje majątkowe (wydatki te były wyższe o 1 pkt. proc. w latach 2005 i 2008, o 6 pkt. proc. w latach 2007 i 2012 oraz o 7 pkt. proc. w 2011 r.). W ciągu całego analizowanego okresu poziom wydatków inwestycyjnych w analizowanym mieście i w GZM był bardzo zbliżony i wynosił średnio 17% rocznie. Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem Gliwic i GZM w latach 2002 2012 30% 25% 20% 15% 14% 15% 13% 13% 14% 18% 17% 25% 19% 21% 20% 14% 22% 20% 17% 24% 17% 23% 17% 10% 10% 9% 8% 5% 0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gliwice GZM O dobrej kondycji finansowej Gliwic świadczy fakt, że miastu każdego roku udaje się wypracowywać nadwyżkę operacyjną, co oznacza, że dochody bieżące uzyskiwane przez JST były wyższe od bieżących wydatków, a średnia roczna wysokość nadwyżki w badanym okresie wynosiła 83,63 mln zł. Najniższa nadwyżka została wypracowana w 2006 r. i wyniosła wówczas niespełna 50 mln zł (por. wykres 22.). Zbliżyła się do tak niskiego poziomu ponownie w 2009 r. (55,2 mln zł), co było związane z ogólnopolskim spowolnieniem gospodarczym. Najwyższy poziom nadwyżki miasto wypracowało w latach 2007 i 2008 (odpowiednio 118,5 mln zł i 105,0 mln zł). W kolejnych latach już nie udało się powrócić do tego poziomu, choć od 2010 r. można było zaobserwować ponowny stopniowy wzrost nadwyżki (średni wzrost w latach 2011 i 2012 wyniósł 2,85 mln zł, a średnie roczne tempo wzrostu 3,4%). Wartość nadwyżki utrzymuje się na poziomie powyżej 80 mln zł. 26

zł mln zł Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Gliwicach w latach 2006 2012 140 120 118,5 105,0 100 80 82,7 86,0 88,4 60 40 20 49,6 55,2 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 nadwyżka operacyjna (w mln) Krzywe nadwyżek operacyjnych w Gliwicach i w GZM były podobne. W latach 2006 2012 na 1 gliwiczanina przypadały średnio 434 zł nadwyżki budżetowej rocznie, czyli o 128 zł (tj. o 42%) więcej niż na 1 mieszkańca GZM (którego udział w nadwyżce generowanej w GZM wynosił średnio 306 zł). Wyjątkiem był 2006 r. nadwyżka w przeliczeniu na 1 osobę w Gliwicach wyniosła o 7,5 zł mniej. Stosunkowo niewielka różnica nadwyżki pomiędzy badanymi obszarami obserwowana była również w 2009 r. i wyniosła wówczas 81 zł. Największą różnicę (206 zł) między wysokością nadwyżki w Gliwicach i w GZM zaobserwowano w 2012 r. (wykres 23.). Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Gliwicach i GZM w latach 2006 2012 700 600 500 400 300 200 249,64 257,49 600,48 463,62 533,69 394,94 281,20 199,90 440,54 262,00 460,10 474,69 296,47 269,31 100 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gliwice GZM 27

zł O zasobności Gliwic świadczy również stały (z wyjątkiem niewielkich załamań w latach 2003 i 2009) wzrost uzyskiwanych przez miasto dochodów w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Ich wysokość wyniosła średnio 2200 zł rocznie i była o 355 zł (19%) wyższa niż dochód w GZM (średnio 1851 zł rocznie). W analizowanym okresie różnica ta pogłębiała się z 300 zł w roku bazowym wzrosła do 445 zł w ostatnim z badanych lat. Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca Gliwic i GZM w latach 2002 2012 3500 3000 2500 2000 1500 1000 1 409 1 379 1 109 1 087 1 742 1 416 1 892 1 922 1 510 1 622 2 383 1 979 2 600 2 471 2 268 2 211 2 759 2 783 2 316 2 360 2 923 2 478 500 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gliwice GZM 28

Podsumowanie Identyfikacja czynników determinujących rozwój i poziom kapitału ludzkiego w Gliwicach w latach 2002 2012 pozwoliła na zaobserwowanie wielu pozytywnych tendencji sprzyjających dalszemu stabilnemu wzrostowi społeczno-ekonomicznemu miasta. Wyjątkiem był 2009 r., kiedy to większość wskaźników, podobnie jak w Metropolii Silesia i w całym kraju, załamała się w wyniku światowego kryzysu gospodarczego. Analiza sytuacji demograficznej, zmian migracyjnych oraz struktury ludności pokazała, że czynnikiem zdecydowanie niekorzystnym, a obserwowanym również w GZM i całym kraju, jest spadek liczby ludności, wywołany w głównej mierze ujemnym przyrostem naturalnym oraz wzrost udziału osób w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności. Do pozytywnych zmian należy z kolei poprawa poziomu wykształcenia ludności miasta w omawianym okresie odnotowano wzrost odsetka osób legitymujących się wykształceniem wyższym i spadek udziału osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym w ogóle populacji. W efekcie, Gliwice zajmują drugie miejsce pod względem najbardziej korzystnej struktury wykształcenia ludności wśród miast GZM, stanowiąc istotny ośrodek akademicki w Metropolii Silesia. Analiza konkurencyjności gospodarczej Gliwic pozwoliła zaobserwować, że w ciągu jedenastu omawianych lat poprawiła się sytuacja na rynku pracy w mieście znacząco zwiększyła się liczba osób pracujących i spadła stopa bezrobocia co z kolei bezpośrednio przełożyło się na wzrost dochodów gliwiczan, którzy byli zamożniejsi niż przeciętny mieszkaniec Metropolii. Czynnikami niepozwalającymi na wykorzystanie w pełni potencjału gospodarczego miasta były przede wszystkim zmniejszające się po 2009 r. dochody przedsiębiorstw (utrzymujące się w badanym okresie na poziomie niższym niż w GZM) oraz jedne z najwyższych w Metropolii ceny mieszkań. Analiza wskaźników budżetowych w Gliwicach pozwala stwierdzić, że jest to miasto, w którym zarówno dochody, jak i wydatki stale wzrastają. O silnej kondycji finansowej miasta świadczy fakt, że dochody własne samorządu w przeliczeniu na 1 mieszkańca znacznie przewyższają średni dochód w Metropolii. Korzystną tendencją obserwowaną w Gliwicach jest też znaczny udział inwestycji w wydatkach miasta. Co więcej, w każdym z badanych lat w mieście wypracowywano nadwyżkę operacyjną, której średni poziom przewyższał nadwyżkę uzyskiwaną w GZM. Wieloaspektowa analiza sytuacji społeczno-ekonomicznej Gliwic pozwala stwierdzić, że potencjał miasta tkwi przede wszystkim w wykwalifikowanych kadrach, zwiększającej się licz- 29

bie przedsiębiorstw oraz inwestycjach samorządu. Zagrożeniami dla rozwoju, a tym samym wyzwaniami dla Gliwic są: konieczność sprostania długoterminowym negatywnym skutkom społecznym i ekonomicznym starzenia się społeczeństwa oraz konieczność podjęcia działań prowadzących do zwiększenia atrakcyjności osiedlania się w mieście (m.in. poprzez monitoring sytuacji na rynku nieruchomości i podejmowanie działań na rzecz przeciwdziałania odpływowi ludności miasta). 30

Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1(159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010 Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 roku na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach 1988-2008, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian regionalnego 31

oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków 2010. Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 32