Artykuł 18 Historia uprawy barszczu Sosnowskiego w Polsce Michał Śliwiński W 1958 roku, nasiona barszczu Sosnowskiego dostarczone z Jałty do Akademii Medycznej we Wrocławiu nie wykiełkowały. To zdarzenie było niespodziewaną szansą na uniknięcie inwazji barszczu Sosnowskiego w Polsce. Zwrócono się jednak z prośbą o nowe nasiona do Ogrodu Botanicznego w Kijowie... Pierwsze doświadczenia Barszcz Sosnowskiego sprowadzono do Polski w drugiej połowie XX w. Badania nad jego biologią były prowadzone od 1958 roku w Ogrodzie Roślin Leczniczych Akademii Medycznej we Wrocławiu (Kostecka-Mądalska 1962). Po początkowych niepowodzeniach związanych ze słabym kiełkowaniem nasion pochodzących z Jałty, uprawę kontynuowano od 1959 roku z nasionami dostarczonymi z Centralnego Ogrodu Botanicznego w Kijowie. Pierwsze badania potwierdziły, że wegetacja barszczu Sosnowskiego w warunkach klimatycznych Polski jest prawidłowa (Kostecka-Mądalska, Bańkowski 1963). Już podczas upraw doświadczalnych zwrócono uwagę, że ze względu na obfitą produkcję nasion i duży potencjał regeneracyjny, barszcz Sosnowskiego powinien być kontrolowany, aby nie wydostał się poza teren uprawy. Już w latach 60. XX w. naukowcy wiedzieli o poparzeniach barszczem wśród dzieci, lecz jednocześnie wskazywano na potencjalne, szerokie zastosowanie rośliny w rolnictwie, chemii i medycynie (Kostecka-Mądalska 1962). Po kilku latach uprawy w Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, młode osobniki pokrewnego barszczu Mantegazziego obserwowano w odległości 58 metrów od macierzystej kępy rośliny (Wróbel- Stermińska 1958). Do lat 60. XX. prowadzono badania nad możliwością leczniczego wykorzystania olejków eterycznych i innych surowców uzyskanych z barszczu Sosnowskiego, jednak roślina nie wzbudziła zainteresowania wśród farmaceutów, Śliwiński M. 2017. Historia uprawy barszczu Sosnowskiego w Polsce. Materiały projektu edukacyjnego "Jak nie sparzyć się barszczem", artykuł 18. Dolnośląski Klub Ekologiczny, Wrocław, 6 s. 1
Barszcz Sosnowskiego w uprawie doświadczalnej (Kostecka-Mądalska 1962) w przeciwieństwie do naukowców związanych ze środowiskiem rolniczym. Pomimo braku ukończenia badań nad aklimatyzacją w Polsce, barszcz Sosnowskiego uzyskał opinię wysoko plonującej, wieloletniej rośliny pastewnej, będącej dodatkowo źródłem nektaru (Sachajdakiewicz, Mędrzycki 2014). Miejscem namnażania rośliny w latach 60-tych i 70-tych XX w. był Zakład Roślin Pastewnych Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Krakowie, a imponujący przyrost biomasy roślin i niskie wymagania siedliskowe były powodem wprowadzenia ich do masowej uprawy w wybranych PGR-ach na początku lat 70. XX w. Nadzieja polskiego rolnictwa Największe plantacje barszczu Sosnowskiego powstawały w dawnym województwie nowosądeckim, m.in. w Zakopanem, Niedzicy i Jaworkach (Wróbel 2008), gdzie obsiewano nim całe pola produkcyjne. Ośrodki Doradztwa Rolniczego w całej Polsce zalecały jego uprawę również rolnikom indywidualnym, jako roślinę pastewną i miododajną (Wojtkowiak i in. 2008). Udostępniano im szczegółową instrukcję uprawy barszczu, a nasiona przesyłano 2
pocztą (Lutyńska 1977, Lipiński 1989). W doświadczeniach prowadzonych na południu Polski, z roślin uzyskiwano wysoki plon 85 ton świeżej masy na hektar w pierwszym roku uprawy i ponad 200 ton w drugim i następnym (Lutyńska 1980). Przydatność barszczu Sosnowskiego jako rośliny kiszonkowej wpłynęła na to, że nie zwrócono należytej uwagi na jego cechy negatywne, m.in. zawartość substancji toksycznych (Stupnicka-Rodzynkiewicz, Klima 1996). Wspierana przez PZPR propaganda dotycząca nowej, wysokoplennej rośliny pastewnej przyczyniła się do dalszych badań nad składem chemicznym i wartością pokarmową barszczu Sosnowskiego i porównania z innymi, rodzimymi roślinami paszowymi - oczywiście na korzyść barszczu (Bochniarz i in. 1987a). Surowe liście były jedzone tylko przez owce. Bydło nie chciało jeść świeżych liści barszczu, które okazały się parzące i trujące - powodowały poparzenia wymion i układu pokarmowego, czego efektem były krwawe biegunki. Konieczne było kiszenie liści, a karmione nimi bydło rzeczywiście dawało więcej mleka. W tym celu rozpoczęto zbiór biomasy barszczu Sosnowskiego. Ścinanie 5-metrowej wysokości roślin przerastało możliwości sprzętu rolniczego lat 80-tych i niezbędne było ręczne ścinanie barszczu przy użyciu kos. Pozostałości po plantacji barszczu Sosnowskiego w Kacwinie, rok 1994 (Wróbel 2008) Pomimo zbiorów sięgających nawet 277 ton świeżej masy na hektar (Bochniarz, Bochniarz 1986; Bochniarz i in. 1987b), nieprzyjemny zapach związków kumarynowych przechodzący 3
do mięsa i mleka bydła karmionego barszczem uniemożliwił wprowadzenie ich do produkcji przemysłowej. Właśnie to - a nie poparzenia u pracowników ścinających barszcze - było główną przyczyną porzucenia upraw tej rośliny w Polsce (Miklaszewska 2008). Kiedy zaprzestano masowej uprawy, nie zniszczono dokładnie pierwszych plantacji (Guzik 1994). Wprowadzone do środowiska rośliny zaczęły szybko rozprzestrzeniać się na okoliczne tereny. Sumienie naukowców Naukowcy zbyt późno spostrzegli swój błąd i nie potrafili go już naprawić. W Czyrnej koło Krynicy w Beskidzie Niskim, w latach 1986-1996 Heracleum sosnowskyi wydostał się z uprawy i występował w tym rejonie na 12 stanowiskach w liczbie ponad 300 osobników, najdalej położone odnotowano 12 km od miejsca plantacji (Stupnicka-Rodzynkiewicz, Klima 1996). W północno-wschodniej Polsce, w 1994 roku dziczejące barszcze obserwowano we wszystkich 13 miejscowościach, w których był uprawiany (Korniak, Środa 1996). Jeszcze w XX wieku starano się zatrzymać inwazję barszczy. Próby usuwania Heracleum sosnowskyi, prowadzone w Kombinacie Rolniczym w Garbnie zakończyły się niepowodzeniem - barszcz okazał się niewrażliwy na zabiegi agrotechniczne. Wielokrotne koszenie przed kwitnieniem rośliny nie przynosiło efektów, a orka nie niszczyła silnie rozbudowanych podziemnych części rośliny (Korniak, Środa 1996). W Czyrnej najlepsze rezultaty w zwalczaniu gatunku osiągano mieszanką herbicydów Basta i Chwastoks, preparat Roundup wykazywał średnią skuteczność, a Garlon 480 CE - niską (Stupnicka-Rodzynkiewicz, Klima 1996). Do końca XX w. w żadnym miejscu nie udało się opanować rozprzestrzeniającego się barszczu. Ze względu na rosnące z roku na rok koszty eliminacji roślin i brak widocznych efektów ich usuwania, większość plantacji z kwitnącymi barszczami pozostawiono odłogiem. Jeszcze w latach 90. XX w. prasa zaczęła informować o poparzeniach u ludzi. Ówczesne Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oceniło, że barszcz występował nielicznie w mniej niż połowie województw kraju (Krzemkowski 1995), przeważnie w miejscach dawnej uprawy i nie stanowił zagrożenia dla rodzimych gatunków. W latach 90. XX w. jedynym obszarem w kraju, gdzie barszcz wymagał zwalczania było dawne województwo nowosądeckie (Krzemkowski 1995). 4
Te same podmioty, które w latach 60-80. XX w. badały niebezpieczny barszcz Sosnowskiego, wprowadzały go do środowiska Polski, a nawet doradzały jego uprawę rolnikom, funkcjonują do czasów obecnych. Nie poniosły żadnych konsekwencji swoich czynów i do dnia dzisziejszego nie zostały im nałożone ustawowe obowiązki zwalczania i zapobiegania rozprzestrzeniania się tych roślin (Sachajdakiewicz, Mędrzycki 2014). dr Michał Śliwiński Materiały źródłowe Bochniarz M., Bochniarz J. 1986. Barszcz Sosnowskiego nowa wysokoplenna roślina pastewna. Post. Nauk Rol. 33(38), 6: 23-31. Bochniarz M., Bochniarz J., Gromadziński A. 1987a. Porównanie barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) z powszechnie uprawianymi roślinami pastewnymi. Cz. II. Skład chemiczny i wartość pokarmowa roślin oraz pobieranie składników mineralnych. Pam. Puł. 90: 75-87. Bochniarz M., Bochniarz J., Gromadziński A., Feldgebel G., Kawalec A., Kowalewska B., Kuna G. 1987b. Porównanie barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) z powszechnie uprawianymi roślinami pastewnymi. Cz. I. Plony masy wegetatywnej. Pam. Puł. 90: 57-72. Guzik J. 1994. Ocena stopnia zagrożenia rodzimej flory Polski oraz niebezpieczeństwa jakie może stwarzać dla człowieka barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnovskyi Manden.) - na podstawie wyników badań w południowej części kraju, Polska Akademia Nauk, Instytut botaniki im. W. Szafera, Kraków Korniak T., Środa M. 1996. Występowanie Heracleum sosnowskyi Manden. w północnowschodniej Polsce. Zeszyty Naukowe Nr 196, Rolnictwo 38: 157-163. Kostecka-Mądalska O. 1962. Heracleum sosnowskyi Manden. w Ogrodzie Roślin Leczniczych A.M. we Wrocławiu. Wiadomości Bot. 6(2): 175-177. Kostecka-Mądalska O., Bańkowski Cz. 1963. Zawartość olejku eterycznego w Heracleum sosnowskyi Manden. z uprawy krajowej. Acta Agrobotanica 14: 25-31. Krzemkowski J. 1995. Barszcz Sosnowskiego. Przyroda Polska, Zarząd Główny Ligii Ochrony Przyrody, Warszawa. 5
Lipiński M. 1989. Pszczelarstwo. Nr 1. PWRiL, Warszawa. Lutyńska R. 1977. Pszczelarstwo 7. PWRiL, Warszawa. Lutyńska R. 1980. Badania nad aklimatyzacją i wykorzystaniem barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) jako rośliny pastewnej. Biul. Inst. Hod. Rośl. 139, 38 s. Miklaszewska K. 2008. Barszcz Sosnowskiego obcy gatunek inwazyjny: Biologia, zagrożenia, zwalczanie. Postępy w Ochronie Roślin 48(1): 297-300. Sachajdakiewicz I., Mędrzycki P. 2014. Wytyczne dotyczące zwalczania barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi) i barszczu Mantegazziego (Heracleum mantegazzianum) na terenie Polski. Fundacja Palący Problem - Heracleum, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, 148 s. Stupnicka-Rodzynkiewicz E., Klima K. 1996. Ekspansja Heracleum sosnowskyi Manden. na terenie stacji doświadczalnej oraz okolicznych polach w Czyrnej k/krynicy. Zeszyty Naukowe nr 196 - Rolnictwo (38), Bydgoszcz. Wojtkowiak R., Kawalec H., Dubowski A.P. 2008. Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 53(4): 137-142. Wróbel I. 2008. Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi MANDEN.) w Pieninach. Pieniny - Przyroda i Człowiek 10: 37-43. Wróbel-Stermińska A. 1958. Obserwacje nad Heracleum mantegazzianum Somm. et. Lev. Wiad. Bot. 2(4): 254-257. 6