Definicja osoby niesamodzielnej Opracował Zespół w składzie: Dr Elżbieta Szwałkiewicz Prof. dr hab. nauk.med. Anna Wilmowska-Pietruszyńska Karol Pawlak Dr nauk med. Grażyna Hart Dr nauk med. Halina Krześniak Ewa Nurzyńska strona 1
Definicja osoby niesamodzielnej Punktem wyjścia do opracowania definicji osoby niesamodzielnej w realizacji zadania 1 w ramach Projektu PO WER - Profesjonalizacja usług asystenckich i opiekuńczych dla osób niesamodzielnych nowe standardy kształcenia i opieki była definicja osoby niesamodzielnej zaproponowana w Regulaminie konkursu : Osoba niesamodzielna to osoba, u której z powodu naruszenia sprawności organizmu stwierdzono konieczność stałej albo długotrwałej opieki lub/i pomocy innych osób w zakresie: odżywiania, - przemieszczania się, - pielęgnacji ciała, - higieny osobistej i otoczenia oraz - prowadzenia gospodarstwa domowego Prace nad opracowaniem definicji osoby niesamodzielnej przebiegały etapowo: I. Opracowanie wstępnej propozycji definicji przez zespół realizatorów i poddanie jej dyskusji w gronie ekspertów wewnętrznych i zewnętrznych Zakres podmiotowy i rzeczowy dyskusji w ramach Zespołu przy definiowaniu osoby niesamodzielnej obejmował takie kwestie jak: Pojęcie niepełnosprawności, niesamodzielności i niezbędne elementy w profilu kategorialnym osoby niesamodzielnej 1 Definicje pojęć używanych w kontekście niesamodzielności 2 1 Na podstawie International classification of functioning, disability and health (ICF), World Health Organization (WHO), Geneva 2001 r. Dyrektor Generalny WHO udzielił praw do wydania przekładu w języku polskim Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia (CSIOZ) w 2009. Tytuł polskiego wydania: ICF Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia 2 Maslow AH: W stronę psychologii istnienia, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2004, str. 7, 30-95, 205-221 strona 2
Definicja osoby niesamodzielnej syntetyczna czy rozbudowana Podmiot definiowania dorosłe osoby, które są niesamodzielne w zaspakajaniu podstawowych potrzeb życiowych i utrzymaniu warunków środowiskowych niezbędnych do życia (egzystencji) 3. Wymiar społeczny i przyczyny: ryzyko niesamodzielności jest powszechne, niesamodzielność może być skutkiem: choroby przewlekłej urazu powodującego upośledzenie funkcji ciała podeszłego wieku Wstępna propozycja definicji osoby niesamodzielnej (opracowana przez Zespół realizatorów): Osoba niesamodzielna osoba, u której z powodu upośledzenia funkcji organizmu na skutek choroby, urazu lub wieku stwierdza się ograniczenia aktywności powodujące konieczność stałego albo długotrwałego wsparcia innej osoby w celu zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych. Znaczenie użytych pojęć Podstawowe potrzeby życiowe to obiektywne warunki przeżycia. Muszą być optymalnie zaspokojone dla uniknięcia choroby i subiektywnego złego samopoczucia. Do podstawowych potrzeb życiowych zalicza się m.in. potrzebę jedzenia, wydalania, higieny, poruszania się, ale także potrzebę bezpieczeństwa obejmującą czynniki środowiskowe warunkujące zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych oraz bezpieczeństwo zdrowotne. Upośledzenie - zmiana funkcji lub struktury ciała, taka jak utrata lub istotne odchylenie od stanu prawidłowego. Funkcje ciała ludzkiego (z włączeniem funkcji psychicznych) - procesy fizjologiczne poszczególnych układów. 3 Kocowski T: Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1978, str. 11-15; 118-122 strona 3
Aktywność - wykonanie przez daną osobę zadania lub podjęcie działania. Ograniczenia aktywności - trudności jakie dana osoba może mieć w podejmowaniu działań. Wsparcie - czynności mające na celu poprawę funkcjonowania i redukcję ograniczeń aktywności wynikających z czynników kontekstowych Panel ekspertów II. Dnia 5 października 2017 r. w Centrum Partnerstwa Społecznego Dialog odbył się panel ekspercki pod hasłem: Czy potrzebne jest zdefiniowanie osoby niesamodzielnej? Pytania kierowane do panelistów: 1. Jak można zdefiniować osobę niesamodzielną? 2. Czy należy wyodrębnić definicję starszej osoby niesamodzielnej jako odrębnej kategorii? Co za tym przemawia? Czy i co różnicuje stan i sytuacje osoby starszej w porównaniu z innymi niesamodzielnymi? 3. Czy i co wyodrębnia kategorie osoby niesamodzielnej w porównaniu z osobami niepełnosprawnymi? Z osobami niezdolnymi do samodzielnej egzystencji? 4. Jakie kryteria ( elementy składowe) powinny być brane pod uwagę przy konstruowaniu definicji osoby niesamodzielnej? Starszej osoby niesamodzielnej? Dlaczego takie? ( uzasadnienie propozycji) 5. Czy przedstawiona definicji spełnia Pani/a oczekiwania co do sposobu określenia (zdefiniowania) osoby niesamodzielnej? Czy przedstawione kryteria brane pod uwagę przy jej konstruowaniu są wystarczające ( uzasadnienie opinii) 6. Czy przedstawiona definicja osoby niesamodzielnej, - ułatwi wykonanie zadania, podejmowanie decyzji osobom zajmującym się organizowaniem wsparcia dla osób niesamodzielnych? Eksperci podkreślali, że w literaturze przedmiotu, dokumentach różnych organizacji oraz w prawodawstwie można spotkać różne definicje niepełnosprawności, w zależności od tego kto i w jakim celu definiuje. Prof. M. Weiss (1978) wyróżnił aż siedem rodzajów definicji, strona 4
które stanowią podstawę do określenia rozmiaru ograniczeń osób niepełnosprawnych, w tym subiektywne, behawioralne, profesjonalne i prawne. Większość organizacji międzynarodowych takich jak: WHO, ONZ, OECD czy Unia Europejska nie wypracowało jednoznacznej definicji niesamodzielności. Najczęściej wyjaśnienia tego terminu pojawiają się w kontekście opisu i definiowania opieki długoterminowej lub niepełnosprawności. Wynika to z faktu, że najczęściej niesamodzielność postrzegana jest jako następstwo niepełnosprawności. W polskich przepisach prawnych niesamodzielność jest formułowana poprzez niezdolność do samodzielnej egzystencji np. definicja na potrzeby orzecznictwa rentowego w ZUS: W przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych, orzeka się niezdolność do samodzielnej egzystencji 4. Ministerstwo Zdrowia opracowało w 2012 roku dokument pt. Stan faktyczny i perspektywy rozwoju opieki długoterminowej w Polsce, w którym zawarto następującą definicję: Osoba niesamodzielna osoba, która z powodu długotrwałego lub trwałego upośledzenia funkcji organizmu (niepełnosprawności) w następstwie choroby, urazu lub wieku, dla zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych wymaga pomocy osoby drugiej Najczęściej niesamodzielność ujmowana jest jako stan przeciwny do samodzielności, powszechnie rozumianej jako zdolność do wykonywania różnorodnych czynności w codziennym życiu warunkujących samodzielne funkcjonowanie w społeczności bez pomocy lub z niewielką pomocą innych osób ( Active Ageing. A Policy Framework ). Wg OECD są trzy kategorie niesamodzielności (mierzone skalami ADL oraz IADL ): ciężka niesamodzielność ( severe disability ) w przypadku osób, które doświadczają co najmniej jednego lub większej liczby ograniczeń w wykonywaniu podstawowych czynności życia codziennego (ADL). Osoby te wymagają pomocy przy takich czynnościach jak: kąpanie się, ubieranie się, korzystanie z toalety, spożywanie posiłków, poruszanie się, kładzenie się/wstawanie do/z łóżka. Pomoc ta może być świadczona w domu lub przez wyspecjalizowane instytucje; 4 O niezdolności do samodzielnej egzystencji mówi art.13 ust.5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu ubezpieczenia Społecznego (Dz.U. 1998, nr 162, poz. 1118 z późn.zm.) strona 5
umiarkowana niesamodzielność ( moderate disability ) w przypadku osób, które mają problemy z wykonywaniem złożonych czynności życia codziennego (IADL), do których zaliczamy między innymi: przygotowywanie posiłków, robienie zakupów, płacenie rachunków itp. Osoby u których stwierdzono występowanie umiarkowanej niesamodzielności najczęściej nie wymagają pobytu w instytucjach, w związku z czym opieka nad nimi może być sprawowana w domu; niewielka niesamodzielność lub jej brak ( little or no disability ) osoby, które są samodzielne lub stopień ich niesamodzielności jest niewielki nie doświadczają ograniczeń w zakresie wykonywania podstawowych oraz złożonych czynności życia codziennego. Paneliści podkreślali, że w wyniku resortowego podziału opieki nad osobami niesamodzielnymi w Polsce mamy do czynienia z różnym podejściem do definiowania i zabezpieczenia funkcjonowania tych osób oraz brakiem koordynacji przy udzielaniu pomocy. W systemie pomocy społecznej jest niezabezpieczona właściwa opieka medyczna a w systemie ochrony zdrowia jest niezabezpieczona właściwa podstawowa pielęgnacja i opieka. Powoduje to niebezpieczne dla zdrowia i życia skutki zaniedbań opiekuńczych oraz generuje coraz większe koszty w obu systemach. Postępujące zmiany demograficzne i społeczne pogarszają tę trudną sytuację stwarzając coraz bardziej odczuwalną potrzebę zmiany obecnego systemu opieki nad osobami niesamodzielnymi. Eksperci proponowali by za punkt wyjścia w opisywaniu osoby niesamodzielnej przyjąć kryterium występowania ograniczenia bądź braku zdolności do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, gdyż to kryterium w kontekście potrzeby wsparcia jest bardziej precyzyjne niż powszechnie używane w diagnostyce określenie proste i złożone czynności życia codziennego. Wykaz tych potrzeb ustalono opierając się na uznanych przez naukę teoriach potrzeb ludzkich. Wybrano te potrzeby, które stanowią obiektywne warunki przeżycia i funkcjonowania w społeczności. Dyskusja koncentrowała się na następujących kwestiach: 1. Czy zrezygnować w definicji z wieku jako przyczyny niesamodzielności? Stwierdzono, że ujęcie wieku jako przyczyny niesamodzielności jest dyskusyjne. Wskazano na kwestię dodatków pielęgnacyjnych, które przyznawane są automatycznie osobom po 75 roku życia, mimo, że wielu z pośród nich to osoby w pełni samodzielne. Proponowano by w definicji odnieść się tylko do stanu zdrowia. strona 6
2. Za istotne uznano uwzględnienie podmiotowości, kontekstu społecznego oraz emocjonalnego i racjonalności działania. 3. Wskazano na potrzebę uszczegółowienia i zapisania jakich aktywności życiowych dotyczy ograniczenie, a nie posługiwanie się pojęciem ogólnej aktywności rozumianej potocznie. 4. Uznano za dyskusyjny zapis dotyczący upośledzenia funkcji organizmu, z uwagi na pejoratywny wydźwięk. Proponowano zastąpić ten termin określeniem obniżona sprawność, lub naruszenie sprawności organizmu. 5. Wnioskowano o zastąpienie określenia podstawowe potrzeby życiowe terminem potrzeby życia codziennego. 6. Zaproponowano rezygnację z określenia stwierdza się, jako narzucającego konieczność prowadzenia orzecznictwa. 7. Podjęto dyskusję nad zagadnieniem okresu wsparcia: długotrwałe wsparcie (prognozowane na 6 miesięcy) zgodnie z zapisami w systemie zabezpieczenia społecznego- vs okresowe wsparcie. 8. Wskazano także na konieczność dostosowania użytej terminologii do definicji zastosowanych w konwencjach międzynarodowych (nadrzędne nad ustawami krajowymi) W konkluzji powyższego zaproponowano 2 definicje, które w toku następnych spotkań Zespołu realizatorów zostały poddane dalszej dyskusji i weryfikacji: 1. Osoba niesamodzielna osoba, u której upośledzenie funkcji organizmu skutkuje ograniczeniami aktywności i powoduje konieczność stałego albo długotrwałego wsparcia innej osoby w czynnościach życia codziennego ( propozycja wynikająca z dyskusji podczas panelu) 2. Osoba niesamodzielna osoba, u której z powodu upośledzenia funkcji organizmu na skutek choroby, urazu lub wieku stwierdza się ograniczenia aktywności powodujące konieczność stałego albo długotrwałego wsparcia innej osoby w celu zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych (pierwsza propozycja Zespołu realizatorów wynikająca z prac etapu I) strona 7
III. Dyskusja po panelu w Zespole realizatorów przyjęcie ostatecznej wersji definicji Powyższe propozycje definicji osoby niesamodzielnej poddano pod dyskusję ekspertów wewnętrznych w ramach zespołów realizatorów i ustalono ostateczną definicję osoby niesamodzielnej: Osoba niesamodzielna osoba, u której z powodu naruszenia funkcji organizmu stwierdza się ograniczenia aktywności powodujące konieczność długotrwałego albo stałego wsparcia innej osoby w celu zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych (Autorstwo: Zespół ekspertów + Panel Ekspertów + uzgodnienia po Panelu Ekspertów) Z uwagi na fakt, że definicja nie może zawierać sformułowań niejednoznacznych, różnie definiowanych w różnych opracowaniach i dokumentach, eksperci postanowili zachować pewien stopień ogólności, aby poszczególne użyte pojęcia były zrozumiałe i nie budziły sporów interpretacyjnych. Ponieważ definicja będzie wytyczać kierunek w formułowaniu koncepcji opieki, standaryzacji kształcenia oraz usług asystenckich i opiekuńczych sporządzono słowniczek zawierający objaśnienia wszystkich pojęć użytych w definicji tak by nie było żadnych wątpliwości jak ją rozumieć. Wyjaśnienie pojęć stanowiących elementy składowe definicji: Naruszenie ( upośledzenie) - zmiana funkcji lub struktury ciała, taka jak utrata lub istotne odchylenie od stanu prawidłowego, które nastąpiły na skutek choroby, urazu lub wieku Funkcje ciała ludzkiego - procesy fizjologiczne poszczególnych układów. Rodzaje funkcji ciała zostały przyjęte zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF) 5 : 5 Międzynarodowa klasyfikacja funkcjonowania niepełnosprawności i zdrowia (ICF) zatwierdzona na Światowym Zgromadzeniu Zdrowia w maju 2001 www.who.int/classifications/icf. strona 8
Funkcje psychiczne (w tym: intelektualne, poznawcze i emocjonalne) Funkcje narządów zmysłów i ból Funkcje głosu i mowy Funkcje układu krążenia, krwiotwórczego, odpornościowego i oddechowego Funkcje układu trawiennego, wewnątrzwydzielniczego i funkcje związane z metabolizmem Funkcje układu moczowo-płciowego i funkcje rozrodcze Funkcje nerwowo-mięśniowo-szkieletowe i funkcje związane z ruchem Funkcje skóry i przydatków skóry Aktywność - wykonanie przez daną osobę zadania lub podjęcie działania. Ograniczenia aktywności - trudności jakie dana osoba może mieć w wykonaniu zadań lub podejmowaniu działań. Wsparcie - czynności mające na celu poprawę funkcjonowania i redukcję ograniczeń aktywności wynikających z czynników kontekstowych. Podstawowe potrzeby życiowe - obiektywne warunki przeżycia, niedobory, które muszą być optymalnie wypełnione dla uniknięcia choroby i subiektywnego złego samopoczucia.. Usługi opiekuńcze odnosić się będą do potrzeb podstawowych 6 ujętych w trzy kategorie:, 6 Problematyka potrzeb ludzkich jest szeroko dyskutowana od długiego okresu czasu, nie tylko w gronie naukowców ale także praktyków, jest przedmiotem zainteresowania badaczy w wielu dyscyplinach naukowych, a kategoryzacja potrzeb jest kwestią umowną. Istotny jest fakt, że podstawę teorii potrzeb stanowi przekonanie, że niezaspokojona potrzeba jest źródłem napięcia i nierównowagi (braku homeostazy) w organizmie. Przy definiowaniu osoby niesamodzielnej niezdolność do zaspokajania potrzeb analizowaliśmy w oparciu o systemową koncepcję potrzeb Abrahama Maslowa, jednego z najbardziej uznanych autorytetów w tej dziedzinie oraz Tadeusza Kocowskiego, znanego polskiego teoretyka potrzeb ludzkich, który kategoryzując potrzeby ludzkie także zwrócił uwagę na podstawowe znaczenie potrzeb egzystencjalnych i funkcjonalnych. Maslow AH: W stronę psychologii istnienia, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2004, str. 7, 30-95, 205-221 Kocowski T: Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1978, str. 11-15; 118-122 strona 9
mobilność (poruszanie, precyzyjne używanie rąk, zmienianie i utrzymywanie pozycji ciała, chodzenie, i przemieszczanie się) samoobsługa (mycie się, kontrola wydalania, ubieranie się, jedzenie, picie, przygotowanie posiłków, wykonywanie prac domowych) kształtowanie codziennego życia i kontaktów społecznych (rozwiązywanie problemów funkcjonalnych, podejmowanie decyzji i zadań związanych z utrzymaniem mieszkania i prowadzeniem domu, inicjowanie i utrzymanie podstawowych kontaktów międzyludzkich, dbanie o swoje bezpieczeństwo, ochrona przed krzywdą fizyczną i emocjonalną, dbanie o zdrowie). Powyższa definicja będzie uwzględniona przy: formułowaniu kryteriów oceny niesamodzielności z wykorzystaniem ICF oraz opracowaniu podstawowego zestawu wskaźników służącego do oceny stopnia niesamodzielności, opracowaniu systemu wsparcia opartego na wystandaryzowanych narzędziach służących do kompleksowej diagnozy potrzeb oraz planowania wsparcia w praktyce opiekuńczej w zależności od stopnia niesamodzielności, opisaniu modelu (koncepcji) opieki i gwarantowanego zakresu wsparcia w formie usług asystenckich i opiekuńczych, odpowiednio do poziomu niesamodzielności. opracowaniu standardów kształcenia opiekuna osoby niesamodzielnej oraz usług asystenckich i opiekuńczych IV. strona 10
Propozycja modelu (koncepcji) opieki i gwarantowanego zakresu wsparcia w formie usług asystenckich i opiekuńczych w oparciu o definicję osoby niesamodzielnej i kryteria oceny stopni niesamodzielności Zasada pomocniczości państwa W Preambule do Konstytucji RP zapisana jest zasada pomocniczości (subsydiarności) poprzez którą należy interpretować każdy zapis prawa. Zasada ta stanowi, że władza powinna mieć znaczenie pomocnicze, wspierające w stosunku do działań jednostek, które ją ustanowiły. Jest to jedno z najważniejszych założeń do pomocy społecznej: nie można ingerować w sprawy, z którymi poszczególne osoby są w stanie poradzić sobie same lecz jedynie tam, gdzie pomoc jest niezbędna. Art. 69. Konstytucji RP Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej. Niesamodzielność (niezdolność do samodzielnej egzystencji) wywołuje potrzebę wsparcia i tworzy obowiązek wsparcia. Wsparcie to w pierwszym rzędzie powinno być efektem aktywności rodziny i najbliższego otoczenia, a w przypadkach niewydolności opiekuńczej rodziny, funkcje wspierające przejmują instytucje samorządowe i państwowe właściwe ze względu na miejsce zamieszkania osoby niesamodzielnej. W wyniku prac w ramach niniejszego projektu proponuje się następującą definicję osoby niesamodzielnej: Osoba niesamodzielna osoba, u której z powodu naruszenia funkcji organizmu stwierdza się ograniczenia aktywności powodujące konieczność długotrwałego albo stałego wsparcia innej osoby w celu zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych By wsparcie było właściwe musi odpowiadać precyzyjnie na potrzeby, których dana osoba nie może zaspokoić samodzielnie. W zależności od uwarunkowań historycznych w różnych reżimach polityki społecznej ukształtowały się różne modele opieki nad osobami starszymi. Modele opieki nad niesamodzielnymi osobami starszymi strona 11
Pięć modeli opisujących zależności i sprzężenia pomiędzy pomocą nieformalną świadczoną w ramach sieci krewniaczej i nierodzinnych sieci wsparcia oraz pomocą formalną to: hierarchiczny model kompensacyjny (ang. hierarchical compensatory model), model substytucji (ang. substitutional model), model szczególności (ang. specificity model), model uzupełnienia (ang. supplementation model), model komplementarności (ang. complementarity model) Pierwszy model został opracowany przez H.M. Cantora. Jego podstawą jest założenie, że to interakcje wpływają na formę pomocy, jaką preferuje osoba starsza. Model kompensacyjny - seniorzy preferują małżonków jako pierwsze źródło wsparcia, w następnej kolejności dzieci, dalszych krewnych i przyjaciół. Pomoc formalna jest ostateczną formą pomocy, gdy nie może być ona udzielona w obrębie sieci wsparcia rodzinnego i sąsiedzkiego. Głównym założeniem tego modelu jest przejmowanie kompetencji w zakresie opieki nad seniorem, ale istotne jest, aby nie zostały pominięte poszczególne ogniwa łańcucha pomocy (jeśli oczywiście istnieją i mogą sprawować opiekę nad osobą starszą. W modelu tym założono, że istnieje hierarchia podmiotów udzielających wsparcia i pierwszym podmiotem są rodzinne sieci wsparcia, w dalszej dopiero kolejności nierodzinne nieformalne sieci wsparcia, a dopiero w sytuacji niemożności uzyskania wystarczającej pomocy ze strony tych podmiotów rolę podmiotu wspierającego przejmuje samorząd terytorialny lub państwo. Model substytucji zakłada przekazywanie zadań w zakresie opieki nad osobą starszą przez rodzinę do sfery formalnej opieki. Instytucje publiczne przejmują role, które mogłyby być wypełniane przez rodzinę i sieci wsparcia społecznego. Pomoc formalna jest substytucyjna w stosunku do pomocy nieformalnej. W modelu tym przestaje obowiązywać zasada subsydiarności, a instytucje formalne ingerują w sieci rodzinne i społeczne. Zgodnie z koncepcją woodwork effect raz udzielone wsparcie osobie starszej powoduje, że wzrasta postawa roszczeniowa ze strony rodziny (jeśli osoba starsza posiada rodzinę) oraz samej osoby starszej. Członkowie rodziny oraz osoba starsza uczą się, jak korzystać z pomocy oferowanej przez pomoc społeczną, poznają możliwości, jakimi dysponują władze strona 12
samorządowe w zakresie opieki nad osobami starszymi. Rodzina lub osoba starsza dąży do rozszerzenia usług opiekuńczych i zwiększenia ich wymiaru czasowego, przestaje de facto obowiązywać zasada subsydiarności, ponieważ jednostka otrzymuje większą pomoc niż jest jej w rzeczywistości niezbędna. Zachwianie w hierarchii podmiotów udzielających pomocy i zwiększenie obciążenia instytucji udzielaniem wsparcia powoduje przejęcie funkcji opiekuńczych, dawniej przypisanych tradycyjnie rodzinie, przez państwo. Wzajemne dopełnianie się opieki oferowanej osobie starszej przez sieci wsparcia społecznego oraz pomoc formalną opisuje model szczególności, który zakłada dualność opieki nad osobą starszą oraz wzajemną komplementarność pomocy udzielanej przez rodzinę i instytucje do tego powołane. Rodzina udziela wsparcia emocjonalnego oraz wparcia niewymagającego fachowej wiedzy i umiejętności, bo te zapewniają sieci wsparcia formalnego. W modelu tym zakłada się, że nawet, gdy osoba starsza zostaje umieszczona w instytucjonalnej formie pomocy, to rodzina nadal jest zaangażowana w opiekę. W tym przypadku rodzina powinna odwiedzać seniora oraz być źródłem wsparcia emocjonalnego i psychicznego. Sieci formalnego wsparcia, odpowiedzialne za fachową pomoc w pielęgnacji osoby niesamodzielnej, dysponują odpowiednio wyszkoloną kadrą opiekunek, personelu medycznego, pracowników służb społecznych, posiadającą wiedzę i umiejętności niezbędne w sprawowaniu funkcji opiekuńczych. Podstawą modelu uzupełnienia jest założenie, że to najbliżsi są głównym źródłem pomocy dla osoby starszej i to oni przede wszystkim sprawują opiekę, gdy osoba niesamodzielna jej wymaga. Wsparcie ze strony instytucji jest uzupełnieniem pomocy udzielanej przez sieci rodzinne i nieformalne w zakresie profesjonalnego wsparcia w sytuacji braku możliwości zapewnienia fachowej opieki nad seniorem. Pomoc formalna jest dodatkiem do pomocy nieformalnej wtedy, gdy rodzina przez pewien czas nie może wypełniać swoich zadań opiekuńczych (np. wyjazd na wakacje) lub gdy nie ma rodziny mogącej zapewnić opiekę. Z modelem uzupełnienia wiąże się koncepcja ageing in place (starzenie się w środowisku/miejscu zamieszkania). Kluczowym założeniem tej koncepcji jest wspieranie jednostki w pozostawaniu w swoim środowisku zamieszkania poprzez programy wspomagające jej egzystencję. Model uzupełnienia, podkreślając znaczenie rodziny ze względu na jej kluczową rolę w zakresie wspierania seniora w starzeniu się w jego dotychczasowym otoczeniu, jest implementacją koncepcji ageing in place. Model komplementarności łączy elementy modelu kompensacyjnego i uzupełnienia, ponieważ zakłada, że pomoc formalna zostaje włączona w proces opieki nad osobą starszą, strona 13
gdy najistotniejsze elementy nieformalnej sieci wsparcia nie wypełniają w dostatecznym stopniu swoich zadań opiekuńczych. Opieka formalna i nieformalna są komplementarne względem siebie, tzn. pomoc formalna przejmuje zadania, których nie może zaspokoić pomoc nieformalna, ponieważ osoby jej udzielające nie posiadają wystarczających do tego kompetencji. W modelu tym zakłada się jednak, że usługi opiekuńcze świadczone przez instytucje nie odbywają się w izolacji od dotychczasowego wsparcia ze strony rodziny i znajomych. Zaangażowanie rodzinny w dalsze wspieranie seniora nawet, gdy przebywa on w instytucjonalnej formie pomocy, sprawia, że model ten jest podobny również do modelu dopełniania się. Tradycyjnie w Polsce postrzega się rodzinę jako główne źródło udzielające wsparcia osobie niesamodzielnej (Badania: To idzie starość. Postawy osób w wieku przedemerytalnym ; PolSenior, GUS). Niesamodzielni, w tym sędziwi członkowie rodziny, otrzymują wsparcie w ramach sieci krewniaczej; pomoc świadczona przez ośrodki pomocy społecznej jest uruchamiana w sytuacji, gdy rodzina nie ma możliwości sprawowania opieki. Odsetek seniorów w wieku 75 lat korzystających z różnorodnych form pomocy instytucjonalnej nie przekracza 1,5%. Analizując system opieki nad osobami starszymi w Polsce, można stwierdzić, że władze publiczne dążą do wprowadzenia hierarchicznego modelu kompensacyjnego, który wydaje się być zarówno najskuteczniejszym, jak i najefektywniejszym w implementacji. To kiedy powinna być udzielona pomoc osobie starszej i jej ewentualnym opiekunom zależy od podstawowych cech seniora oraz sieci jego wsparcia, takich jak: wiek, stan zdrowia, istnienie i wielkość sieci krewniaczej oraz nieformalnych, nierodzinnych sieci wsparcia, dochodów, zasobów kulturowych. Obecnie największy ciężar opieki nad osobą niesamodzielną spoczywa jednak na rodzinie, która nie otrzymuje wystarczającego wsparcia w wypełnianiu funkcji opiekuńczych. Na niedostatki w zakresie opieki nieformalnej i instytucjonalnej wskazują wyniki prowadzonych badań społecznych: zmniejszająca się wydolność opiekuńcza rodziny, bardzo mały odsetek seniorów korzystających z instytucjonalnych form pomocy oraz czas oczekiwania na miejsce w domu pomocy społecznej wynoszący w niektórych regionach Polski do trzech lat. Zbyt mała liczba miejsc w instytucjonalnych dziennych formach pomocy sprawia, że część osób starszych nie otrzymuje dostatecznego wsparcia. Dotyczy to strona 14
szczególnie osób samotnych lub osób, które z powodu braku dostatecznych więzów rodzinnych nie mogą liczyć na pomoc dzieci, wnuków, czy innych członków rodziny. Konkluzja: Eksperci w ramach zespołu realizatorów rekomendują system opieki opisany jako hierarchiczny model kompensacyjny i komplementarną do niego koncepcję opieki kompensacyjnej obejmującej zakres wsparcia odnoszący się do podstawowych potrzeb życiowych rozumianych jako obiektywne warunki przeżycia czyli niedobory, które muszą być optymalnie wypełnione dla uniknięcia choroby i subiektywnego złego samopoczucia. Ustalony w ramach Zespołu realizatorów zakres niezbędnej opieki osobistej obejmuje: 1. Zmienianie podstawowej pozycji ciała 2. Utrzymywanie pozycji ciała 3. Przemieszczanie się 4. Precyzyjne używanie ręki 5. Używanie rąk i ramion 6. Chodzenie 7. Mycie się 8. Korzystanie z toalety 9. Ubieranie się 10. Jedzenie 11. Picie 12. Przygotowanie posiłków strona 15
13. Wykonywanie prac domowych 14. Skupianie uwagi na ważnych dla podopiecznego sprawach 15. Rozwiązywanie problemów 16. Podejmowanie decyzji 17. Podejmowanie pojedynczego zadania 18. Realizowanie dziennego rozkładu zajęć 19. Rozmowa 20. Podstawowe kontakty międzyludzkie, w tym działania nakierowane bezpośrednio na zapobieganie lub zwalczanie wykluczenia społecznego 1 W procesie opieki zaspokajanie podstawowych potrzeb fizjologicznych musi być jednoczesne z zaspokajaniem podstawowych potrzeb psychicznych (intelektualnych, poznawczych, emocjonalnych), jest to obiektywny warunek zdrowia i jakości życia osoby niesamodzielnej. Propozycja koncepcji standaryzacji usług asystenckich i opiekuńczych oraz standardów kształcenia opiekuna osoby niesamodzielnej odpowiednio do poziomu osobistego zaangażowania opiekuna w opiekę nad osobą o różnym poziomie niesamodzielności w oparciu o definicję osoby niesamodzielnej Standaryzacja usług asystenckich i opiekuńczych będzie oparta na koncepcji opieki kompensacyjnej. Powstaną 3 standardy: standard wsparcia w zakresie asystowania osobie niesamodzielnej strona 16
standard wsparcia w zakresie pomocy osobie niesamodzielnej standard wsparcia w zakresie wyręczania osoby niesamodzielnej Poziom osobistego zaangażowania opiekuna w opiekę będzie kodowany w następujący sposób: Asysta (A) Pomoc (P) Opieka (O) Kod umieszczony przy czynności zaleconej do wykonania w planie opieki będzie wskazywał który standard postępowania opiekuńczego ma być zastosowany przez opiekuna przy jej wykonaniu. Logika praktyki opiekuńczej - wsparcie adekwatne do potrzeb W każdym przedziale czasowym (2; 4; 6 godz. opieki) odnoszącym się do 1; 2 oraz 3 stopnia niesamodzielności będzie realizowana opieka odnosząca się do diagnozy potrzeb sporządzonej przy orzekaniu o stopniu niesamodzielności. Na tej podstawie pracownik socjalny sporządzi, we współpracy z pielęgniarką wywiad opiekuńczy i adekwatny indywidualny plan opieki. Zarówno wywiad opiekuńczy jak plan opieki będą sporządzane na standaryzowanych drukach umożliwiających szybką ocenę i ewaluację. Zlecone w planie opieki konkretne czynności opiekuńcze (z zakresów wskazanych przy orzekaniu stopnia niesamodzielności) będą kodowane według zasady APO(asysta; pomoc;opieka). Ponieważ każda osoba objęta wsparciem w jednej czynności może strona 17
potrzebować jedynie asysty, w innej pomocy a jeszcze w innej opieki czyli zastąpienia w samoopiece,, wymienione wyżej trzy standardy postępowania będą współistnieć w czasie świadczenia opieki u jednej osoby. Zasadą nadrzędną w postępowaniu opiekuna będzie dążenie by jak najwięcej czynności było wykonanych w standardzie A i możliwie najmniej w standardzie O. Oznacza to ciągłe aktywizowanie podopiecznego do samoopieki. W praktyce oznaczać to będzie, że u osoby z I stopniem niesamodzielności przeważać będą usługi asystenckie, z II stopniem potrzebne będą głównie usługi o charakterze pomocowym, a u osoby z III stopniem niesamodzielności przeważać będą usługi opiekuńcze. Odnosząc się do standaryzacji opieki w kontekście orzeczonego stopnia niesamodzielności, główna różnica dotyczyć będzie nie meritum gdyż w każdym standardzie obowiązuje zasada APO ale organizacji pracy opiekuna w ramach przyznanego czasu przeznaczonego na opiekę i, co w praktyce oznacza liczbę wizyt w ciągu dnia (tj. 1; 2 lub 3 wizyty) o różnych, indywidualnie ustalanych porach. Propozycja konstrukcji standardu usług asystenckich i opiekuńczych Standard jest tu rozumiany jako profesjonalnie uzgodniony, przeciętny wzorzec realizacji wyznaczonego zadania opiekuńczego. Jest to najprostsza, podstawowa wersja produktu, który w Ustawie o pomocy społecznej nazywany jest usługami opiekuńczymi. Schemat standardu Koncepcja usług opieka kompensacyjna według zasady APO Kryteria oceny Struktura Proces Wynik Zasoby i warunki Techniki pracy Uzyskany efekt strona 18
Metoda pracy Organizacja Na standard złożą się poniższe elementy: oświadczenie standardowe - czyli co ma być efektem wdrożenia standardu w praktyce, koncepcja - teoretyczna podbudowa dla wybranych celów działania i zasad jego osiągania - model opieki kompensacyjnej wg zasady APO metody pracy - proces opieki składający się z diagnozy potrzeb, ustalenia planu opieki, realizacji planu i oceny postępowania, nie tylko w kontekście prawidłowości wykonania procedury ale przede wszystkim w kontekście osiągnięcia założonego efektu organizacji pracy czas opieki i pory wizyt Standard będzie opisany i oceniany w odniesieniu do kryteriów: struktury, procesu opieki i założonego efektu wdrożonego standardu (oświadczenie standardowe). Powstaną trzy standardy kształcenia odpowiednio do trzech standardów usług asystenckich i opiekuńczych, określające m.in. niezbędne kwalifikacje oraz kompetencje opiekuna w asystowaniu, pomaganiu i wyręczaniu osoby niesamodzielnej w każdym z trzech obszarów aktywności, tj. mobilności, samoobsługi oraz kształtowania codziennego życia i kontaktów społecznych. Standard kształcenia w zakresie asystowania osobie niesamodzielnej - większość treści dotyczyć będzie komunikowania się, szczególnie z osobami z utrudnionym kontaktem, także komunikowania się w formie teleopieki oraz aktywizowania do samoopieki. strona 19
Standard kształcenia w zakresie pomocy osobie niesamodzielnej - większość treści dotyczyć będzie metod kompensowania utraconej sprawności i umiejętności częściowego pomagania podtrzymującego względnie samodzielne funkcjonowanie osoby niesamodzielnej. Standard kształcenia w zakresie opieki nad osobą całkowicie niesamodzielną - większość treści dotyczyć będzie metod i zasad wykonywania przez opiekuna poszczególnych czynności opiekuńczych. Poddanie powyższych kwestii pod dyskusję ekspertów wewnętrznych w ramach zespołów realizatorów oraz ekspertów zewnętrznych w formie Paneli Ekspertów i opracowanie wniosków z konsultacji ( realizacja w ramach zadania 3). Wykaz źródeł: 1. Konstytucja RP 2. WHO, Active Ageing. A Policy Framework, Madryt 2002, s. 13. 3. Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P., Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2012, s. 91. 4. Błędowski P., Szatur-Jaworska B., Szweda-Lewandowska Z., Kubicki P. Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce, Warszawa, grudzień 2012 r. s. 57-58. 5. Ministerstwo Zdrowia, Stan faktyczny i perspektywy rozwoju opieki długoterminowej w Polsce, Warszawa 2012, s. 5. 6. Bank Światowy, Stan obecny i przyszłość opieki długoterminowej w starzejącej się Polsce. Uwagi na potrzeby opracowania polityki dotyczącej opieki długoterminowej, Bank Światowy 2015, s. 11. 7. M. Augustyn (red.), Opieka długoterminowa w Polsce. Opis, diagnoza, rekomendacje, Warszawa 2010, s. 8; http://rszarf.ips.uw.edu.pl/kierunki/odzielona.pdf (dostęp 31. 07. 2017 r.). 8. Maslow AH: W stronę psychologii istnienia, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2004, str. 7, 30-95, 205-221 9. WHO, Światowy raport o niepełnosprawności podsumowanie, Niepełnosprawność zagadnienia, problemy, rozwiązania 2013, nr 1(6), s. 9. strona 20
10. B. Bień, Stan zdrowia i sprawność ludzi starych, w: Synak B., Polska starość, Gdańsk, 2002. 11. Z. Szweda-Lewandowska, Modele opieki nad osobami niesamodzielnymi, Uniwersytet Łódzki, 2015 12. Jacobzone, E. Cambois, J.M. Robine, Is the Health of Older Persons in OECD Countries Improving Fast Enough to Compensate for Population Ageing?, OECD Economic Studies 2000, nr 30 (1), s. 159. 13. Załącznik nr 14 do regulaminu konkursu PO WER.02.08.00-IP.03-00-002/16 14. R. Necel, P. Nosal, Osoby niesamodzielne i ich opiekunowie. Potrzeby wsparcia oraz możliwości pomocy w perspektywie założeń ekonomii społecznej, Teologia i Moralność 2014, Nr 1, s. 80. 15. International classification of functioning, disability and health (ICF), World Health Organization (WHO), Geneva 2001 r. 16. Kocowski T: Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1978, str. 11-15; 118-122 strona 21