Wartości biologiczne i użytkowe orzecha włoskiego (Juglans regia L.).

Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Wydział Biotechnologii i Ogrodnictwa Ludmiła Dudek-Wieczorek 64459 Wartości biologiczne i użytkowe orzecha włoskiego (Juglans regia L.). Praca Magisterska na kierunku: Ogrodnictwo Praca wykonana pod kierunkiem Dr hab. inż. Maciej Gąstoł W Katedrze Sadownictwa i Pszczelarstwa Kraków, 2016

Karta dyplomowa Ludmiła Dudek-Wieczorek / Imię i nazwisko autora pracy / Dr hab. Inż. Maciej Gąstoł / Imię i nazwisko promotora pracy / Wydział Biotechnologii i Ogrodnictwa kierunek Ogrodnictwo / Wydział kierunek studiów / Katedra Sadownictwa i Pszczelarstwa / Wydział / Katedra / Instytut wykonania pracy / Magister inżynier / Nadawany tytuł / Tytuł pracy w języku polskim Słowa kluczowe / maksymalnie 5 słów / Streszczenie pracy / maksymalnie 1200 znaków / Wartości biologiczne i użytkowe orzecha włoskiego (Juglans regia L.). Orzech włoski, pomiary fitometryczne, biopierwiastki W pracy porównano cechy fitometryczne oraz zawartość biopierwiastków kilkudziesięciu typów i odmian orzecha włoskiego (Juglans regia L.). Doświadczenie zostało przeprowadzone w latach 2014 2016. Owoce zostały pobrane z terenów całej Polski. Część pozyskano z Gospodarstwa Ogrodniczego Anny i Bogusława Dudek zlokalizowanego w województwie Małopolskim, w gminie Brzeźnica, we wsi Kopytówka 49 56 21 N / 19 38 34 E. Pozostałe odmiany i typy zebrane były między innymi z rejonów Sandomierza, Lublina oraz Warszawy. Do pomiarów laboratoryjnych pobrano po 35 sztuk każdej odmiany i typu. Ocenione zostały takie czynniki fitometryczne, jak: masa całkowita orzecha [g], masa jądra [g], udział jądra [%], wysokość [mm], szerokość [mm] oraz głębokość [mm]. Przebadano również owoce na zawartość mikro, makroelementów oraz pierwiastków śladowych takich jak: potas, fosfor, magnez, siarka, wapń, mangan, cynk, żelazo, bor, miedź, glin, molibden, nikiel, selen, bar, stront, kobalt, tytan, kadm, chrom, lit, ołów oraz wanad. Badane owoce orzecha włoskiego cechują się znacznym zróżnicowaniem pod względem badanych cech fitometrycznych oraz zawartości biopierwiastków. Interesującym orzechem pod względem pomiarów owocu okazał się typ CB. Dodatkowo spośród 51 przebadanych typów i odmian tylko dla 9 udział procentowy jądra jest równy, bądź przekracza 45%. Tytuł pracy w języku angielskim Słowa kluczowe / maksymalnie 5 słów / Streszczenie pracy / maksymalnie 1200 znaków / The biological and applied value of walnut (Juglans regia L.) Walnut, measurement, micronutrients The aim of the presented study was to compare some morphological traits of promising English walnut (Juglans regia L.) ecotypes and cultivars. Moreover, the elemental analysis of their nuts was undertaken. The experiment was performed in years 2014-16. The nuts were sampled all over Poland. Part of them was harvested from a private horticulture farm belonged to Anna and Bogusław Dudek (Kopytówka village, Brzeźnica commune, coordinates: 49 56 21 N / 19 38 34 E), while the rest was gathered from specimens near Sandomierz, Lublin and Warsaw. Each sample were represented by 35 nuts of each cultivar or type. The following morphological traits were assessed: the average mass of nut [g], mass of kernel [g], its share [%], the height, width and nuts depth [mm]. What is more the mineral content, including macro-, micro- as well as trace elements (P, K, Mg, S, Ca, Mn, Zn, Fe, Br, Cu, Al, Mo, Ni, Se, Ba, Sr, Co, Ti, Cd, Cr, Li, Pb, V) was ascertained. The investigated types of walnut were widely differentiated in their morphological properties, as well as concerning the mineral content. The most interesting, assuming the analysed properties was eco type labeled CB. Additionally, among 51 of investigated types/cultivars only for nine of them the kernel share was promising (>45%). / Podpis promotora pracy /

Oświadczenie autora pracy Załącznik 2 Ja, niżej podpisany/-a: Ludmiła Dudek-Wieczorek / Imię i nazwisko / 64459 / Numer albumu / autor pracy dyplomowej pt.: Wartości biologiczne i użytkowe orzecha włoskiego (Juglans regia L.). / Tytuł pracy / Student/-ka Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Wydział Biotechnologii i Ogrodnictwa kierunek Ogrodnictwo / Wydział - kierunek studiów / Oświadczam, że ww. praca dyplomowa: została przygotowana przeze mnie samodzielnie 1, nie narusza praw autorskich w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, z późn. zm.) oraz dóbr osobistych chronionych prawem cywilnym, nie zawiera danych i informacji, które uzyskałem/-am w sposób niedozwolony. 1. Oświadczam również, że treść pracy dyplomowej zamieszczonej przeze mnie w Archiwum Prac Dyplomowych jest identyczna z treścią zawartą w wydrukowanej wersji pracy. 2. W związku z realizowaniem przez Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie zadań ustawowych i statutowych, szczególnie w zakresie prowadzenia działalności dydaktycznej i naukowo-badawczej upoważniam Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja do archiwizowania i przechowywania w/w pracy utrwalonej w postaci tradycyjnej (papierowej) i elektronicznej zgodnie z ustawą prawo o szkolnictwie wyższym i przepisami wykonawczymi do tej ustawy, ustawą o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach oraz ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Jestem świadomy/-a odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Kraków, dn. 29.03.2016 r. / Miejsce i data / / Podpis autora pracy / 1 uwzględniając merytoryczny wkład opiekuna/promotora

Umowa licencyjna niewyłączna Załącznik 3 Zawarta w Krakowie w dniu 29.03.2016 r. między Uniwersytetem Rolniczym im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, reprezentowanym przez Prodziekana ds. Dydaktycznych i Studenckich dr hab. inż. Iwonę Domagałę-Świątkiewicz a Studentem/ką Ludmiłą Dudek-Wieczorek Wydział Biotechnologii i Ogrodnictwa kierunek Ogrodnictwo /Wydział kierunek studiów/ autorem pracy dyplomowej pt. Wartości biologiczne i użytkowe orzecha włoskiego (Juglans regia L.). zrealizowanej w Katedrze/Instytucie Sadownictwa i Pszczelarstwa pod kierunkiem Dr hab. Inż. Macieja Gąstoła / imię i nazwisko promotora / 1. Niniejszym udzielam Uniwersytetowi Rolniczemu im. Hugona Kołłątaja w Krakowie nieodpłatnej, bezterminowej licencji niewyłącznej do korzystania z w/w pracy na następujących polach eksploatacji: a. w zakresie obrotu oryginałem pracy lub egzemplarzami, na których pracę utrwalono w postaci tradycyjnej (papierowej) poprzez wprowadzanie ich do obrotu, użyczanie lub najem egzemplarzy pracy; b. w zakresie zwielokrotniania i rozpowszechniania w ramach wewnętrznej elektronicznej bazy danych prac dyplomowych w taki sposób, aby każdy korzystający z wewnętrznej sieci Uniwersytetu mógł mieć do pracy dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym od dnia, gdy taka baza danych zostanie w Uniwersytecie uruchomiona. 1. Udzielenie licencji do korzystania przez Uniwersytet Rolniczy z w/w pracy na polach eksploatacji wymienionych w pkt. 1 ograniczam w następujący sposób: w imieniu UR dziekan / podpis / / czytelny podpis studenta /

Umowa licencyjna wyłączna Załącznik 4 Zawarta w Krakowie w dniu 29.03.2016 r. między Uniwersytetem Rolniczym im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, reprezentowanym przez Prodziekana ds. Dydaktycznych i Studenckich dr hab. inż. Iwonę Domagałę-Świątkiewicz a Studentem/ką Ludmiłą Dudek-Wieczorek Wydział Biotechnologii i Ogrodnictwa kierunek Ogrodnictwo /Wydział kierunek studiów/ autorem pracy dyplomowej pt. Wartości biologiczne i użytkowe orzecha włoskiego (Juglans regia L.). zrealizowanej w Katedrze / Instytucie Sadownictwa i Pszczelarstwa pod kierunkiem Dr hab. Inż. Macieja Gąstoła /imię i nazwisko promotora/ Świadomy, iż wykonana przeze mnie praca dyplomowa jest częścią tematu badawczego realizowanego przez pracowników Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, niniejszym udzielam Uniwersytetowi nieodpłatnej, bezterminowej licencji wyłącznej na korzystanie z w/w pracy w zakresie: rozpowszechniania pracy lub jej fragmentów, a szczególnie wykorzystywania wyników badawczych zamieszczonych w pracy w sposób inny, niż określony w umowie o udzieleniu licencji niewyłącznej, którą zawarłem w dniu 29.03.2016 r. z Uniwersytetem Rolniczym z zastrzeżeniem nienaruszalności moich autorskich praw osobistych. w imieniu UR dziekan / podpis / / czytelny podpis studenta /

Podziękowania, Ta praca magisterska nie ukazałaby się w tej postaci, gdyby nie wsparcie wielu osób. Pragnę podziękować wszystkim bliskim, których przez ponad rok zamęczałam pytaniami i opowiadaniami o orzechach. Dziękuje mojemu promotorowi za cierpliwość, dociekliwość i wnikliwą analizę pracy. Dziękuje mojemu mężowi i rodzicom za cenne uwagi dotyczące produkcji orzecha. Podziękowania należą się także mojej teściowej oraz przyjaciółce Anicie Kubackiej, które również mnie wspierały, i mojemu synowi, Ignacemu, że jest moim promykiem, a którego uśmiech dodawał mi sił w chwilach zwątpienia. 6:5951442040 6

Spis treści 1.Wstęp... 9 2. Przegląd literatury... 10 2.1. Systematyka i opis rodzaju Juglans... 10 2.2. Morfologia orzecha włoskiego... 11 2.3. Właściwości prozdrowotne... 13 2.4. Pochodzenie i historia uprawy... 14 2.5. Rozmnażanie orzecha włoskiego w Polsce... 15 2.5.1. Sposoby rozmnażania oraz czynniki wpływające na jego powodzenie... 15 2.5.2. Dobór podkładki i zrazów... 19 2.5.3. Czynniki klimatyczne... 21 2.6. Zakładanie i prowadzenie sadu orzechowego... 21 2.6.1. Wybór stanowiska... 21 2.6.2. Warunki glebowe... 22 2.6.2.1. Przygotowanie gleby pod sad... 22 2.6.2.2. Nawożenie - przed założeniem sadu... 22 2.6.2.3. Uprawa i nawożenie gleby w sadzie... 23 2.6.3. Dobór materiału szkółkarskiego... 26 2.6.4. Termin i sposób sadzenia drzew... 27 2.6.5. Formowanie i cięcie drzew... 28 2.6.6. Odchwaszczanie... 29 2.6.7. Ochrona przed szkodnikami i chorobami... 33 2.6.8. Ochrona przed mrozem i przymrozkami... 39 2.7. Cenne odmiany i typy orzecha włoskiego... 41 2.7.1. Broadview... 41 2.7.2. Jupiter... 41 2.7.3. Koszycki... 41 2.7.4. Kościuszko... 42 2.7.5. Lake... 42 2.7.6. Leopold... 42 2.7.7. Mars... 43 2.7.8. Sajfendorfski... 43 2.7.9. Wiśnicz Czerwony... 43 2.8. Odmiany i typy orzecha włoskiego uwzględnione w badaniach... 54 2.8.1. Krasicki KRA... 54 2.8.2. Sobuś - S.C... 54 7:6460223403 7

2.8.3. U01... 54 2.8.4. U06... 54 2.8.5. U13... 54 2.8.6. U14... 55 2.8.7. U16... 55 2.8.8. U17... 55 2.8.9. WP... 55 3. Badania własne... 56 3.1. Cel pracy... 56 3.2. Materiał i metody badań... 56 3.2.1. Lokalizacja doświadczenia... 56 3.2.2. Materiał do badań... 56 3.2.3. Opis czynników klimatycznych i pogodowych... 57 3.2.4. Pomiary i obserwacje... 58 3.2.5. Metody opracowania wyników... 58 3.3. Wyniki... 59 3.3.1. Pomiary fitometryczne... 59 3.3.2. Pomiary laboratoryjne... 72 3.3.3. Dokumentacja fotograficzna... 74 4. Dyskusja... 82 5. Wnioski... 88 6. Literatura... 89 8:1608180215 8

1.WSTĘP Od kilku lat obserwuje się znaczny wzrost zainteresowania szczepionymi drzewami orzecha włoskiego w Polsce. Początkowo spowodowane było to dopłatami z Unii Europejskiej. Zakładały one dofinansowanie sadów orzechowych założonych w latach 2004-2013. Aktualnie uwarunkowane jest to wysoką ceną orzecha łuskanego, która waha się w granicach 50 złotych za jeden kilogram. Skoro cena owocu za kilogram równa się prawie cenie za sztukę drzewka nie powinny Nas dziwić działania przedsiębiorców, handlarzy czy tez osób prywatnych. Bez wątpienia korzystają z tego szkółkarze, u których zaliczki za materiał zapłacone są 2 lata do przodu. Warto jednak dodać, że produkcja szczepionego orzecha włoskiego w naszym kraju nabiera popularności dopiero od kilkunastu lat i wciąż jest dopracowywana. Jeszcze w książce z 1978 roku S. Zagaja i Z. Suski (1978) wspominają, że: Orzech włoski w Polsce nigdy nie był uprawiany na skalę towarową. Po tych słowach można więc przypuszczać, że nie były to drzewa szczepione orzecha, a jedynie zwykłe siewki. Pomimo tego, iż orzech włoski jest gatunkiem ciepłolubnym, to jednak ma duże zdolności adaptacyjne, radząc sobie w klimacie Polski (umiarkowanym przejściowym). Świadczy o tym choćby fakt, iż gatunek na terenie południowej i centralnej Polski został zaliczony do roślin inwazyjnych, aktualnie znajdując się w początkowej fazie ekspansji [Tokarska-Guzik i in. 2012]. Warto również wspomnieć o zastosowaniu orzecha. Poza jadalnymi i bardzo zdrowymi owocami, roślina wykorzystywana jest również w kosmetyce oraz w przemyśle meblarskim. Od kilku lat wzrasta również zainteresowanie właściwościami zdrowotnymi. Liście, łupiny i korę przetwarza się jako surowiec zielarski służący przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, przeciwkrwotocznie oraz przeciwbiegunkowo. Jedne z badań przeprowadzane przez The Center for Genetics, Nutrition and Health (USA 2004) wykazały, że spożywanie orzecha zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej serca. Wszystkie dotychczas zebrane i rozpowszechniane badania przyczyniają się do poszerzania świadomości ludzi na temat zdrowego zastosowania orzechów, co automatycznie przekłada się na zwiększenie ich popytu, a w konsekwencji produkcji. 9:1145265346 9

2. PRZEGLĄD LITERATURY 2.1. Systematyka i opis rodzaju Juglans Orzech (Juglans) zaliczany jest do rodziny orzechowatych (Juglandaceae). Do grupy tej, zalicza się jeszcze 6 innych rodzajów m.in. Carya, Platycarya oraz Pterocarya [Seneta i Dolatowski 2011]. W Polsce nie występują gatunki rodzime a najczęściej spotykanym orzechem sprowadzonym do nas prawdopodobnie drogą handlową jest orzech włoski (Juglans regia). Poniżej przedstawiam klasyfikację systematyczną dwóch odmiennych systematyk według Angiosperm Phylogeny Website (2001) oraz Crescent Bloom (2016). Angiosperm Phylogeny Website: Królestwo: Jądrowe (Eukaryota) Podkrólestwo: Rośliny (Phytobionta) Klad: Rośliny naczyniowe (Tracheophyta) Klad: Rośliny nasienne (Spermatophyta ) Klasa: Okrytonasienne (Magnoliophyta) Klad: Klad Różowych Rząd: Bukowce (Fagales) Rodzina: Orzechowate (Juglandaceae) Rodzaj: Orzech (Juglans) Gatunek: Orzech włoski (Juglans regia) Crescent Bloom: Królestwo: Rośliny (Plantae) Gromada: Okrytonasienne (Magnoliophyta) Podgromada: Okrytozalążkowe (Magnoliophytina) Klasa: Rosopsida Podklasa: Oczarowate (Hamamelididae ) Nadrząd: Juglandanae Rząd: Orzechowce (Juglandales) Rodzina: Orzechowate (Juglandaceae) Podrodzina: Juglandoideae Plemię: Juglandeae Rodzaj: Orzech (Juglans) Gatunek: Orzech włoski (Juglans regia) 10:9568386299 10

2.2. Morfologia orzecha włoskiego Orzech włoski zazwyczaj tworzy drzewa dorastające nawet do 30 m, a maksymalny obwód pnia mierzony na wysokości 130 cm wynosi do 360 cm. Korona ma zwykle pokrój naturalny [Sękowski 1993]. Roślina długowieczna, osiągająca w naszych warunkach ponad 100 lat żywotności, a w swojej ojczyźnie do 300 lat. Zabarwienie kory jest brunatne lub oliwko-zielone, a grubość nagich pędów i rdzenia jest uwarunkowana od odmiany\typu [Zdyb 2009]. Kwiatostany tego gatunku są jednopłciowe, a kolor zmienia się od pory i stanu pylenia, przechodząc od intensywnie zielonego do mocno żółtego (ryc. 1). Kwiaty żeńskie zebrane są w walcowate niepozorne grona, które zazwyczaj znajdują się na pędach jednorocznych. Kwiaty męskie tzw. pręcikowe są znacznie większe, zebrane w tzw. kotki osiągające od 5 15 cm długości podczas kwitnienia, od kwietnia do maja [Zdyb 2009]. Klasyfikując owoc orzecha pod względem botanicznym należy stwierdzić, iż jest on pestkowcem, ponieważ wyrasta z dolnego słupka otoczonego okrywą kwiatową [Zdyb 2009]. Natomiast według pomologów zaliczany jest on do grupy orzechów [Zagaja i Suski 1978]. Wielkość, kształt i waga orzecha jest uwarunkowana od odmiany lub typów i znacznie się od siebie różni. Zwykle owoce są kuliste lub wydłużone i nie przekraczają wagi 10 g. Wierzchnią warstwę stanowi mięsista i intensywnie zielona okrywa o śliskiej i gładkiej powierzchni, która w momencie dojrzewania owocu staje się brązowa, pęka i odpada, ukazując orzech właściwy (ryc.2). Orzech ten ma twardszą (bardziej zdrewniałą), brązową okrywę, oraz charakterystycznie naznaczone wgłębienia i wypusty. Na środku znajduje się szew, który znacznie ułatwia rozpołowienie i dostanie się do znajdującego się w środku jądra. Okrywa oddzielona jest od środka przegrodą fałszywą oraz przegrodą prawdziwą, których grubość również uwarunkowana jest od odmiany i typu orzecha. Wewnętrzna część tzw. nasienie charakteryzuje się rozbudowanymi przegrodami, w których znajduje się zarodek z dwoma liścieniami. Liścienie okryte są charakterystyczną cienką, beżową skórką, która u większości świeżych owoców nadaje gorzkiego posmaku. Smak ten przy wysuszaniu stopniowo zanika. Liście składające się od 5 9 nagich listków, które są omszone i prawie całobrzegie [Seneta i Dolatowski 2011] (z wyjątkiem odmian o liściach pierzastych takich jak Laciniata lub Leopold ) [Dudek 2016]. Pojawiają się stosunkowo późno na przełomie kwietnia i maja wraz kwiatami. Według Henryka Zdyba (2009) wyróżniamy pięć rodzajów pąków: pąki osiowe (wierzchołkowe), liściowe (przylegające do pędów), kwiatowe męskie (wyrastają na miejscu zeszłorocznych liści lub na 2 3 letnich gałęziach), kwiatowe żeńskie (znajdują się na bocznych pędach jednorocznych lub dwuletnich), uśpione (ulokowane pod korą). Natomiast według Bolesława Sękowskiego (1993) orzech włoski posiada tylko pojedyncze pąki wierzchołkowe oraz pąki boczne. Korzenie orzecha włoskiego rozrastają się poziomo i pionowo, dlatego często przy szczepieniu zostaje wykonany zabieg mocnego skracania głównego pala, na którym znajduje się stożek wzrostu, powodując zmniejszenie siły wzrostu korzenia, a co za tym idzie i całego drzewa. W sprzyjających warunkach uważa się, że mogą one dorastać do 10 m w głąb, dzięki czemu gatunek ten przoduje w dostosowywaniu się do warunków glebowych [Zdyb 2009]. 11:1078879079 11

Ryc. 1. Kwiatostany orzecha włoskiego. 1 kwiatostan męski, 2 kwiatostan żeński (fot. L. Dudek Wieczorek 2015) Ryc. 2. Mięsista okrywa orzecha włoskiego (fot. L. Dudek Wieczorek 2015) 12:6452857262 12

2.3. Właściwości prozdrowotne Pomimo tego, iż orzech włoski w Polsce towarzyszy nam od kilkuset lat, dopiero od niedawna stał się coraz bardziej rozpowszechniany i wyszedł po za uprawę amatorską trafiając do sadowników a jednocześnie nabierając znaczenia gospodarczego. Bez wątpienia, owoce gatunku dzięki składowi bogatemu w wartości odżywcze, zaliczane są do jednych z najzdrowszych. Rynek zbytu np. eksport, przemysł cukierniczy czy farmaceutyczny przyczyniają się do wzrostu zapotrzebowania produktu. Dotychczas największym producentem są kraje o cieplejszym klimacie np. Turcja, Chiny, Włochy, USA oraz Hiszpania [Stępka 2006]. Według lekarzy, dietetyków i specjalistów regularne spożywacie orzechów ma niewątpliwie dobry wpływ na nasz organizm. Dzięki ich codziennej niewielkiej dawce można poprawić sprawność umysłu, jak również całego organizmu, wzmocnić układ nerwowy oraz poprawić sprawność fizyczną [Artemis i Simopoulos 2004]. Owoce mają działanie ściągające, przeciwrobacze, przeciwszkorbutowe oraz wspomagają działanie przewodu pokarmowego. Wzbogacenie diety w orzechy ma wpływ na dobre samopoczucie, ograniczenie otyłości, zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej serca, miażdżycy oraz cukrzycy. Spożywanie ma pozytywny wpływ również na nerki oraz powoduje obniżenie poziomu cholesterolu [Zdyb 2009]. Warto również zwrócić uwagę na zawartość selenu w owocach orzecha. Ponieważ znaczna część uprawianych obecnie roślin w rolnictwie nie wykazuje większych zawartości pierwiastka, warto skupiać się na spożywaniu produktów w bogate ich źródło. Takim właśnie w polce może być ten gatunek. W latach 50 udowodniono, iż selen jest niezbędnym składnikiem do życia [Wesołowski 2006]. Orzech włoski, który został zaliczony do roślin leczniczych stał się przedmiotem wielu badań dzięki, którym dziś możemy określić zawartość mikroelementów w nim występujących takich jak: cukry, kwasy organiczne, pektyny, związki azotowe, białka, enzymy, witaminy, substancje mineralne i inne. Skład chemiczny różni się między odmianami, i zależy od warunków klimatycznych oraz glebowych w jakich znajduje się drzewo a dane podane niżej są ogólnymi. Jądro: zawiera zaledwie 6-9 % wody, 60-70% tłuszczów, kwasy tłuszczowe nasycone i nienasycone, 17 24 % białek, 7-8% węglowodanów w tym 2 5 % łatwo przyswajalnych cukrów, aminokwasy, 30 50 mg% witaminy C, 0,3-0,5 mg% witaminy B1, K i P oraz niewielkie ilości witaminy A i B [Zdyb 2009]. Liść: posiada dużą ilość witaminy C 230 mg%, dodatkowo znajdują się w nim chinony, flawonoidy, witamina B1, od 3 5 % kwasu askorbinowego, 3 4% garbników, kwasy w tym elagowy, galusowy i 0,1 % kawowego, karetonoidy oraz wiolaksantyna, flawoksantyna, kryptoksantyna i olejek lotny [Zdyb 2009]. Zielona okrywa owocu: zawiera 86 mg% witamin C oraz α- i ß- hydrojuglony, do 3% kwasu askorbinowego i do 25% garbników [Zdyb 2009]. Cienka okrywa nasienna: zawiera ß- sytosterol i glukozyd [Zdyb 2009]. 13:4936888399 13

2.4. Pochodzenie i historia uprawy Liczne wykopaliska archeologiczne dowodzą, iż orzech włoski od bardzo dawna towarzyszył człowiekowi. Pierwsze wzmianki potwierdzające obecność i uprawę tego gatunku pochodzą z Indii i Chin około 140 150 lat p.n.e. Czytając dzieło rzymskiego historyka T. Litwiusza można znaleźć informację o orzechu z Praeneste. W Grecji o orzechu wspomina lekarz, farmakolog i botanik Dioskorides. Początkowo uprawa tego gatunku nie przynosiła większego pożytku, gdyż olej uzyskiwany z owoców był gorszej jakości niż olej z oliwek. Przełomem w uprawie było sprowadzenie orzecha Perskiego lub inaczej zwanego orzechem z Synopu, dzięki któremu zaczęto wytwarzać oliwę stosowaną zapobiegawczo na choroby. Dodatkowo orzech włoski znalazł zastosowanie jako produkt odżywczy, dawany armii podczas przemarszu, w celach wzmacniających i regenerujących [Zdyb 2009]. Do Europy orzechy drogą handlową sprowadzili Rzymianie, którzy nazywając orzechy żołędziami Jowisza - Jovis glans przyczynili się do jego dzisiejszej nazwy Juglans [Sękowski 1993]. Prawdopodobnie w Polsce jako pierwsi uprawą zajęli się zakonnicy. Są to jednak tylko przypuszczenia. Legenda głosi, iż powszechnie krążącą nazwa orzecha Jacek pochodząca z rejonów Sandomierza wywodzi się od zakonnika Jacka Odrowąża, który sprowadził z Rzymu orzechy włoskie jako pierwszy. Z zapisów historycznych dowiadujemy się, że orzech w Polsce z pewnością pojawił się już za czasów Bolesława Krzywoustego na obszarze Szczecina a dokładniejsze pierwsze opisy, znaleźć można w zapisach Le Grand Herbier gdzie zostały wymienione dwie odmiany: zielony i suchy [Zdyb 2009]. Granice przebiegu orzecha włoskiego w naturalnym stanie nie są dokładnie zdefiniowane (tab. 1). Gatunek przechodzi przez górzyste tereny Azji środkowej, Azję mniejszą, Persję, Tybet, wzdłuż Himalajów, Kaukaz, Fargane, Pamiro Ałtaju, Kopet Dagu, do gór tadżyckich oraz Chin [Sękowski 1993]. Do Ameryki orzechy prawdopodobnie dostały się dzięki osadnikom [Zdyb 2009]. Tabela 1. Rozmieszczenie rodzaju Juglans L. według Schenecka [Sękowski 1993] Ameryka Północna Azja część zachodnia część wschodnia Azja Mniejsza, Himalaje Chiny, Mandżuria Japonia J. California J. hindsii J. rupesteris var. major J. rupestris J. cinerea J. nigra J. regia J. mandshurica J. mandshurica var. stenocarpa J. sieboldiana J. cordiformis Orzechy włoskie na stanowiskach naturalnych są częścią lasów liściastych typu grondowego, szczególnie lasów wysoko i nisko piennych górskich np. Kaukaz, Azja Mniejsza, Bałkany. W Dżungarii, Tien Szan, czy Himalajach stanowią część lasów niskopiennych gdzie można znaleźć jeszcze jabłonie, śliwy i inne drzewa owocowe [Sękowski 1993]. 14:2799209562 14

2.5. Rozmnażanie orzecha włoskiego w Polsce 2.5.1. Sposoby rozmnażania oraz czynniki wpływające na jego powodzenie Do niedawna orzech włoski był rozmnażany jedynie generatywnie (z nasion), ponieważ na rozmnażanie wegetatywne w gruncie, klimat Polski jest zbyt zimny, a opracowane metody szczepienia nie dawały pożądanych efektów. Duże wahania temperatury uniemożliwiają szczepienie w gruncie, które udaje się tylko wtedy gdy po wykonanym zabiegu temperatura utrzymuje się powyżej 15 C przez kilka dni [Zagaja i Suski 1978]. Rozmnażanie generatywne poza tym, iż jest łatwe i tanie nie spełnia oczekiwań przy produkcji orzechów. Drzewa powtarzają cechy rośliny matecznej tylko w około 70-80%, kwiaty występują dopiero po 7 8 latach [Zdyb 2005], późno wchodzą w okres owocowania i słabo plonują [Porębski 2003]. W przybliżeniu produkcja ta polega na wysianiu nasion do wilgotnego torfu oraz piasku w proporcji 1:1 owoców pilnując, aby nie zostały przesuszone przez okres około 3 miesięcy. Całość należy zabezpieczyć przed gryzoniami zasypując ziemią, lub ustawić w odpowiednich skrzynkach. Kolejnym sposobem rozmnażania generatywnego jest wysianie owoców wprost do gruntu pilnując, aby podczas wykonywania pracy ziemia nie była zmarznięta i stosując rozstawę przy sianiu co 60-70 cm na głębokość 8 10 cm. Jedynym istotnym zabiegiem pielęgnacyjnym wykonywanym po wysianiu powinno być odchwaszczanie, a drzewa gotowe do dalszej sprzedaży nadają się już po 2 lub 3 latach [Zdyb 2009]. Rozmnażanie wegetatywne orzechów jest bardziej skomplikowane, czasochłonne oraz droższe, co przekłada się też na jakość i cenę drzewek. Dla porównania: cena orzecha - siewki w roku 2014 wynosiła około 10 zł dobrej klasy, natomiast orzecha szczepionego wahała się od 45 do 75 złotych za sztukę. Szczepienie i okulizacja w Polsce wykonywane są najczęściej na siewce orzecha włoskiego lub czarnego w listopadzie. Inne kraje, w których klimat jest bardziej sprzyjający rozmnażaniu, używane są również podkładki siewki orzacha szarego, czarnego oraz Hindsiego [Zdyb 2009]. W Polsce jesienną metodę uprawy szczepionego orzecha włoskiego zapoczątkował Černy. Opierała się ona na wykorzystaniu zimowego spoczynku drzew, których pąki są uśpione, a miazga dalej nadaje się do podziału komórek, jeśli zostanie poddana działaniu odpowiedniej temperatury. Zrazy wraz ze szczepami szlachetnych odmian, łączył poprzez zaszczepienie i układał w skrzyniach, poddając je w pierwszej kolejności metodzie termicznego kalusowania w temperaturze 25 26 C. Po 3 tygodniach, zrośnięte szczepy umieszczano w chłodnym i wilgotnym pomieszczeniu, aż do wiosny kiedy nastąpiło ich wysadzenie do gruntu. Szczepienia tą metodą, choć częściowo modyfikowane, wykonywane są do dziś przez różnych szkółkarzy. Metoda ta sprawdza się w 80-90 % [Zdyb 2009]. W 1958 roku w Instytucie Sadownictwa w Skierniewicach wykonano pierwsze szczepienie metodą Beckera, polegającą na zaszczepieniu orzecha wiosną. Zrazy ze szlachetnej odmiany pobrane zostały jesienią, przed nadejściem mrozów i przechowywane były do wiosny w chłodnym i wilgotnym miejscu. Do szczepienia przystąpiono wówczas kiedy podkładka weszła w okres wegetacji (15 kwiecień do 15 maja) i dała około 40 60% przyjęć, ponieważ wahania temperatur naszego klimatu spowodowały omarznięcia sadzonek [Zdyb 2009]. 15:5356480411 15

Kolejną metodą rozmnażania orzecha jest szczepienie i okulizacja orzecha włoskiego za pomocą urządzenia do termicznego kalusowania szczepów drzew i krzewów (ryc. 3). Metoda ta daje od 60 do 65% przyjęć szczepów. Urządzenie to powstało między innymi dzięki H.B. Lagerstedta, a zabieg szczepienia orzechów dopracowany został przez S. Porębskiego i B. Rzeźnicką z Akademii Rolniczej w Krakowie. Celem urządzenia jest utrzymanie temperatury 26 C tylko w miejscu szczepienia, reszta rośliny może zostać utrzymywana w niższej temperaturze około 12-17 C. Sposób ten bez wątpienia pozwala na dłuższe przetrzymywanie szczepów, bez konieczności przyśpieszania szczepienia [Porębski 2003]. Okulizację na przystawkę (chip budding) wykonujemy w szklarni od grudnia do końca marca, łącząc wcześniej przygotowane zrazy, odmiany szlachetnej z dobrze wyrośniętą siewką orzecha szarego, włoskiego lub czarnego. Podkładka oraz zrazy, przygotowane powinny być jesienią, a do momentu zabiegu, powinny być przechowywane w torfie, w temperaturze około 2 C i wilgotności około 90%. Przy okulizacji metodą chip budding, należy odpowiednio naciąć dobrze wyrośnięte zrazy na grubość około 1/3 pędu. Kształt nacięcia powinien przypominać tarczki (ryc. 4). Następnie wykonuje się identyczne pod względem grubości wcięcie w podkładce, umieszczając w niej zraz. W końcowym etapie okulizacji gotowe szczepy umieszcza się w urządzeniu do miejscowego wygrzewania. Metoda ta daje najlepsze przyjęcia z dotychczas wymienionych, bo aż 81,9% sadzonek [Porębski 2003]. Ostatnim sposobem rozmnażania orzecha jest metoda opracowana przez A. Mikę, polegająca na złączeniu szczepu i zrazu przez stosowanie (ryc. 5). Podkładka czyli jednoroczne siewki orzecha włoskiego powinna mieć minimum 1 cm grubości u nasady oraz zostać wykopana przed zimą. Przetrzymując ją najlepiej w skrzyniach z torfem, w chłodni, w temperaturze maksymalnie dochodzącej do 4 C. Pędy ścięte z drzew szlachetnych powinny być pobrane przed mrozami, najlepiej w październiku a ich grubość powinna być równa podkładce i wynosić około 1 cm. Materiał tak przygotowany, przechowujemy w temperaturze około 15 C do momentu szczepienia, które wykonujemy w listopadzie bądź grudniu. Długość zrazu nie powinna przekraczać 3 oczek, a miejsce złączenia należy zabezpieczyć dokładnie obwiązując je taśmą, specjalnie do tego przeznaczoną. Aby uniknąć chorób podczas przechowania zaleca się oprysk preparatem grzybobójczym np. Topsinem. Tak przygotowane szczepy przechowuje się w zamkniętym, niekoniecznie oświetlonym pomieszczeniu (np. piwnicy) w drewnianych skrzyniach, wyłożonych torfem. Całość powinna wygrzewać się przez 3 tygodnie w temperaturze 26 C i wilgotności sięgającej prawie 100%. Po tym okresie rośliny przenosi się do chłodni i przechowuje w temperaturze 2-4 C do późnej wiosny. Kiedy nie ma juz ryzyka wystąpienia przymrozków sadzonki należy wysadzić do szkółki, pilnując nawożenia i odchwaszczania [Zdyb 2009]. 16:6370119169 16

Ryc. 3. Urządzenie do termicznego kalusowania szczepów drzew i krzewów [Piskornik 1994] a - przekrój poprzeczny, b - widok ogólny fragmentu rury PCV ze szczelinami oraz z dwoma sposobami uszczelniania szczepów w szczelinach (elastyczne zaślepki i gąbka piankowa); 1- rura PCV ze szczelinami, 2 - wewnętrzna rurka wypełniona wodą, 3 - kabel elektryczny, 4 - zaślepka uszczelniająca z PCV, 5 - warstwa gąbki piankowej z przecięciami do mocowania szczepów w szczelinach rury, 6 - szczep z miejscem szczepienia umieszczonym w szczelinie rury nad źródłem ciepła. Ryc. 4. Okulizacja orzecha metodą na przystawkę [Porębski 2003] 17:7592866828 17

Ryc. 5. Szczepienie metodą przez stosowanie (fot. L. Dudek Wieczorek 2015) 18:8960312134 18

2.5.2. Dobór podkładki i zrazów Sposób pozyskiwania i doboru zrazów oraz podkładek różni się w zależności od rozmnażania orzecha włoskiego. Produkcja wprowadzonych na rynek odmian wymaga od producenta pewności źródła ich pozyskiwania. W praktyce zazwyczaj odbywa się to na zasadzie wymiany tradycyjnych lub nowych sprawdzonych odmian między szkółkarzami, którzy posiadają swoje zraźniki. Takie działanie jest dopuszczalne ponieważ uprawa i sprzedaż orzecha w Polsce nie jest objęta tak restrykcyjnymi prawami, jak w przypadku pozostałych drzew owocowych [Dudek 2016]. Gwałtowny wzrost zainteresowania drzewkami orzecha w niedługim czasie, z pewnością spowoduje napływ nowych odmian z krajów, gdzie ich produkcja jest bardziej rozpowszechniona i opłacalna. Sadownicy i osoby zajmujące się sprzedażą materiału nasadzeniowego poszukają odmian, które spełniają następujące kryteria: plenność, wytrzymałość na mróz, miękka i łatwo rozgniatająca się łupina oraz słaby ubytek masy podczas suszenia. Zazwyczaj tylko kolekcjonerzy i amatorzy poszukują odmian ozdobnych, o bardzo dużych owocach, ponieważ te wykazują duży ubytek masy podczas suszenia, a czasami nawet nie wysychają i pleśnieją [Dudek 2016]. Na dzień dzisiejszy w Polsce jest 7 odmian pochodzenia krajowego: Albi, Dodo, Leopold, Resovia, Silesia, Targo oraz Tryumf [Zdyb 2009]. W przypadku pozyskiwania podkładek, w Polsce szczepi się w większości na siewce orzecha włoskiego oraz rzadziej na siewce orzecha czarnego, inne gatunki takie jak: siewki orzecha szarego i mandżurskiego nie są w naszym kraju stosowane. Podkładki te pozyskiwane są dzięki stratyfikacji lub wysiewie wprost do gruntu [Dudek 2016]. Zrazy poszczególnych odmian powinny być odpowiednio przygotowane przed szczepieniem lub okulizacją. Ważny jest ich termin ścięcia (zakończenie wegetacji), który uwarunkowany jest od sposobu produkcji, jednak nie powinien być wcześniejszy niż koniec września i nie późniejszy niż koniec listopada. Istotne jest również ścięcie zrazu, które powinno być równe, aby łatwiej można było przechować pędy w piasku oraz ich grubość- zbyt cienkie lub zbyt szerokie uniemożliwią dopasowanie do podkładki. Przyjęto iż optymalna średnica to 1 cm. [Zdyb 2009] Należy ścinać pędy jednorocznego przyrostu, ponieważ cechują się większym procentem przyjęć (ryc. 6). Zgodnie z wymaganiami jakościowymi dotyczącymi podkładek dla drzew i krzewów owocowych z 1999 roku podkładka powinna być jednopędowa, pozbawiona pędów bocznych, zdrewniała, dobrze ukorzeniona. Korzenie przybyszowe powinny wyrastać po obu stronach, a rany powstałe np. przy czyszczeniu z rozgałęzień powinny być choć częściowo zabliźnione (ryc. 7). Roślina nie może być ususzona i przemarznięta, kora ma mieć jednolity odpowiadający gatunkowi kolor, i powinna być wolna od chorób i szkodników oraz uszkodzeń mechanicznych i gradowych. Jej wiek nie powinien przekraczać dwóch lat, a jej grubość nie może być mniejsza niż 1 cm. Aby podkładki spełniały wymogi muszą być posortowane na klasy co 2 mm grubości i powiązane w wiązki. W przypadku orzecha włoskiego ilość sztuk w jednej wiązce nie powinna przekraczać 25 [Grzyb 1999]. Według Grzyba (1999) minimalne wymagania dla generatywnej podkładki orzecha włoskiego są następujące: wysokość - 30 cm, grubość 8 mm, liczba miejsc, z których wyrastają korzenie 3 szt, długość korzenia 10 cm. Miejscem do przechowywania powinno być chłodne pomieszczenie np. chłodnia, gdzie rośliny w stanie bezlistnym trzymane są w pojemnikach z torfem i piaskiem. Drugim, równie dobrym, sposobem przechowywania są kopczyki usypane z ziemi. Stosowanie różnych podkładek może 19:4882348115 19

nadawać określone cechy takie jak: mniejszy pokrój w przypadku siewki orzecha czarnego lub szarego, a w przypadku orzecha hinduskiego drzewa wchodzą wcześniej w owocowanie. Ryc. 6. Zrazy orzecha włoskiego przygotowane przed szczepieniem (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 7. Podkładka orzecha włoskiego przygotowana przed szczepieniem (fot. L. Dudek Wieczorek 2015) 20:8620747632 20

2.5.3. Czynniki klimatyczne Proces rozmnażania wegetatywnego orzecha włoskiego obejmuje również wysadzenie szczepów do ziemi, gdzie przez minimum rok powinny się ukorzeniać oraz wzrastać. Najistotniejszą rolę w przyjmowaniu roślin w glebie odgrywają wtedy czynniki klimatyczne takie jak: temperatura, opady atmosferyczne oraz nasłonecznienie. Sprzyjające warunki pozwalają na lepsze przyjęcie sadzonek [Zdyb 2009]. Podczas wysadzania roślin wiosną do gruntu, istotne jest aby nie występowały już przymrozki, na które sadzonki są bardzo wrażliwe. Przy uprawie orzecha przyjmuje się, że średnia temperatur przez rok powinna wynosić około 8 C, a mrozy mogę występować w zakresie od -20 do -25 C i są ostatecznymi, które gatunek może wytrzymać [Zdyb 2009]. Przy młodych roślinach tak niskie temperatury mogą powodować, ich całkowite omarznięcie [Dudek 2016]. Susza jest jednym z czynników. przez które młode szczepy orzechów najczęściej się nie przyjmują. Starsze drzewa radzą sobie znacznie lepiej z niedostatkiem wody, gdyż mają palowy i dobrze rozwinięty system korzeniowy, a co za tym idzie pobieranie wód jest możliwe z głębszych i większych obszarów. Trzeba jednak pamiętać, iż nadmiar opadów również może zaszkodzić, tworząc sprzyjające warunki do rozwoju grzybów patogenicznych [Zdyb 2009]. Jak wszystkie drzewa owocowe również orzech wymaga dużego nasłonecznienia, dzięki któremu w późniejszym etapie rozwoju, plony są wyższe a sadzonki są w stanie wytrzymać silne mrozy [Zdyb 2009]. Światło sprzyja również silniejszemu wigorowi i lepszemu rozkrzewieniu młodych drzewek. 2.6. Zakładanie i prowadzenie sadu orzechowego 2.6.1. Wybór stanowiska Orzech włoski jest wymagającym gatunkiem pod względem uprawy. Przy niekorzystnych warunkach może nie dożyć nawet 30 lat [Jankowska 2013]. Dlatego można stwierdzić, iż w pierwszej kolejności należy wybrać odpowiednie miejsce a następnie dobierać odmiany, które najlepiej udają się na danym obszarze, co niestety w naszym kraju nie jest praktykowane [Zdyb 2009]. Osoby zainteresowane uprawą tego gatunku zazwyczaj przy wyborze stanowiska kierują się względami ekonomicznymi i sadzą drzewa na opustoszałych nieużytkach często nie biorąc pod uwagę wymagań i przystosowań klimatycznych oraz glebowych rośliny. Przy każdym zakładaniu sadów orzechowych należy kierować się odpowiednim nasłonecznieniem, dostatecznie osłoniętym terenem dzięki czemu unika się mocnych i mroźnych wiatrów. Orzech nie znosi miejsc mokrych, zbyt wilgotnych i zimnych oraz zagłębień i nizin gdzie często pojawiają się zastoiska mrozowe. Odpowiednimi stanowiskami do zakładania sadów orzechów włoskich w Polsce są łagodne, faliste zbocza, płaskie tereny na wzniesieniach lub lekko nachylone stoki [Zdyb 2009]. Autor ten w książce wydanej w 2009 roku poleca równiny (w miejscach tych notuje się mniejsze wahania temperatur między nocą a dniem, później też rozpoczyna się wegetacja), zbocza zachodnie, południowo zachodnie i północno zachodnie charakteryzujące się dużym nasłonecznieniem i odpowiednim mikroklimatem. 21:6806610528 21

2.6.2. Warunki glebowe 2.6.2.1. Przygotowanie gleby pod sad Gleba pod uprawę drzew orzecha włoskiego powinna być odpowiednio wcześniej przygotowana. Przed rozpoczęciem uprawy zalecane jest oddanie próbek do laboratorium w celu ustalenia zawartości składników mineralnych, co znacznie ułatwia w późniejszym czasie dostosowanie dawki nawozowej. Ponieważ gatunek ten ma długi korzeń palowy, jakość dolnej warstwy gleby tzw. podglebia jest również istotna jak warstwy ornej, a zabiegi przygotowujące miejsce powinny zostać wykonane przynajmniej rok przed planowanym założeniem sadu [Zdyb 2009]. Stosunki wodne powinny być uregulowane, woda gruntowa nie powinna być płycej niż 180 cm. Najlepsze uprawy udają się na glebach płowych, brunatnych, lessach, czarnoziemach, rędzinach [Wójcik 2009] i na szczerkach gliniasto piaszczystych i piaszczysto-gliniastej. Należy zrezygnować z gleb ciężkich, zimnych, podmokłych i zwięzłych oraz zbyt suchych i piaszczystych [Zdyb 2009]. Jeżeli gleba nie jest zasobna w składniki pokarmowe należy wykonać zabiegi pielęgnacyjne, takie jak nawożenie organiczne, mineralne, czy chociażby wcześniej wymienione wapnowanie. 2.6.2.2. Nawożenie - przed założeniem sadu Każda roślina, przy wysadzeniu na miejsce stałe powinna mieć zapewnioną odpowiednią dawkę nawozów, która dostarcza mikro i makro elementy, polepsza pojemność wodną oraz poprawia strukturę ziemi. Aby dowiedzieć się, jakich składników dokładnie w glebie brakuje należy wykonać badania gleby. Po otrzymaniu wyników można przystąpić do odpowiedniego schematu nawożenia, dostarczając jej zarówno nawozów organicznych takich jak obornik lub mineralnych [Wójcik 2009]. Odczyn gleby dla orzecha włoskiego powinien mieścić się w przedziale ph od 6,7 do 7,1 [Mochecki 1999]. Niestety wapń jest ciągle wymywany, a stosowanie herbicydów oraz nawozów dodatkowo zakwasza glebę. Również, jak w przypadku nawożenia organicznego i mineralnego, przy zastosowaniu wapna należy wcześniej wykonać analizę gleby określając ph w celu dostosowania jego ostatecznej dawki (tab. 2). Niedobór wapnia powoduje w późniejszych latach, dużą zapadalność drzew na zgorzel bakteryjną oraz jest jedną z przyczyn braku przyjęć młodych sadzonek. Należy jednak pamiętać, iż zabieg wapnowania wykonujemy z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem, gdyż korzenie są mocno wrażliwe na bezpośredni kontakt z nawozem [Jankowska 2013]. Henryk Zdyb (2009) twierdzi, iż zabieg ten należy wykonać nawet rok wcześniej, gdyż gwałtowna zmiana odczynu może spowodować uszkodzenie sadzonek, a mieszanie jednocześnie nawozów organicznych z wapnem, powoduje dużą utratę amoniaku. Zabieg ten wykonujemy w suchy, pogodny dzień. Nawozy organiczne mają na celu zaopatrzenie organizmów glebowych w pożywienie, dzięki czemu w końcowym etapie ich przetwarzania, powstaje azot oraz inne składniki pokarmowe. Jest to rozwiązanie naturalne i polecane zwłaszcza do upraw ekologicznych, gdzie stosowanie nawozów mineralnych jest mocno ograniczone. Dawka obornika nie powinna przekraczać 40 60 t na 1 ha [Zdyb 2009]. W przypadku, gdy nie ma możliwości zastosowania nawozów naturalnych należy wysiać tzw. przedplon. Rośliny takie jak łubin (Lupinus), Słonecznik (Helianthus), facelia (Phacelia), 22:5411044882 22

gorczyca (Sinapis) lub rzepik (Agrimonia) tworzą próchnicę, dzięki której składniki mineralne mają większą zdolność przyswajalną oraz polepsza się kompleks sorpcyjny [Jankowska 2013]. Gorczyca zastępuje około 20 25 t obornika [Zdyb 2009]. Nawożenie mineralne głównie ma na celu dostarczenie makroskładników i powinno być przeprowadzane stosunkowo wcześniej, gdyż orzechy są wrażliwe na ich bezpośrednie działanie [Jankowska 2013]. Maksymalna dawka makroskładników dla sadów owocowych wynosi Fosfor (P2O5) 300 kg/ha, Potas (K2O) 300 kg/ha, Magnez (MgO) 200 kg/ha [Jankowska 2013]. W przypadku potasu można zastosować Polifoskę, zawierającą potas w formie soli potasowej, magnez dostarczamy za pomocą siarczanu magnezu, wapna tlenkowego magnezowego lub węglanowo magnezowym [Jankowska 2013]. W przypadku azotu nie jest on wymagany przed założeniem sadu. Tabela 2. Dawki nawozów wapniowych lub wapniowo magnezowych (kg CaO lub CaO + MgO/ha) [Mochecki 1999] Gleby średnie Gleby lekkie <20% Gleby ciężkie >35% Odczyn gleby, ph 20-35% cz. cz. spławialnych cz. spławialnych w 1 N KCL spławialnych <4,5 4,6-5,5 5,6-6,0 1500 750 500 dawka nawozu 2000 1500 500 2500 2000 1500 2.6.2.3. Uprawa i nawożenie gleby w sadzie W pierwszych latach po założeniu sadu należy ograniczyć stosowanie środków chwastobójczych, gdyż młode drzewka ze słabo rozwiniętym systemem korzeniowym są narażone na ich mocne uszkodzenie. Zaleca się więc prowadzenie tzw. czarnego ugoru polegającego na mechanicznym usuwaniu chwastów za pomocą narzędzi. Możne również usuwać rośliny ręcznie, a miejsce tuż obok drzewa ściółkować np. trawą lub obornikiem. Jankowska (2013) i Zdyb (2009) zgodnie twierdzą, iż podczas uprawy orzechów można prowadzić przez początkowe lata jednocześnie tzw. uprawy współrzędne, polegające na sadzeniu między rzędami drzew innych niskich roślin uprawnych, takich jak: ziemniak (Solanum tuberosum), truskawka (Fragaria ananassa) itp., które mają podobne wymagania, co do zabiegów ochronnych oraz glebowych. W przypadku zastosowania obornika, jako ściółki, dawka powinna mieć około 1 m średnicy i 15 20 cm grubości. Jest to dość drogi, aczkolwiek bardzo korzystny dla młodych roślin zabieg [Zdyb 2009]. Tańszym rozwiązaniem jest zastosowanie czarnej, propylenowej foli, którą rozkłada się przy każdym drzewie. Sposób ten jednak sprzyja rozwojowi wszelkich gryzoni, gdyż chroni je przed drapieżnymi ptakami, lisami oraz kotami, dla których są pożywieniem [Jankowska 2013]. Jeżeli nawożenie przed założeniem sadu było stosowane odpowiednio wcześniej i dobrze przeprowadzone, a uprawa nie została dopuszczona do zachwaszczenia, to następne zabiegi pielęgnacyjne powinny być wykonane po dwóch lub trzech latach po posadzeniu drzew. W pierwszej kolejności powinno zadbać się o odpowiedni system uprawy gleby. W 23:6421618129 23

Polsce najbardziej rozpowszechniona jest uprawa polegająca na zadarnieniu międzywęźli jednocześnie utrzymując pas herbicydowy w rzędach (ryc. 8). Dzięki murawie gleba utrzymuje odpowiednią zawartość próchnicy, staje się bardziej żyzna a wjazd maszynami jest łatwiejszy, zwłaszcza po obfitych opadach. W sadach spotykana jest również uprawa zadarniająca całą powierzchnię, polegająca na częstym koszeniu trawy kosiarkami rotacyjnymi. Ten system pielęgnacyjny w późniejszym etapie przewiduje ugory herbicydowe uzyskane opryskami bądź stosowaniem czarnej foli. Systemy te spotykane są zazwyczaj na terenach o dużych skosach. Rzadziej występującym i jednocześnie mniej wygodnym jest ugór herbicydowy stosowany na całej powierzchni uprawy. Przy glebach lekkich, lessowych, próchniczych brak murawy ułatwia wymywanie ziemi wraz z herbicydem [Zdyb 2009]. Nawożenie młodych sadów jest bardzo istotne, pomaga roślinom lepiej się ukorzenić oraz rozrosnąć. Pierwszym składnikiem, jaki powinien być zastosowany w młodym sadzie jest azot, którego dawkowanie w dużej mierze jest uwarunkowane od podlewania (tab. 3). Orzech włoski jest rośliną wysoko wymagającą pod względem stanu wody, zwłaszcza w pierwszych dwóch latach po posadzeniu. W krajach takich jak Francja, uprawie orzecha przeważnie towarzyszą systemy nawadniające. W Polsce jednak działanie takie nie jest rozpowszechnione ze względów ekonomicznych [Jankowska 2013]. Ryc. 8. Ugór herbicydowy w sadzie orzechowym (fot. Ludmiła Dudek Wieczorek) 24:2824583200 24

Tabela 3. Dawkowanie azotu w uprawie orzecha włoskiego [Jankowska 2013] Nawożenie azotowe nawadnianego sadu Nawożenie azotem nienawadnianego sadu Azot w czystym Średnica wysiewu Saletra Saletra składniku wokół drzewa amonowa wapniowa Saletrzak 1 rok-100 g 1 m 1 rok-100 g 1 rok-230 g 1 rok-125 g 2 rok-200 g 1,5 m 2 rok-200 g 2 rok-460 g 2 rok-250 g 3 rok-300 g 2 m 3 rok-300 g 3 rok-660 g 3 rok-380 g 4 rok-400 g 2,5 m 5-7 rok-500 g 3 m 7-9 rok-600 g - Nawożąc starsze sady orzechowe powinno się kierować wynikami badań gleby oraz wyglądem i stanem roślin. W przypadku przedwczesnego opadnięcia liści bądź owoców, można przypuszczać niedobór któregoś ze składników. Ponieważ stosowanie nawożenia mineralnego znacznie różni się od siebie w przypadku zakładania sadu i w czasie jego owocowania, poniższa tabela pokazuje różnice, ułatwiając obliczenie dawki nawozowej oraz wartości graniczne [Sadowski i in.1990]. Tabela 4. Dawki nawozowe dla drzew owocowych [Sadowski i in.1990] Wyszczególnienie Dla wszystkich gleb: warstwa orna warstwa podorna Nawożenie przed założeniem sadu Poziom próchniczy: < 20% części spławialnych 20-35% części spławialnych > 35% części spławialnych Poziom niżej położony < 20% części spławialnych 20-35% części spławialnych > 35% części spławialnych Nawożenie przed założeniem sadu w owocującym sadzie Dla obu warstw gleby: < 20% części spławialnych 20% części spławialnych Nawożenie: przed założeniem sadu Klasa zasobności niska średnia wysoka Zawartość fosforu (mg P/100g) < 2,0 < 1,5 < 2-4 < 1,5-3 > 4 > 3 Dawka fosforu (kg P2O5/ ha) 300 100-200 - Zawartość potasu (mg K/100g) < 5 < 8 < 13 < 3 < 5 < 8 150-300 80-120 5-8 8-13 12-21 3-5 5-8 8-13 Dawka potasu (kg K2O/ha) 100-200 50-80 > 8 > 13 > 21 > 5 > 8 > 13 Zawartość magnezu (mg Mg/100g) < 2,5 2,5-4 < 4 4-6 Dawka magnezu (g MgO/m²) Wynika z potrzeb wapnowania - - - > 4 > 6 25:1154348488 25

w owocującym sadzie 12 6 - Stosunek K : Mg Dla wszystkich gleb bardzo wysoki poprawny niezależnie od poziomu wysoki 3,6-6,0 3,5 genetycznego > 6,0 2.6.3. Dobór materiału szkółkarskiego Na dzień dzisiejszy najbardziej rozpowszechnionym materiałem szkółkarskim orzecha włoskiego są drzewa powstałe z rozmnażania generatywnego. Dlatego takie sadzonki najlepiej wyprodukować sobie samemu dobierając owoce z najwartościowszych typów lub odmian. Przy doborze należy kierować się wysoką plennością, odpornością, smacznymi i dużymi orzechami z miękką skórką i późnym rozpoczęciem wegetacji oraz kwitnienia. W przypadku zakupu sadzonek szczepionych lub okulizowanych, należy zwrócić uwagę na pochodzenie sadzonek, oraz na dobór odmian i typów. [Zdyb 2009]. Według przyjętej normy branżowej, drzewka orzecha powinny być mocno ukorzenione, proste, jedno lub dwu pędowe, a wysokość minimalna nie powinna być mniejsza niż 100 cm (tab. 5) [Zdyb 2009]. Tabela 5. Norma branżowa drzew orzecha włoskiego [Zdyb 2009] Wyszczególnienie I wybór II wybór nie mniej niż Grubość pnia (cm) 2,0 1,7 Liczba pędów szkieletowych łącznie z przewodnikiem 3,0 1,0 Długość pędów szkieletowych (cm) 30 30 Długość pędów szkieletowych (cm) dla koron - 50 jednopędowych Liczba korzeni szkieletowych 3 2 Długość korzeni szkieletowych (cm) 30 30 26:3915319198 26

2.6.4. Termin i sposób sadzenia drzew Wszystkie drzewa i krzewy owocowe zaleca się sadzić wczesną wiosną lub jesienią (od października do pierwszych przymrozków), kiedy ich okres wegetacji jeszcze się nie rozpoczął. W przypadku orzecha włoskiego należy wziąć pod uwagę fakt, iż jest on bardzo wymagający pod względem nawodniania i jeśli nie ma się zamiaru, podlewać młodych nasadzeń, to lepiej wybrać termin jesienny. Dodatkowo drzewa sadzone na jesień przeżywają w większym stopniu zimę, niż zasadzone wiosną [Jankowska 2013] oraz wcześniej rozpoczynają wegetacje [Zdyb 2009]. Wadą sadzenia jesiennego jest zwiększone ryzyko omarznięcia. Aby zabezpieczać sadzonki na zimę zwłaszcza w pierwszym roku po posadzeniu należy usypać np. kopczyk z ziemi i pomalować białą farbą ochronną do drzew. W przypadku sadzenia na wiosnę należy zwrócić uwagę aby zabieg ten wykonany był jak najwcześniej, im później zasadzone sadzonki, tym więcej wody będą wymagały w lecie aby przetrwać i gorzej się ukorzenią [Jankowska 2013]. Podczas sadzenia należy zwrócić uwagę na uszkodzenia mechaniczne na korzeniach. Jeśli takie powstały powinno się je usunąć, ścinając je ostrym nożem. W przypadku zbyt mocnego rozgałęzienia można usunąć słabsze i mniejsze pędy [Dudek 2016]. Drzewa orzecha włoskiego w sadzie, sadzi się w prostych rzędach a rozstawa zależna jest od intensywności sadu i klasy bonitacyjnej gleby (tab. 6). Bardzo ważne jest zachowanie odległości od granicy działki, tak aby drzewo nie sięgało na teren sąsiada. Wielkość dołków powinna wynosić około 50 x 60 cm lub 60 x 60 cm [Zdyb 2009], a podczas sadzenia należy zwrócić uwagę aby miejsce szczepienia nie zostało zakryte ziemią. Tabela 6. Rozstawa i liczba drzew w zależności od stopnia intensywności sadu i klasy bonitacyjnej gleby [Zdyb 2009] Rozstawa Klasa sad Liczba drzew na bonitacyjna sad ekstensywny sad intensywny półekstensywny 1 ha gleby (m) (m) Gleba I i II klasy bonitacyjnej Gleba III i IV klasy bonitacyjnej Gleba V i VI klasy bonitacyjnej 14 x 12 12 x 12 12 x 10 12 x 10 10 x 10 12 x 8 12 x 8 10 x 8 8 x 8 (m) 12 x 10 10 x 10 12 x 8 10 x 10 12 x 8 10 x 8 10 x 8 8 x 8 8 x 6 12 x 8 10 x 8 10 x 6 10 x 8 8 x 8 8 x 6 8 x 6 8 x 5 6 x 5 60 69 83 83 100 104 104 125 156 83 100 104 100 104 125 125 156 208 104 125 166 125 156 208 208 250 333 27:7751179535 27

2.6.5. Formowanie i cięcie drzew W uprawie towarowej orzecha włoskiego cięcie jest wskazane, ale w niektórych przypadkach można je jednak pominąć, gdyż gatunek ten nie wymaga tak silnej ingerencji w strukturę korony jak inne drzewa. Jeśli wykonuje się cięcie, to przeważnie wykonywane jest ono w początkowych latach i ma na celu uformowanie korony [Dudek 2014]. Według Zdyba (2009) najodpowiedniejszym terminem wykonania zabiegu jest sierpień, gdyż pora ta mocno ogranicza produkcję soków z ran. Tylko w nielicznych przypadkach drzewa przycina się wiosną, na przełomie lutego i marca, tuż przed rozpoczęciem wegetacji. Według A. Jankowskiej [2013] mocne cięcie powinno być wykonywane w drugiej połowie maja oraz na początku czerwca. Natomiast cięcie formujące i sanitarne wykonuje się od maja do sierpnia. Cięcie formujące, wykonywane jest zazwyczaj na młodych 2 3 letnich drzewkach, gdyż mają one tendencję do tworzenia wielu konarów w dolnej części korony. Jest to bardzo niepraktyczne w przypadku uprawy towarowej, ponieważ nie ma możliwości dokładnego, a zarazem wygodnego koszenia i nawożenia, oraz zbierania owoców [Jankowska 2013]. Należy zawracać uwagę na kierunek wzrostu gałęzi, ponieważ od tego uwarunkowane jest jego plonowanie. Te, które rosną pionowo należy nachylić, a gdy nie jest to możliwe wyciąć, jako pierwsze. Cenne natomiast są te pędy, które rosną pionowo. To na nich znajduje się najwięcej pąków kwiatowych [Zdyb 2009]. Szczególnie polecaną formą korony dla drzew orzecha włoskiego jest, korona ze zmodyfikowanym przewodnikiem. Charakteryzuje się ona brakiem głównego przewodnika oraz niewielką liczbą gałęzi (od 3 do, 5), dzięki czemu jest ona mocno doświetlona i silna [Jankowska 2009]. Kolejna, zupełnie inna metoda formowania korony orzecha włoskiego, opracowana została przez naukowców z Republiki Czeskiej. Polega ona na wyprowadzeniu w pierwszym roku przedłużenia głównego pnia dzięki pojedynczemu pąkowi szczytowemu. Pozostawia się również od 4 do 5 pędów bocznych na długości 2 oczek (gdzie drugie oczko jest zapasowe) usuwając pozostałe. Tak pozostawione pędy powinny osiągnąć około 80 cm, a jeśli tak się nie stanie cały zabieg powinno się powtórzyć na wiosnę. W przypadku starszych 2 3 letnich drzewek, również należy skrócić pędy metodą czeską (ryc. 9). Dobrze przeprowadzony zabieg powoduje szybkie wchodzenie drzew w owocowanie oraz zmniejsza intensywność cięcia drzew [Böhm i in. 1995]. Cięcie drzew starszych w przypadku orzecha, opiera się na wycinaniu uszkodzonych, spróchniałych gałęzi, lub prześwietlaniu, gdy korona jest zbyt mocno zagęszczona [Zdyb 2009]. Pomimo, iż orzechy włoskie posiadają możliwość regeneracji i formowania korony poprzez samoistne zrzucanie starych i uszkodzonych pędów, to jest to proces bardzo czasochłonny oraz wymagający dużej, niepotrzebnie traconej przez drzewa energii. Dodatkowo wzrasta prawdopodobieństwo zainfekowania chorobami grzybowymi i bakteryjnymi [Jankowska 2013]. Jedną z przyczyn, która powoduje konieczność wycinania gałęzi w drzewach starszych są uszkodzenia mrozowe. Pomimo tego, iż orzech włoski nie należy do gatunku przemarzającego w klimacie polskim, to mocne mrozy występujące raz na kilka lat mogą spowodować częściowe uszkodzenie pędów. Zabieg usuwania uszkodzonych części rośliny powinien być przeprowadzony w sierpniu, a pozostawione zdrowe gałęzie powinny zostać potraktowane preparatem grzybobójczym [Zdyb 2009]. 28:1428491465 28

Ryc. 9. Formowanie korony metodą czeską. 1 Pierwszy rok, 2- drugi rok, 3 - trzeci rok, 4 czwarty rok po posadzeniu [ Böhm i in. 1995] 2.6.6. Odchwaszczanie Zabieg odchwaszczania jest jednym z ważniejszych działań zarówno przed, jak i w trakcie prowadzenia każdej produkcji. Jeśli gleba pod uprawę drzew została prawidłowo przygotowana, pierwsze stosowanie herbicydów w sadach orzechowych powinno być wykonywane po około 2-3 latach po założeniu sadu. Wcześniejsze zastosowanie zabiegu lub nieprawidłowe jego wykonanie może spowodować trwałe uszkodzenie drzewek [Zdyb 2009]. Termin oraz zalecane dawkowanie zależne jest od stosowanych preparatów. Przy uprawie wyróżnia się następujące grupy herbicydów: selektywne oraz nieselektywne. Preparaty selektywne (doglebowe i dolistne) opierają się na zwalczeniu poszczególnych jedno lub dwuliściennych chwastów oraz określonych gatunków np. perzu. Uszkadzając zazwyczaj poszczególne jego części takie jak: liście, pędy lub korzenie (tab. 7). Preparaty nieselektywne opierają się na substancji czynnej - glifosat (tab. 8) i mają na celu zwalczenie wszystkich roślin [Internet 1]. W przypadku herbicydów doglebowych, stosowanie powinno się rozpocząć wiosną na wilgotną glebę. Pierwszy zabieg należy wykonać przed skiełkowaniem chwastów. Przy herbicydach dolistnych najodpowiedniejszym terminem do ich stosowania jest początek maja. Temperatura powietrza podczas wykonywania zabiegów jest różna i zależna od stosowanego preparatu. Waha się od 10 do 25 C. Najistotniejszym czynnikiem podczas użycia herbicydów jest wiatr, a właściwie jego brak. Minimalne podmuchy mogą spowodować kontakt preparatu z właściwą rośliną co w późniejszym etapie wywołuje osłabienie wzrostu, rośliny i jej części (żółknięcie liści), a nawet jej zamieranie. Zazwyczaj zabieg na początku produkcji powinien być wykonywany opryskiwaczem plecakowym. W późniejszych latach, gdy drzewa są duże zabieg odchwaszczania można wykonywać mechanicznie [Zdyb 2009]. 29:4187625656 29

Tabela 7. Zwalczanie chwastów preparatami selektywnymi i nieselektywnymi [Kupczak K. i Kupczak D. 2016]. ZWALCZANIE CHWASTÓW W SADACH Nazwa środka (substancja aktywna), zagrożenie dla ludzi i Dawka na ha Uwagi środowiska¹ 1 2 3 Środki doglebowe do stosowania przed i w trakcie wschodów chwastów Stomp Aqua 455 SC (pendimetalia) 3,5 l Lub w dawkach dzielonych: I-1,75 l II-1,75 l Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika² Zwalcza chwasty (dwu- i jednoliścienne) w okresie ich kiełkowania i wschodów, jednoliścienne są zwalczane do fazy 1. Lub do początku 2. Liścia, a dwuliścienne do fazy 2 liści właściwych. Stosować w pasach herbicydowych, na glebę wolną od chwastów. Używać osłon na dysze. Stosować w sadach: -ziarnkowych (grusza) stosować od fazy różowego pąka (BBCH 57) do fazy, gdy średnica owocu dochodzi do 40 mm (BBCH 74); -pestkowych (brzoskwiniowych, czereśniowych, morelowych, śliwowych, wiśniowych) od fazy różowego/białego pąka (BBCH 57) do fazy czerwcowego opadu (BBCH 73). 3,5 l Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika² W sadach drzew, w pasach herbicydowych, na glebę wolną od chwastów, stosując osłony na dyszę; brzoskwiniowych, czereśniowych, gruszowych, morelowych, śliwowych, wiśniowych można stosować jesienią: grusza po zbiorach owoców; pozostałe gatunki od fazy zakończonego wzrostu pędów (BBCH 91)do fazy, gdy opadły wszystkie liście (BBCH 97). Środka nie stosować w roku sadzenia roślin. Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika² W sadach orzecha włoskiego, na plantacjach orzecha laskowego - stosować wczesną wiosną w stanie spoczynku roślin (BBCH 00). Środka nie stosować w roku sadzenia roślin. 30:1073186928 30

Diflanil 500 SC (diflufenikan) Zezwolenie MRiRW nr R-150/2014 z dnia 29,08,2014 0,6 l Zwalcza chwasty dwuliścienne w sadach jabłoniowych. Stosować wiosną po ruszeniu wegetacji we wczesnych fazach wzrostu chwastów, najlepiej w czasie kiełkowania lub krótko po ich wschodach, w fazie siewek. Środki zawierające glifosat (patrz tabela niżej) Agil 100 EC (propachizafop) Fusilade Forte 150 EC (fluazyfop-p-butylowy Premazor Sad 500 SC (diflufenikan) Kileo 400 SL (glifosat + 2,4-D) Środki do zwalczania chwastów po wschodach Okres działania na rośliny wynosi 3 tygodnie, pierwsze objawy zamierania roślin widoczne są po 7-10 dniach. Środki można stosować od wiosny do jesieni na zielone, intensywnie rosnące chwasty. Nie stosować przed wschodami chwastów, na liście, pędy i niezdrewniałą korę drzew i krzewów, na rosliny mokre, w okresie prześwietlenia drzew oraz przed spodziewanym deszczem (pobierany jest przez rośliny w ciągu 6 godzin). Przed zabiegiem usunąć odrosty korzeniowe. Dla poprawienia skuteczności można stosować mieszaniny ze środkami zawierającymi MCPA i inne. 0,5-1,5 l Środki przeznaczone do selektywnego zwalczania chwastów jednoliściennych, w tym perzu. Stosować w fazie- liści. Dodatek adiuwantów zwiększa skuteczność. Agil okres na zużycie istniejących zapasów (stosowanie) środka upływa 30.03.2016 r. 0,6 l Zwalcza chwasty dwuliścienne w sadach jabłoniowych. Stosować wiosną po ruszeniu wegetacji, we wczesnych fazach wzrostu chwastów, najlepiej w czasie kiełkowania lub krótko po ich wschodach, w fazie siewek. 5-6 l Zwalcza w sadach jabłoniowych chwasty zielone w czasie intensywnego ich wzrostu perz oraz dwuliścienne (jednoroczne i wieloletnie), od wiosny do jesieni. Przed opryskiwaniem usunąć mechanicznie wszystkie odrosty korzeniowe drzew owocowych. Opryskiwać w sposób bezpieczny, najlepiej używając opryskiwacze z osłonami. Orkan 350 SL (glifosat + MCPA) 8 l (max.*) 5-8 l (zalecana*) Zwalcza chwasty jedno- i dwuliścienne w sadach jabłoniowych. Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika². Zwalcza chwasty jedno- i dwuliścienne w sadach: gruszkowych, wiśniowych, czereśniowych, śliwkowych, brzoskwiniowych i morelowych. Raptor 263 SC 6 l Zwalcza chwasty jedno- i dwuliścienne w 31:1013292201 31

(glifosat + pyraflufen etylowy) Sprinter 350 SL (glifosat + MCPA) (max.*) 2-6 l (zalecana*) 8 l (max.*) 5-8 l (zalecana*) sadach jabłoniowych. Środek stosować na zielone chwasty, w okresie ich intensywnego wzrostu, wybierając dawkę potrzebną do zniszczenia występujących gatunków. Zabieg można wykonać od początku fazy rozwoju liści (BBCH 10) do końca fazy rozwoju owoców, gdy osiągają one 90% typowej wielkości (BBCH 79). Zwalcza chwasty jedno- i dwuliścienne w sadach jabłoniowych. Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika². Zwalcza chwasty jedno- i dwuliścienne w sadach: gruszkowych, wiśniowych, czereśniowych, śliwkowych, brzoskwiniowych i morelowych. Tabela 8. Środki chwastobójcze (zawierające jako substancje aktywną wyłącznie glifosat) zarejestrowane do upraw sadowniczych [Kupczak K. i Kupczak D. 2016]. Nazwa środka, substancja aktywna, toksyczność Acomac¹ Agenor 450 SL* Agrosar 360 SL² Atut 360 SL* Atut Bis 360 SL* Barclay Barboriaan Super 360 SL* Barclay Barboriaan Xtra 450 SL* Barclay Gallup Super 360 SL* Barcley Gallup Xtra 450 SL* Boom Efekt 360 SL* Cordian 450 SL* Dominator Green 360 SL* Dominator HL 480 SL* Etna 360 SL Figaro 360 SL¹ Gallup 360 SL² Glifocyd 360 SL* Glifoherb 360 SL² Glifostar 360 SL* Glyfos 360 SL* Glyphoflash Xtra 450 SL* Helosate Plus 450 SL* Katamaran 360 SL* Klinik 360 SL² Kosmik 360 SL* Koyote 360 SL* Landmaster 360 SL² Nufosate 360 SL² Pilaround 360 SL² Rambo 360 SL² Rofosat Agro 360 SL Rosate 360 SL² Roundup 360 SL¹ Roundup Active 360 Roundup Flex 480 Roundup Max 2 Stefes Cleaner 360 SL¹ Taifun 360 SL Torinka SL Trustee Hi-Aktiv SL* Trustee Xtra 450 SL* Środki zawierają glifosat pozostałe * nie jest klasyfikowany ¹GHS05 ²GHSO7 Uwagi Środki dolistne, nieselektywne, o działaniu układowym. Przeznaczone do zwalczania perzu oraz innych chwastów jedno- i dwuliściennych (jednorocznych i wieloletnich) na terenach przeznaczonych pod założenie sadu lub plantacji roślin jagodowych, w sadach drzew ziarnkowych i pestkowych w okresie wegetacji. Okres działania środka wynosi 3 tygodnie, pierwsze objawy zamierania roślin widoczne są po upływie 7-10 dni. Środek można stosować od wiosny do jesieni na zielone, intensywnie rosnące chwasty. Nie stosować przed wschodami chwastów, na liście, pędy, a także na niezdrewniałą korę drzew i krzewów, na rośliny mokre, w okresie prześwietlania drzew oraz przed spodziewanym deszczem ) pobierany jest przez rośliny w ciągu 6 godzin). Przed zabiegiem usunąć odrosty korzeniowe. Chwasty trwałe dwuliścienne zwalczane są środkami w 32:2389999668 32

wyższych (z zalecanych) dawkach lub za pomocą mieszaniny np. ze środkiem Chwastox. Dla zwiększenia skuteczności do preparatu można dodać siarczan amonu. Stosować zgodnie z dawkami i zasadami określonymi w etykiecie rejestracyjnej poszczególnych preparatów. 2.6.7. Ochrona przed szkodnikami i chorobami Istotnym czynnikiem, wpływającym na powodzenie uprawy orzecha włoskiego jest dbałość o ochronę przed szkodnikami oraz chorobami. Pomimo odpowiedniej uprawy i pielęgnacji plantacja może ucierpieć z powodu ich licznego występowania. Rozpoznanie zagrożenia w przypadku uprawy gatunku orzecha nie jest szczególnie trudna, ponieważ skupia się na kilku następujących przedstawicielach: Szkodniki: Mszyca orzechowa ciemnożyła (Callaphis juglandis Goeze) - nieuskrzydlony, zielono-żółty szkodnik, który żeruje w grupie, tworząc kolonie wzdłuż głównego nerwu liścia. 2,5 mm to maksymalna wielkość, jaką osiągają. Zimują jako czarne jaja na pędach. Larwy przechodzą na wierzchnią stronę liścia, a w lipcu ich formy uskrzydlone przelatują na inne drzewa (tab. 9) [Wiech 2008]. Mszyca orzechowa jasna (Chromaphis juglandicola Kalt.) - Szkodnik żerujący na spodniej stronie liści blisko środkowego nerwu lub na owocu orzecha, pokrywając je śliską mazią. Osobniki są nieuskrzydlone, jasno zielone lub jasno żółte. Podobnie jak u mszycy ciemnożyłej zimują w postaci czarnych jaj na pędach blisko pąków, wylęgając się w kwietniu [Wiech 2008]. Pilśniowiec orzechowiec (Aceria tristriatus Nal.) Niewidoczny gołym okiem roztocz, żerujący na dolnej części liścia, powodując srebrzyste plamy pokryte włoskami, a od góry wybrzuszenia. Końcowym efektem jest żółknięcie i opadanie liści oraz osłabienie wzrostu rośliny [Zdyb 2009]. Zimują w pąkach, a jaja składają w miejscu, gdzie żerują [Wiech 2008]. Pomimo, że we wcześniejszych latach występowały środki, którymi można było zwalczać szkodniki na rok 2016 nie ma zarejestrowanych odpowiednich zoocydów Zwójki liściowe (Pandemis sp.) - szkodnik występujący na wielu gatunkach drzew owocowych zwłaszcza jabłoni, gruszy, śliwie itp. Ich żerowanie może być bardzo szkodliwe dla gatunku, gdyż gąsienica żerując potrafi uszkodzić lub zniszczyć stożek wzrostu. Ich pokarm stanowi również kwiat żeński oraz zawiązki owoców [Jankowska 2013]. Na dojrzewających owocach powstają brązowiejące zagłębienia i blizny. 33:7870494653 33

Zimująca gąsienica ukrywa się zazwyczaj w korze, a miejsce to opuszczają dopiero gry roślina wejdzie w fazę zielonego pąka. W czerwcu gąsienice przepoczwarczają się w motyla [Wiech 2008]. Zwalczanie powinno być oparte na zaleceniach ochrony innych drzew owocowych (tab. 10). W przypadku uprawy amatorskiej polega na ręcznym zbieraniu gąsienic. Trociniarka torzyśniad (Zeuzera pyrina L) - szkodnik występujący na wielu różnych gatunkach drzew w tym owocowych. Największe szkody występują w młodych sadach [Wiech 2008]. W przypadku orzecha gąsienice pojawia się najczęściej na młodych pędach. Z początku żerują na liściach przechodząc do wnętrza gałęzi [Jankowska 2013]. Jaja składane są na korze w lipcu i sierpniu. Ich przepoczwarczenie następuje po trzecim roku żerowania [Wiech 2008]. Zwalczanie opiera się na wycinaniu uszkodzonych pędów, dokładnym zabezpieczaniu ran po cięciu oraz lustracji szkodnika w celu uniknięcia jego głębszego przemieszczenia [Jankowska 2013]. Zwierzyna płowa - jedne z największych szkód w sadach orzechowych poczynają zwierzęta z rodziny jeleniowatych. Ocierają porożami o drzewa (tzw. czemchanie), mocno je uszkadzając [Jankowska 2013]. Dość liczne szkody powodują również dziki zwłaszcza, gdy uprawa położona jest blisko lasów. Dzięki swojemu doskonałemu węchowi zwierzęta te wyczuwają orzechy w sadach zjadając ich bardzo dużą ilość. W szkółkach najczęściej cierpią młode sadzonki oraz świeżo zakopane orzechy [Zdyb 2009]. W Polsce dostępne są środki pomagające zabezpieczyć roślinę przed zwierzyną łowną (tab.11). Choroby: Bakteryjne: Bakteryjna zgorzel orzecha włoskiego, którego sprawcą jest Xantomonas campestris pv. juglandis Dyc. Występuje również pod nazwą bakteryjna plamistość orzecha włoskiego. Rozpowszechnieniu choroby sprzyja wysoka temperatura. Zarażone liście i ogonki liściowe stają się pokryte czarnymi plamami i w końcowym etapie opadają. Porażone pędy i zawiązki zamierają i spadają, a owoce są pokryte plamami, które sięgają w głąb łupiny i gniją. Patogeny zimują na wcześniej porażonych pędach. Wiosną rozprzestrzeniają się wraz z deszczem lub wnikają do skórki poprzez rany powstałe na wskutek gradu lub żerowania innych szkodników [Grabowski 1999]. Pomimo, iż we wcześniejszych latach występowały środki, którymi można było zwalczać szkodniki na rok 2016 nie ma odpowiednich fungicydów (tab. 9). Jedyną formą walki z chorobą jest odpowiednie wycinanie porażonych pędów i palenie ich. Miejsca z raną należy zabezpieczyć preparatami ochronnymi. Grzybowe: Antraknoza orzecha włoskiego - patogenem jest Gnomonia leptostyla Fr. Choroba dość powszechna w klimacie polskim. Charakterystyczną cechą rozpoznawczą są mocno porażone liście, które pokryte są okrągłymi żółtymi plamami, które zamierają i pokrywają się czerwoną miseczkowatą podkładką z plecionych grzybni. Zawiązki opadają. Charakterystyczne plamy występują także, na ogonkach liściowych. Owoc 34:7724744635 34

zostaje pokryty czarno-brunatnymi plamami, które sięgają w głąb skorupy, niszcząc je i przyśpieszając ich opadanie. Grzybnia zaczyna rozwijać się już jesienią i zimą. Wysiew zarodników następuje w kwietniu i kończy się w połowie czerwca. Warunkami sprzyjającymi rozwojowi choroby jest wilgotny, deszczowy rok [Grabowski 1999]. Należy usuwać porażone pędy oraz liście, środkami zgodnymi z najnowszymi zalecaniami ochrony (tab. 9). Choroba wywołana przez grzyb Chalaropsis thielavioides Peyronel poraża szczepione orzechy objawia się w miejscu szczepienia w postaci nalotu (zarodników grzyba). Ochrona polega głównie na wykonywaniu zabiegów przed szczepieniem, szczególnie istotne jest zachowanie sterylności podczas szczepienia jak, również zaopatrywaniu się w dobrej jakości materiał wyjściowy [Zdyb 2009]. Mączniak prawdziwy, którego patogenem jest Phyllactinia corylea Pers. dotyczy zazwyczaj uprawy młodych drzewek w szkółkach, a nie w sadach towarowych. Objawia się na dolnej części liścia i pędach w postaci białego, pajęczynowatego nalotu, który w późniejszym etapie formuje się w małe brązowe kuleczki. Powoduje silne zahamowanie wzrostu drzewka oraz zmianę koloru i opad porażonych liści. Drzewka porażone mączniakiem gorzej znoszą niskie temperatury w zimie. Perytecjum zimuje, a latem zarodniki pomagają w ich rozprzestrzenianiu. Mączniaka można zwalczać poprzez wycinanie uszkodzonych pędów [Zdyb 2009]. Choroby nieinfekcyjne: Oparzelina słoneczna owoców Przyczyną jej powstawania jest suche i upalne lato. Objawy ujawniają się na owocach w postaci ciemnych plam (uszkodzenie tkanki), które pokrywają znacznie stronę owocu wystawioną na działanie promieni słonecznych. Długotrwała susza może spowodować również zmniejszenie pobierania składników pokarmowych [Jankowska 2013]. Jedną z przyczyn większej podatności drzew owocowych na oparzelinę słoneczną owoców jest niska zawartość wapnia. Chorobie tej, zatem należy zapobiegać uzupełniając niedobory wapnia w glebie [Internet 2]. 35:8090592493 35

Tabela 9. Szczegółowe zalecania ochrony orzecha włoskiego [Kupczak K. i Kupczak D. 2016]. Cel zabiegu-zwalczane choroby lub szkodnik; regulowanie wzrostu roślin (owoców) Nazwa preparatu Dawka ( na hektar lub określoną powierzchnię) Uwagi 1 2 3 4 PRZED KWITNIENIEM (BBCH 11-69) Bakteryjna zgorzel orzecha włoskiego Szpeciel pilśniowiec orzechowy Antraknoza Mszyce Signum 33WG¹ 1 kg Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika¹ Opryskiwać zapobiegawczo lub z chwilą pojawienia się symptomów choroby. Środek stosować od początku fazy kwitnienia (BBCH 61). Obecnie w Polsce nie ma zarejestrowanych fungicydów do ochrony przed tą chorobą. PO KWITNIENIU (BBCH 70-99) Obecnie w Polsce nie ma zarejestrowanych zoocydów do ochrony przed tym szkodnikiem. Signum 33WG¹ 1 kg Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika¹ Opryskiwać zapobiegawczo lud z chwilą pojawienia się symptomów choroby. Środek stosować do końca fazy rozwoju owocu (BBCH 79). Obecnie w Polsce nie ma zarejestrowanych zoocydów do ochrony przed tym szkodnikiem. Afik AgriTrap Emulpar 940 EC Siltac EC 0,3 % 0,3-0,6% 0,9-1,2% 0,15-0,2% Preparaty powierzchniowe, wspomagające ochronę, działają mechanicznie i fizycznie. Dokładnie pokryć roztworem chronioną powierzchnię. ¹odpowiedzialność za skuteczność działania i fitotoksyczność tego środka ochrony roślin stosowanego w wymienionej uprawie małoobszarowej ponosi wyłącznie jego użytkownik. 36:7395406909 36

Tabela 10. Szczegółowe zalecenia ochrony dla śliw [Kupczak K. i Kupczak D. 2016]. Cel zabiegu-zwalczane choroby lub szkodnik; regulowanie wzrostu roślin (owoców) Zwójki (bukóweczka, siatkóweczka, różóweczka i inne) oraz inne młode gąsienice zjadające liście (np. piędzik przedzimek) Nazwa preparatu Dawka ( na hektar lub określoną powierzchnię) Uwagi 1 2 3 4 PRZED KWITNIENIEM (BBCH 10-59) Zakłada na pnie drzew taśmy ledowe lub z tektury falistej powierzchnią falistą przylegającą do kory, (w których odławiają się samice piędzika przedzimka). Taśmy te umożliwiają monitorowanie terminu pojawienia się szkodnika i dynamikę zmian liczebności jego populacji. Zwójki (bukóweczka, siatkóweczka, różóweczka i inne) oraz inne młode gąsienice zjadające liście (np. piędzik przedzimek) Zwójki (bukóweczka, siatkóweczka, różóweczka i inne) oraz inne młode gąsienice zjadające liście (np. piędzik przedzimek) Mospilan 20 SP 0,2 kg Uwaga ogólna- do zwalczania + Slippa + 0,2 l wymienionych szkodników: zabieg przeprowadzić po pojawieniu się gąsienic lub uszkodzeń na liściach. Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika¹ WZROST ZAWIĄZKÓW DO POŁOWY CZERWCA (BBCH 71-75) Mospilan 20 SP + Slippa 0,2 kg + 0,2 l Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika¹ Opryskiwać do 2 razy w sezonie, do końca dojrzewania owoców (BBCH 89). WZROST ZAWIĄZKÓW-OD LIPCA DO ZBIORÓW (BBCH 76-89) Mospilan 20 SP 0,2 kg + Slippa + 0,2 l Stosowanie na odpowiedzialność użytkownika¹ Opryskiwać do 2 razy w sezonie, do końca dojrzewania owoców (BBCH 89). 37:1088730435 37

Tabela 11. Środki zabezpieczające rośliny przed zwierzyną łowną [Kupczak K. i Kupczak D. 2016]. Nazwa środka, substancja aktywna, toksyczność Emol BTX LA 0,155 g benzoesanu denatonium w 1 l nie jest klasyfikowany Pellacol 10 PA 10% tiuramu GHS07 Polytanol GR 280 g (28%) fosforku wapnia w 1 kg bardzo toksyczny Detonator na gaz Dawka 10-15 l na 1000 drzewek 1 l na 100 sztuk, w zależności od wielkości drzew i krzewów 10 kg/ha lub 5 g tj. 8 kulek do otworu (max.*) 5-10 kg/ha lub 2-5 g tj. 3-8 kulek do otworu (zalecana*) Uwagi Środek przeznaczony do ochrony drzew i krzewów owocowych przed zgryzieniem ich przez roślinożerne ssaki (jeleniowate i zającowate). Stosować jesienią, po opadnięciu liści. Jednorazowy zabieg zabezpiecza drzewa i krzewy na cały sezon. Przed użyciem środek dokładnie wymieszać. W przypadku konsystencji zbyt gęstej, utrudniającej nakładanie środka, można rozcieńczyć go niewielką ilością wody (do 5%). Następnie szczotką lub ręką zabezpieczoną rękawicą gumową nanosić środek równomiernie cienką warstwą na pędy drzew na cały pęd główny, gdy jego grubość nie przekracza 2 cm, a wysokość 60 80 cm. Środek stosować w dni bezdeszczowe, w temperaturze nie niższej niż 5 C. Ze względu na krótki okres trwałości środki zamawiać bezpośrednio u producenta. Środek o działaniu odstraszającym roślinożerne ssaki, ma formę pasty do smarowania. Chroni drzewa i krzewy owocowe przed zgryzaniem i spałowaniem przez jeleniowate i zającowate. Środek stosować 2 lub 3 razy w okresie jesienno-zimowo-wiosennym. Smarować suchą powierzchnię pędu jednolitą warstwą środka. Preparat stosować w dni bezwietrzne, w temperaturze nie niższej niż 0 C. Nie przekraczać dawki 26 l preparatu na 1 ha. Środek o działaniu gazowym. Chroni drzewa i krzewy owocowe przed kretem i karczownikiem ziemnowodnym. Gazowanie nor przeprowadzać na niezmarzniętych glebach w temperaturze powyżej 3 C. Środka nie stosować w czasie wilgotnej, deszczowej pogody. Wydzielający się fosforowodór jest gazem samorzutnie łatwo zapalnym. Po zetknięciu się środka z wodą zachodzi gwałtowna reakcja, co grozi samozapaleniem się gazu. W zależności od wilgotności gleby wydzielanie się gazu z kulek trwa od 24-48 godzin. Prace uprawowe na polu można przeprowadzać dopiero po upływie 72 godzin. 1 sztuka/0,5-2 ha Detonacje prowadzić przez kilka kolejnych dni, 38:4216806325 38

propan-butan po zaobserwowaniu na drzewach owocowych uszkodzeń spowodowanych przez zwierzynę łowną. Mydło toaletowe 5-10 g Zawiesić mydełko opakowane w folię perforowaną na roślinach lub w ich pobliżu na wysokości około 0,5-1,5 m celem odstraszenia Perforowane osłony z winiduru lub innego typu osłony 1 sztuka na drzewo saren i jeleni. Zakłada na pnie drzew w okresie narażenia na ogryzanie przez zwierzęta. 2.6.8. Ochrona przed mrozem i przymrozkami Orzech włoski należy do gatunków, który jest podatny na niskie temperatury. Długie i ostre zimy (zwłaszcza, gdy z roku na rok są równie mocne i intensywne) mogą spowodować spękania kory, zgorzele lub całkowite wymarznięcie drzewa. Przymrozki wiosenne (maj) i jesienne (wrzesień) mogą natomiast spowodować częściowe omarzanie pędów, co znacznie spowalnia wzrost drzew [Jankowska 2013]. Podczas zakładania plantacji należy wybierać odpowiednie odmiany dostosowane do niskich temperatur [Dudek 2016]. Podjęcie odpowiedniej decyzji może również ułatwić mapa stref mrozoodporności dla roślin wg. Heinzego i Schreibera (ryc. 10), dzięki której została określona średnia temperatur dla poszczególnych regionów kraju. Orzech włoski należy do strefy 6B. Kilka czynników może przyczynić się do wyższej odporności roślin na mróz. Ich zastosowanie nie jest konieczne, jednak może poprawić jakość, procent przyjęć (udatność) i ogólną kondycję roślin [Dudek 2016]. Kopczykowanie drzewek na zimę chroni miejsce szczepienia przed ujemnymi temperaturami oraz przed zwierzyną łowną [Dudek 2016]. Odpowiedni sposób i termin sadzenia materiał należy sadzić zgodnie z zaleceniami producenta [Dudek 2016]. Odpowiednia głębokość sadzenia - podczas zakopywania drzewka należy zwrócić uwagę, aby rosło ono na takiej samej wysokości jak w szkółce [Jankowska 2013]. Zabezpieczanie roślin - malowanie ją odpowiednią farbą (lateksową) lub okrywając ją specjalnym, przepuszczalnym materiałem [Jankowska 2013]. Zapewnienie odpowiednich warunków (tj. podlewanie, nawożenie, cięcie) istotne jest, aby sadzonka od razu po wsadzeniu została obficie podlana, gdyż następuje usunięcie pęcherzy powietrza, a w pierwszym roku po posadzeniu nie została przesuszona zwłaszcza podczas suszy. Nie należy dopuścić do przenawożenia roślin, a cięcie powinno być niezbyt ostre i wykonane w odpowiednim terminie [Jankowska 2013]. Zastosowanie odpowiednich środków chemicznych przed oraz po mrozach preparaty mają na celu zapobiegnięciu skutkom przymrozków wiosennych, chroniąc kwiat [Dudek 2016]. 39:8046878698 39

Dodatkowo polecane jest zastosowanie zabiegów, które również mają za zadanie ochronę roślin przed mrozami, jednak są one znacznie bardziej pracochłonne i kosztowne [Zdyb 2009]. Bielenie pni drzew - zabieg wykonywany wczesną wiosną polegający na opryskiwaniu starszych drzew orzecha wapnem gaszonym w celu ograniczenia nadmiernego nagrzewania pni przez promienie słoneczne oraz zahamowania zbyt wczesnej wegetacji roślin [Zdyb 2009]. Deszczownie i zamgławianie wodą polega na zmianie stanu skupienia wody. Podczas tego procesu następuje produkcja ciepła, dzięki której można chronić kwiaty przed mrozem. Zabieg ten jest jednym z bardziej rozpowszechnionych [Zdyb 2009]. Mieszanie powietrza w sadzie Zabieg wykonywany podczas inwersji temperatur polegający na wymieszaniu zimnego powietrza z ciepłym dzięki odpowiednim maszynom takim jak: specjalistyczne śmigło, wentylator czy opryskiwacz [Zdyb 2009]. Ogrzanie powietrza polega na wytworzeniu ciepła poprzez spalanie traw, trocin i innych materiałów [Zdyb 2009]. Orzech włoski jest zdolny do regeneracji nawet silnie uszkodzonych pędów i pni. Powinno się jednak dobierać odmiany wyprodukowane w pobliskich szkółkach, ponieważ są one najlepiej dostosowane do występującego klimatu [Dudek 2016]. W przypadku szczepionych orzechów włoskich nabierają one odporności na mróz po około 10 latach od posadzenia. W przypadku orzecha z siewki odporność występuje już po kliku latach od wysadzenia drzewka jednak odporność na minusowe temperatury maleje w momencie wchodzenia w okres owocowania i pełnej jego dojrzałości [Jankowska 2013]. Ryc. 10. Mapa stref klimatycznych Polski [Pokora 2014] 40:5431714307 40

2.7. Cenne odmiany i typy orzecha włoskiego W Polsce rozpowszechnionych jest około 50 odmian i typów orzecha włoskiego. Pierwsze sady odmianowe zaczęły powstawać dopiero kilka lat temu i ich ilość nie jest jeszcze wystarczająca, aby zaspokoić krajowy rynek. Pierwsze próby wyselekcjonowania w Polsce odmian orzecha podjął Černy z Czechosłowacji, który opracował metodę jesiennego szczepienia [Werner 2006]. Odmiany opisane poniżej różnią się od siebie owocem, porą ich zbioru, wytrzymałością na mróz oraz właściwościami fizyko chemicznymi owoców. 2.7.1. Broadview Odmiana pochodząca najprawdopodobniej z Kanady [Jankowska 2013]. Owoc tej odmiany jest średniej wielkości, podłużny, z miękką i łatwo odchodzącą okrywą, a jądro jest w większości wypełnione (ryc. 11 i 12). Nadaje się do suszenia. Skórka dość łatwo odchodzi od liścieni, a sam miąższ jest smaczny i lekko słodki. Odmiana bardzo plenna, niewymagająca zapylaczy, przez co polecana jest do nasadzeń towarowych. Pierwsze owocowanie następuje już po trzecim roku od posadzenia [Dudek 2016]. Drzewo charakteryzuje się zwartym pokrojem oraz szybkim wzrostem. Uważana za odmianę późno kwitnącą i dość wytrzymałą na przymrozki. Do zwiększenia plonów polecane są zapylacze takie jak: U 01, Koszycki oraz Mars [Jankowska 2013]. 2.7.2. Jupiter Gatunek pochodzący z terenów byłej Czechosłowacji [Zdyb 2009]. Owoc zaliczany jest do średniej wielkość, jajowaty. Zewnętrzna okrywa dosyć miękka i łatwo odchodząca od jądra. Miąższ wypełnia całość jest jasny, smaczny, intensywny oraz słodki (ryc. 13 i 14). Odpowiedni do suszenia. Drzewo wchodzi w owocowanie już w trzecim roku po posadzeniu, a pora dojrzewania przypada na koniec września lub początek października. Odmiana plenna, bardzo dobrze znosi niskie temperatury [Dudek 2016]. Drzewo rośnie silnie i tworzy strzelistą koronę [Zdyb 2009]. Zapylaczami do tej odmiany może być: Mars [Dlouhá i in. 1992]. 2.7.3. Koszycki Typ polski pochodzący z miejscowości Koszyce koło Krakowa [Jankowska 2013]. Charakteryzuje się dużym, okrągłym owocem, który w środku jest w pełni wypełniony (ryc. 15 i 16) Zewnętrzną okrywę ma miękką oraz kruchą, co w większości przypadków uniemożliwia zbiór mechaniczny. Zielona skórka dość łatwo odchodzi od liścieni. Miąższ jest żółty i lekko słodki [Dudek 2016]. Podczas suszenia owoc ulega rozszczelnieniu, należy wyłuskiwać go od razu po zeschnięciu. Pierwszy pojedynczy plon można otrzymać już po drugim roku od posadzenia. Drzewo rośnie słabo, a korona ma pokrój kulisty. Odmiana polecana do uprawy amatorskiej, zaliczana jest do wczesnych i jest zapylaczem do większości odmian. Aby poprawić plonowanie zachęca się do sadzenia w pobliżu takich odmian jak: Hansen, Resovia, Jupiter lub U 03 [Jankowska 2013]. 41:1388264154 41

2.7.4. Kościuszko Odmiana pochodząca z Polski, najprawdopodobniej z okolicy Kazimierzy Wielkiej. Sprzedawany jest również pod nazwą Orzech Królewski Włoski Kościuszko [Dudek 2016]. Owoce są smaczne, słodkie, bardzo duże, okrągłe, całkowicie wypełnione i oleiste, co nie sprzyja ich podsychaniu (ryc. 17 i 18). Zewnętrza okrywa jest miękka i łatwo odchodzi od jądra. Cechą charakterystyczną tej odmiany jest również spory ubytek masy podczas suszenia. Pora dojrzewania zaliczana jest do średnio wczesnych, i przypada na trzecią dekadę września. Pierwsze plony pojawiają się po około trzech latach od wsadzenia. Drzewo nie jest zbytnio podatne na choroby i jest polecane do uprawy amatorskiej. Tworzy pokrój zazwyczaj kulisty. Zapylaczami do tej odmiany mogą być: Wiśnicz Czerwony, Broadview oraz Koszycki [Dudek 2016]. 2.7.5. Lake Gatunek pochodzący ze Stanów Zjednoczonych. Owoc zaliczany jest do średniej wielkości, a jego charakterystyczną cechą jest wydłużony pokrój oraz bardzo jasna (wyglądająca jak umyta), miękka zewnętrzna okrywa. Jądro jest w całości wypełnione, miękkie oraz słodkie (ryc. 19 i 20). Owoc nadaje się do suszenia, gdyż nie traci zbytnio masy oraz koloru, a całość łatwo odchodzi od łupiny. Drzewo wchodzi w okres owocowania już po drugim lub trzecim roku od posadzenia [Dudek 2016], a pora dojrzewania przypada na drugą lub trzecią dekadę września. Odmiana uważana za plenną, dosyć odporną na przymrozki i odpowiednią do uprawy towarowej. Tworzy pokrój strzelisty [Zdyb 2009]. Drzewo podatne na antraknozę, wymagające zapylaczy takich jak: Hansen, Jupiter, Resovia [Jankowska 2013]. 2.7.6. Leopold Polska odmiana pochodząca z gospodarstwa rodziny Dudek mieszczącego się w Zagórniku koła Andrychowa. Wpisana do rejestru w 1999 roku. Nazwa Leopold pochodzi od imienia pierwszego właściciela Leopolda Dudka, który wyselekcjonował odmianę. Owoc średniej wielkości o bardzo miękkiej skorupie, dobry do suszenia. Jądro bardzo intensywne i słodkie w całości wypełnione, żółte (ryc. 21 i 22). Pierwsze plony występują już po drugim roku od posadzenia. Dojrzałość konsumpcyjna owoców - w drugiej połowie września. Odmiana średnio plenna, odporna na mrozy. Wzrost drzewa jest słaby, drzewo nadaje się do nasadzeń w małych ogrodach przydomowych. Drzewo ma pokrój kulisty. Cechą rozpoznawczą u tej odmiany są charakterystyczne i dekoracyjne postrzępione liście (ryc. 23) Zapylaczami mogą być Lake oraz Jupiter [Dudek 2016]. 42:2229084486 42

2.7.7. Mars Odmiana wyselekcjonowana w Czechach. Owoc duży lub średni, jasny, mocno wydłużony, z charakterystyczną wypustką. Skorupę ma miękka, jądro smaczne, wypełnione, nadające się do suszenia (ryc. 24 i 25). Drzewo wchodzi w okres owocowania już w drugim roku po posadzeniu. Odmiana bardzo plenna, samopylna [Dlouhá i in. 1992], o średniej sile wzrostu, polecana do uprawy towarowej i amatorskiej. Dojrzałość zbiorcza owoców przypada na połowę września. Odmiana nie jest zbytnio podatna na choroby, jest dosyć wytrzymała na mróz [Dudek 2016]. Zapylaczami dla tej odmiany mogą być: Broadview, Lake oraz Koszycki [Jankowska 2013]. 2.7.8. Sajfendorfski Odmiana pochodzenia niemieckiego. Owoc zaliczany do średniej lub dużej wielkości, kulisty, dosyć jasny. Skorupa dosyć miękka, w większości wypełniona przez jądro (ryc. 26 i 27). Odpowiedni do suszenia. Smak bardzo dobry, słodki oraz intensywny. Pierwsze plony występują już po drugim lub trzecim roku od posadzenia. Dojrzałość konsumpcyjna owoców zachodzi na przełomie września i października. Odmiana plenna, średnio odporna na mrozy, zalecane jest sadzenie tej odmiany w miejscach osłoniętych od wiatrów, unikając dolin z zastoiskami mrozowymi [Dudek 2016]. Drzewo o silnym wzroście, tworzy koronę kulistą. Odmiana uważana za samopylną [Dlouhá i in. 1992]. 2.7.9. Wiśnicz Czerwony Odmiana pochodząca z południa Polski. Owoc bardzo duży, kulisty, smaczny. W całości wypełniony i mocno oleisty - co przyczynia się do jego słabego wysychania. Miąższ różowy (nie traci koloru przy zasychaniu). Skorupa dosyć miękka, łatwo odchodzi od jądra (ryc. 28 i 29). Drzewo wchodzi w okres owocowania już w drugim lub trzecim roku po posadzeniu. Owoc dojrzewa w październiku. Odmiana ta rośnie zdrowo, i jest dosyć odporna na mrozy. Cenna ze względów smakowych oraz niespotykanego koloru owoców. Polecana jako produkt cukierniczy, do nasadzeń amatorskich oraz jako zapylacz dla innych odmian. Drzewo o silnym wzroście, tworzy koronę o pokroju strzelistym. Zapylaczami dla tej odmiany mogą być: Broadview oraz Koszycki [Dudek 2016]. 43:1155153752 43

Ryc. 11. Juglans regia Broadview (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 12. Juglans regia Broadview (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 44:7069559447 44

Ryc. 13. Juglans regia Jupiter (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 14. Juglans regia Jupiter (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 45:1043116589 45

Ryc. 15. Juglans regia Koszycki (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 16. Juglans regia Koszycki (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 46:5140481877 46

Ryc. 17. Juglans regia Kościuszko (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 18. Juglans regia Kościuszko (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 47:8498653216 47

Ryc. 19. Juglans regia Lake (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 20. Juglans regia Lake (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 48:8715981537 48

Ryc. 21. Juglans regia Leopold (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 22. Juglans regia Leopold (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 49:3589971212 49

Ryc. 23. Juglans regia Leopold (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 50:9359709833 50

Ryc. 24. Juglans regia Mars (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 25. Juglans regia Mars (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 51:6412666810 51

Ryc. 26. Juglans regia Sajfendorfski (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 27. Juglans regia Sajfendorfski (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 52:5625197091 52

Ryc. 28. Juglans regia Wiśnicz Czerwony (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 29. Juglans regia Wiśnicz Czerwony (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 53:8925882799 53

2.8. Odmiany i typy orzecha włoskiego uwzględnione w badaniach 2.8.1. Krasicki KRA Jest to genotyp pochodzący z okolic Przemyśla, pozyskany przez pana A. Kuźniara. Owoc bardzo atrakcyjny, lekko podłużny oraz smaczny. Jądro w całości wypełnione, jasne. Drzewo plonuje obficie, rośnie dosyć słabo oraz jest odporne na antraknozę oraz bakteryjną plamistość orzecha, przez co może być polecane do uprawy towarowej, jak również amatorskiej. Typ dobrze znosi niskie temperatury [Gąstoł i Kuźniar 2016a]. 2.8.2. Sobuś - S.C Typ pochodzący z okolic Krakowa. Owoce zaliczane do średniej wielkości. Jądro bardzo smaczne. Drzewo rośnie mocno. Genotyp uważany za odmianę późno kwitnącą, dzięki czemu roślina jest bardziej odporna na wiosenne przymrozki [Gąstoł i Kuźniar 2016a]. 2.8.3. U01 Typ pochodzący z Podkarpacia. Wyselekcjonowany przez szkółkę p. Anny Jankowskiej w Urzejowicach. Owoc tej odmiany jest lekko podłużny, zaliczany do dużych, charakteryzuje się miękką i jasną skórką, która bardzo łatwo odchodzi od liścieni. Miąższ w całości wypełniony nadaje się do suszenia, smaczny, pozbawiony goryczki, słodki, pozostaje długo świeży. Odmiana plenna. Stosowana często do nasadzeń amatorskich. Drzewo rośnie zdrowo, charakteryzuje się szeroko - rozłożystym pokrojem oraz średnim wzrostem. Uważana za odmianę późno kwitnącą. Do zwiększenia plonów polecane są zapylacze takie jak: Lake, Koszycki oraz Broadview [Jankowska 2013]. 2.8.4. U06 Gatunek pochodzący z Województwa Podkarpackiego z miejscowości Marków k. Łańcuta. Wyselekcjonowany przez szkółkę w Urzejowicach. Owoc podłużny, zaliczany do dużych (Jacek), z miękką, cienką i łatwo odchodzącą okrywą. Jądro jest w większości wypełnione, smaczne, słodkie, jednak nadaje się do spożycia wyłącznie na świeżo gdyż mocno wysycha podczas suszenia. Odmiana uważana za plenną. Pierwsze owocowanie następuje już po drugim roku od posadzenia. Dojrzewanie owoców przypada w trzeciej dekadzie września [Jankowska 2013]. 2.8.5. U13 Odmiana pochodząca z okolic Łańcuta na Podkarpaciu, wyselekcjonowany przez szkółkę w Urzejowicach. Owoc okrągły, zaliczany do dużych. Skórka jest cienka, miękka i łatwo 54:8362957338 54

odchodzi od miąższu. Część owoców posiada otwarte szczeliny przy szwie, przez co zaleca się ich szybkie łuskanie. Jądro po wysuszeniu jest jasne oraz smaczne. Gatunek polecany głównie do nasadzeń amatorskich. Uważana za odmianę wcześnie kwitnącą i dość wytrzymałą na niskie temperatury [Jankowska 2013]. 2.8.6. U14 Nowa odmiana pochodzący z Województwa Podkarpackiego z miejscowości Markowo k. Łańcuta, wyselekcjonowany przez szkółkę w Urzejowicach. Owoce tej odmiany są lekko podłużne, zaliczane do dużych, lub bardzo dużych, nie chorują. Okrywa często nie domyka się do końca w miejscu szwów, co przyczynia się do ich gorszego wysychania. Jest miękka i łatwo odchodzi od miąższu. Jądro jest smaczne, jasne, w całości wypełnia środek. Odmiana polecana głównie do uprawy przydomowej. Drzewo rośnie silnie, zdrowo, wcześnie rozpoczyna wegetację [Jankowska 2013]. 2.8.7. U16 Polska odmiana pochodząca z Województwa Podkarpackiego, wyselekcjonowana przez szkółkę w Urzejowicach. Owoc podłużny, duży, bardzo smaczny, nadaje się do suszenia. Skorupa jest gładka, dosyć cienka jednak bardzo mocna. Odmiana ta cechuje się wysoką jakością. Jądro jest jasne, smaczne oraz słodkie, wypełnia większą cześć okrywy. Pora dojrzewania przypada na trzecią dekadę września. Gatunek polecany do uprawy towarowej oraz amatorskiej. Drzewo rośnie zdrowo, dosyć późno rozpoczyna wegetację przez co polecana jest do miejsc gdzie występują wiosenne przymrozki [Jankowska 2013]. 2.8.8. U17 Typ wyselekcjonowany przez szkółkę w Urzejowicach. Pochodzący z miejscowości Przeworsk, znajdującej się w województwie podkarpackim. Owoc okrągły, bardzo smaczny, słodki, zachowuje intensywność smaku po wysuszeniu. Jest zaliczany do dużych lub bardzo dużych (typ Jacek). Skorupa jest miękka. Gatunek polecany do uprawy amatorskiej. Drzewo rośnie zdrowo, dosyć późno rozpoczyna wegetację [Jankowska 2013]. 2.8.9. WP Typ pochodzący z Polski. Owoc tego gatunku jest okrągły, zaliczany do średniej wielkości. Jądro jest jasne oraz tłuste. Odmiana zaliczana do plennych (1000-1500 kg na ha/rok). Drzewo rośnie bardzo duże, dosyć wcześnie rozpoczyna wegetację. Gatunek polecany do uprawy towarowej, powinien być sadzony w rozstawie 20 20m [Gąstoł i Kuźniar 2016a]. 55:5885277670 55

3. BADANIA WŁASNE 3.1. Cel pracy Celem pracy było porównanie kilkunastu odmian i typów orzecha włoskiego, opisanie ich charakterystyki, właściwości oraz zdolności plonotwórczych. Ma to ułatwić producentom dobór właściwej odmiany do naszych warunków siedliskowych. W części drugiej prześledzono zróżnicowanie typów orzecha pod względem zawartości niezwykle ważnych dla naszego zdrowia biopierwiastków. 3.2. Materiał i metody badań 3.2.1. Lokalizacja doświadczenia Doświadczenie zostało przeprowadzone w latach 2014 2016. Materiał do badań pobrany został z terenów całej Polski. Część owoców pozyskano z Gospodarstwa Ogrodniczego Anny i Bogusława Dudek zlokalizowanego w województwie Małopolskim, w gminie Brzeźnica, we wsi Kopytówka. Miejscowość leży na wysokości 250 270 m n.p.m., jej współrzędne to 49 56 21 N oraz 19 38 34 E. Pozostałe odmiany i typy zebrane były między innymi z rejonów Sandomierza, Lublina oraz Warszawy, a ich dostępność zawdzięczana jest dzięki Uniwersytetowi Rolniczemu. Obiektem badań zostały objęte drzewa, sadzonki oraz owoce orzecha włoskiego (Juglans regia L.). Sad orzechowy w gospodarstwie Dudek liczy zaledwie 10 lat a drzewa posadzone są w rozstawie 8 m w rzędzie i 8 m między rzędami. W przypadku pozostałych odmiany i typów materiał był pobierany z różnej wielkość drzew, których wiek często nie był znany. 3.2.2. Materiał do badań Materiałem do badań były owoce orzecha włoskiego (Juglans regia L.). Z każdego obiektu (typu/odmiany) zostało zebrane po 35 sztuk. Orzechy były zdrowe, świeże, bez widocznych objawów chorób i szkodników, w pełnej dojrzałości, gdy mięsista okrywa orzecha samoistnie odpadła. Termin zbioru był różny, w zależności od odmiany i zaczął się od połowy września a skończył się na początku października. Pomiary fitometryczne wykonywane były na bieżąco, w dniu zbioru poszczególnych odmian. Badania na zawartość biopierwiastków zostały wykonywane w laboratorium na terenie Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Do analizy zostały użyte odmiany i typy pobrane z Uniwersytetu Rolniczego. Miąższ do momentu badań przechowywany był w zamrażarce w temperaturze - 18 C, przez dwa tygodnie. Wykonano również dokumentację fotograficzną większości badanych obiektów (typów/odmian). 56:4550599072 56

3.2.3. Opis czynników klimatycznych i pogodowych Dane dotyczące warunków meteorologicznych zostały pobrane ze Stacji Doświadczalnej Uniwersytetu Rolniczego, znajdującej się w Garlicy Murowanej w powiecie Krakowskim, gminie Zielonki. Średnia suma roczna opadów w 2015 roku wyniosła 579,4 mm dla porównania średnia wieloletnia z poprzednich latach wyniosła 553,9 mm. Największa średnia ilość opadów w 2015 roku została odnotowana w miesiącu lipcu - 191,8 mm, a najmniejsza przypadła na miesiąc luty i było to 9 mm. W 2015 roku najcieplejszym miesiącem był sierpień średnia temperatura wynosiła 18,39 C, a najzimniejszym styczeń, w którym średnia temperatura wskazywała 1,27 C. Średnia roczna temperatura wyniosła 9,07 C natomiast średnia wieloletnia wyniosła 8,4 C był to zatem rok cieplejszy od przeciętnego, a w okresie wegetacji zaobserwowano niedobór opadów (patrz klimadiagram poniżej) Poniżej przedstawiony został klimatogram opracowany na podstawie metody Waltera i Lietha z 1970 roku (ryc. 30). Przedstawione dane obrazują sumę opadów i średnią temperatur z 2015 roku. Ryc. 30. Suma opadów i średnia temperatur z 2015 roku w Stacji Doświadczalnej w Garlicy Murowanej 57:2129675873 57

3.2.4. Pomiary i obserwacje Do pomiarów laboratoryjnych pobrano po 35 sztuk każdej odmiany i typu. Ocenione zostały takie czynniki fitometryczne, jak: masa całkowita orzecha [g], masa jądra [g] udział jądra [%] wysokość [mm] szerokość [mm] głębokość [mm] Dodatkowo w laboratorium zostało wykonane oznaczenie na: zawartość biopierwiastków [mg / kg -1 s.m.] Pomiary fitometryczne zostały wykonane za pomocą suwmiarki cyfrowej oraz wagi jubilerskiej. Dokładność pomiaru wagowego wykonana jest do 0,1 g, natomiast pomiaru liniowo - pojemnościowego mieści się w granicy ± 0,02 mm (<100mm), ± 0,03 mm (>100 150 mm), ± 0,04 mm (>150 300 mm). Zawartość biopierwiastków (makroelementy wyrażona w % s.m. mikroelementy w mg kg -1 ) określona została po mineralizacji mikrofalowej w stężonym kwasie azotowym - HNO3. Do zabiegu został użyty UltraPure, Merck; piec mikrofalowy Mars CM-3. Całość została oznaczona metodą ICP-OES, dzięki użyciu aparatu Prodigy Teledyne (Leeman Labs). 3.2.5. Metody opracowania wyników Wyniki zostały zestawione w tabelach. Całość została opracowana za pomocą programu Statistica 12 (Statsoft Inc.). Różnice między średnimi określono przy pomocy wielokrotnego testu Duncana (1954). Wartość średnich dla poszczególnych kombinacji, oznaczone jednakową literą nie różnią się od siebie przy poziomie istotności α = 0,05 58:9093713552 58

3.3. Wyniki 3.3.1. Pomiary fitometryczne Pomiary dla badanych cech tj: masy całkowita orzecha, masy jądra, udziału procentowego jądra, wysokości, szerokości oraz głębokości zestawiono w tabelach, wykresach oraz pokazano na histogramie. Tabela 12. Pomiary badanych cech. Zmienna Nważnych Średnia Minimum Maksimum Masa całkowita orzecha [g] Dolny Kwartyl. Górny Kwartyl. Odch.std 937 15,23 2,67 27,98 11,86 18,39 4,31 Masa jądra [g] 937 5,61 0,00 60,40 4,45 6,71 2,46 Udział jądra [%] 937 37 0,00 28,7 32 43 12 Wysokość [mm] 937 42,09 10,78 83,93 38,79 45,14 4,98 Szerokość [mm] 937 35,71 25,36 49,98 31,99 38,79 4,58 Głębokość [mm] 937 37,35 26,28 53,31 33,48 41,14 5,22 59:5383000181 59

Tabela 13. Masa całkowita orzecha w zależności od typu/odmiany [g] Lp. Typ / odmiana Masa całkowita orzecha [g] 1 BAR 11,22 d-g 2 BKOP 21,56 yz 3 BKZS 18,82 t-x 4 BPD 11,78 e-h 5 BPTL 15,83 n-q 6 BPTP 22,27 z 7 BWM 19,13 u-x 8 C6 10,13 b-e 9 CB 22,87 z 10 JKC 19,91 wx 11 K6P 11,15 c-g 12 KMS 17,17 q-t 13 KNA 17,91 s-v 14 KRA 10,76 c-f 15 LG 14,82 k-o 16 ŁUW 12,24 f-i 17 MCH 8,60 ab 18 MIK 16,11 o-r 19 MWP 15,25 m-p 20 NCL 11,45 d-g 21 NLI 18,60 t-x 22 NLX 9,05 ab 23 NVI 11,52 d-g 24 NXV 12,73 g-j 25 NXX 13,64 i-m 26 OPA 18,38 s-w 27 OTZ 19,77 wx 28 PKB 18,22 s-w 29 RD 15,93 n-q 30 RS 16,26 o-r 31 SAK 14,72 k-o 32 SAKR 19,66 wx 33 SC 11,22 d-g 34 SID 15,06 l-p 35 SKK 13,35 h-k 36 SLB 16,17 o-r 37 SMF 17,24 q-t 38 SRK 14,32 j-n 39 U01 16,22 o-r 40 U06 20,07xy 41 U10 10,67 c-f 42 U13 16,73 p-s 43 U14 12,70 g-j 44 U16 9,50 a-c 45 U17 19,35 v-x 46 U18 17,64 r-u 47 WGW 20,09 x 48 WII 9,90 a-d 49 WIII 8,48 a 50 WNA 12,65 g-i 51 WP 13,46 i-l 60:1036146057 60

Ryc. 31. Średnia masa całkowita orzecha w zależności od typu/odmiany [g] Ryc. 32. Histogram masa całkowita orzecha w zależności od typu/odmiany [g] Analiza wariancji uzyskanych danych dla parametru masa jednego owocu wykazała istotną różnicę pomiędzy poszczególnymi typami i odmianami. Największą masę zaobserwowano dla BKOP (21,56 g), BPTP (22,27 g) oraz CB (22,87 g), natomiast najmniejszą wykazały WIII (8,48 g), NLX (9,05 g), U16 (9,50 g) oraz WII (9,90 g). Pozostała masa przebadanych typów i odmian kształtowała się w przedziale od 10,13 g do 20,09 g. Największa ilość badanych orzechów - około 350 sztuk występowała w przedziale od 10 15 g. 61:2122336048 61

Tabela 14. Masa jądra w zależności od typu/odmiany [g] Lp. Typ / odmiana Masa jądra [g] 1 BAR 5,00 b-j 2 BKOP 7,96 op 3 BKZS 6,30 g-o 4 BPD 5,59 e-l 5 BPTL 4,51 a-g 6 BPTP 6,74 j-p 7 BWM 5,82 e-m 8 C6 4,06 a-e 9 CB 10,57 q 10 JKC 7,80 n-p 11 K6P 5,25 c-l 12 KMS 4,90 b-i 13 KNA 5,50 d-l 14 KRA 4,77 b-h 15 LG 4,49 a-f 16 ŁUW 2,96 a 17 MCH 2,98 a 18 MIK 5,11 b-k 19 MWP 6,19 f-n 20 NCL 4,51 a-g 21 NLI 7,46 m-p 22 NLX 3,57 a-c 23 NVI 3,35 ab 24 NXV 6,16 f-n 25 NXX 5,66 e-l 26 OPA 6,65 i-p 27 OTZ 8,14 p 28 PKB 6,02 f-m 29 RD 5,27 c-l 30 RS 6,20 f-n 31 SAK 3,75 a-d 32 SAKR 6,81 k-p 33 SC 5,15 c-k 34 SID 5,22 c-l 35 SKK 4,41 a-f 36 SLB 4,73 b-h 37 SMF 5,46 d-l 38 SRK 3,51 a-c 39 U01 6,99 l-p 40 U06 7,46 m-p 41 U10 5,25 c-l 42 U13 6,58 i-p 43 U14 4,66 a-h 44 U16 4,88 b-i 45 U17 6,77 j-p 46 U18 5,43 d-l 47 WGW 6,32 h-o 48 WII 4,19 a-e 49 WIII 3,50 a-c 50 WNA 4,50 a-g 51 WP 6,22 f-n 62:9389181243 62

Ryc. 33. Średnia masa jądra w zależności od typu/odmiany [g] Ryc. 34. Histogram jądro orzecha [g] W przypadku badanej cechy zaobserwowano różnice pomiędzy obiektami. Największą masę jądra posiada typ CB (10, 57 g) natomiast najmniejszą posiadają odmiany/typy takie jak ŁUW (2,96 g), MCH (2,98 g), NVI (3,35 g), WIII (3,50 g), SRK (3,51 g), NLX (3,57 g), SAK (3,75 g), C6 (4,06 g), WII (4,19 g), SKK (4,41 g), LG (4,49 g), WNA (4,50 g), NCL (4,51 g), BPTL (4,51 g) oraz U14 (4,66 g). Pozostałe wartości miały charakter pośredni i zaliczały się w przedziałach od 4,73 g do 8,14 g. Największa ilość orzechów - około 950 sztuk występowała w przedziale od 0-10 g. 63:9367628933 63

Tabela 15. Procentowy udział jądra w zależności od typu/odmiany [%] Lp. Typ / odmiana Udział jądra w procentach [%] 1 BAR 44 j-p 2 BKOP 37 d-j 3 BKZS 34 c-h 4 BPD 47 m-p 5 BPTL 29 a-d 6 BPTP 30 a-e 7 BWM 30 a-e 8 C6 39 f-m 9 CB 48 m-p 10 JKC 40 f-m 11 K6P 47 l-p 12 KMS 28 a-c 13 KNA 30 a-e 14 KRA 44 j-p 15 LG 30 a-e 16 ŁUW 24 a 17 MCH 35 c-i 18 MIK 32 a-f 19 MWP 40 g-n 20 NCL 39 f-l 21 NLI 40 g-n 22 NLX 39 f-l 23 NVI 30 a-e 24 NXV 48 n-p 25 NXX 41 h-o 26 OPA 36 c-j 27 OTZ 41 h-o 28 PKB 32 a-g 29 RD 33 b-h 30 RS 38 e-k 31 SAK 25 ab 32 SAKR 35 c-i 33 SC 46 k-p 34 SID 35 c-i 35 SKK 33 c-h 36 SLB 29 a-d 37 SMF 32 a-f 38 SRK 24 a 39 U01 43 i-p 40 U06 37 d-j 41 U10 49 op 42 U13 39 f-l 43 U14 36 c-j 44 U16 50 p 45 U17 35 c-i 46 U18 30 a-e 47 WGW 31 a-f 48 WII 42 i-p 49 WIII 41 h-o 50 WNA 36 c-i 51 WP 46 k-p 64:8248585705 64

Ryc. 35. Udział jądra w procentach w zależności od typu/odmiany [%] Ryc. 36. Histogram udział jądra w procentach w zależności od typu/odmiany [%] Kombinacje wykazały różnicę pod względem badanej cechy. Zestawiając otrzymane wyniki możemy wywnioskować, iż najwyższy procentowy udział jądra przypada takim odmianą jak: WII (42%), U01 (43%), BAR (44%), KRA (45%), SC (46%), WP (46%), K6P (47%), BPD (47%), CB (48%), NXV (49%), U10 (49%) ORAZ U16 (50%). Najniższym udziałem jądra cechują się takie odmiany jak: ŁUW (24%), SRK (24%), SAK (25%), KMS (28%), BPTL (29%), SLB (29%), NVI (30%), U18 (30%), KNA (30%), LG (30%), BWM (30%), BPTP (30%), WGW (31%), MIK (32%), SMF (32%) oraz PKB (32%). Pozostałe odmiany i typy kształtowały się w pośredniej wartości. Największa liczba osobników (około 850 sztuk) przypada w przedziale od 0 do 50 %. 65:4459466176 65

Tabela 16. Średnia wysokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Lp. Typ / odmiana Długość jednego owocu 1 BAR 39,19 f-j 2 BKOP 43,89 n-s 3 BKZS 47,21 v-x 4 BPD 39,06 e-i 5 BPTL 39,26 f-j 6 BPTP 40,67 h-m 7 BWM 45,46 r-w 8 C6 36,76 c-e 9 CB 46,81 u-w 10 JKC 44,88 p-v 11 K6P 42,44 l-o 12 KMS 38,58 e-i 13 KNA 45,14 q-w 14 KRA 38,32 e-i 15 LG 41,53 j-n 16 ŁUW 40,35 h-l 17 MCH 35,53 bc 18 MIK 43,50 n-s 19 MWP 44,57 o-u 20 NCL 34,08 ab 21 NLI 46,58 t-w 22 NLX 37,87 d-g 23 NVI 40,02 g-k 24 NXV 38,66 e-i 25 NXX 40,71 i-m 26 OPA 42,57 l-p 27 OTZ 49,24 x 28 PKB 44,18 o-t 29 RD 42,76 m-q 30 RS 46,55 t-w 31 SAK 46,37 t-w 32 SAKR 45,69 s-w 33 SC 35,30 bc 34 SID 37,36 c-f 35 SKK 44,35 o-t 36 SLB 44,37 o-t 37 SMF 47,44 wx 38 SRK 38,25 e-h 39 U01 43,27 n-r 40 U06 51,36 y 41 U10 40,42 h-m 42 U13 43,39 n-s 43 U14 42,64 l-p 44 U16 38,41 e-i 45 U17 46,46 t-w 46 U18 40,32 h-l 47 WGW 42,16 k-o 48 WII 35,83 b-d 49 WIII 32,66 a 50 WNA 42,40 l-o 51 WP 35,98 b-d 66:4012451478 66

Ryc. 37. Średnia wysokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Ryc. 38. Histogram Wysokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Obiekty były zróżnicowane pod względem badanej cechy. Owocem o najwyższej wysokości okazał się typ U06 (51,36 mm), najkrótsze owoce zmierzono dla WIII (32,66 mm) oraz NCL (34,08 mm). Na uwagę zasługują również odmiana OTZ, której wysokość sięga 49,24 mm. Pozostałe typy i odmiany kształtują się w pośredniej wartości od 35,30 mm do 47,43 mm. Największa liczba osobników (około 590 sztuk) przypada w przedziale od 40 do 50 mm. 67:4982744420 67

Tabela 17. Średnia szerokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Lp. Typ / odmiana Szerokość jednego owoca 1 BAR 31,03 b-e 2 BKOP 45,24 3 BKZS 42,76 u 4 BPD 31,69 d-f 5 BPTL 38,08 l-p 6 BPTP 43,03 u 7 BWM 36,86 k-n 8 C6 31,25 b-e 9 CB 43,38 v 10 JKC 38,93 q-s 11 K6P 31,14 b-e 12 KMS 36,51 j-l 13 KNA 38,46 o-r 14 KRA 33,58 gh 15 LG 37,42 l-p 16 ŁUW 33,02 f-h 17 MCH 28,94 a 18 MIK 38,70 p-r 19 MWP 37,61 l-p 20 NCL 32,20 d-g 21 NLI 42,32 u 22 NLX 29,84 a-c 23 NVI 37,96 l-p 24 NXV 32,37 e-h 25 NXX 36,71 k-m 26 OPA 38,68 o-r 27 OTZ 40,08 rs 28 PKB 42,04 tu 29 RD 33,97 hi 30 RS 32,31 e-g 31 SAK 32,71 e-h 32 SAKR 41,19 tu 33 SC 31,08 b-e 34 SID 35,38 i-k 35 SKK 39,84 rs 36 SLB 38,32 m-q 37 SMF 32,26 d-g 38 SRK 35,14 ij 39 U01 38,16 l-p 40 U06 38,41 n-q 41 U10 31,95 d-g 42 U13 38,13 l-p 43 U14 31,39 c-f 44 U16 28,51 a 45 U17 36,85 k-n 46 U18 37,13 l-o 47 WGW 40,15 st 48 WII 29,72 ab 49 WIII 30,58 b-d 50 WNA 32,99 f-h 51 WP 32,64 e-h 68:8442313139 68

Ryc. 39. Średnia szerokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Ryc. 40. Histogram Szerokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Otrzymane wyniki różniły się znacząco między sobą. Najwyższą szerokość zanotowano dla typu BKOP (45,24 mm), najniższą wartość zanotowano dla U16 (28,50 mm), MCH (28,94 mm), WII (29,74 mm) oraz NLX (29,84 mm). Pozostałe odmiany i typy kształtują się w pośredniej wartości od 30,58 mm do 43,38 mm. Największa liczba osobników (około 360 sztuk) zanotowano w przedziale od 35 mm do 40 mm. Nieznacznie mniejsza liczba bo około 330 sztuk znajduję się w przedziale od 30 mm do 35 mm. 69:7390126274 69

Tabela 18. Średnia głębokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Lp. Typ / odmiana Głębokość jednogo owocu 1 BAR 31,77 de 2 BKOP 38,99 q-s 3 BKZS 38,22 o-r 4 BPD 32,57 ef 5 BPTL 34,45 g-k 6 BPTP 38,19 n-r 7 BWM 44,56 a1b1 8 C6 31,51 c-e 9 CB 38,35 p-r 10 JKC 42,55 x-z 11 K6P 32,85 e-h 12 KMS 40,50 s-w 13 KNA 41,72 w-y 14 KRA 31,48 c-e 15 LG 36,53 l-o 16 ŁUW 36,43 l-n 17 MCH 28,43 a 18 MIK 34,31 g-k 19 MWP 39,71 r-v 20 NCL 34,07 f-i 21 NLI 39,38 r-t 22 NLX 29,28 ab 23 NVI 41,00 t-x 24 NXV 34,37 g-k 25 NXX 34,41 g-k 26 OPA 43,08 y-a1 27 OTZ 36,05 j-m 28 PKB 38,83 q-s 29 RD 41,34 v-x 30 RS 39,55 r-u 31 SAK 35,70 i-m 32 SAKR 36,55 l-o 33 SC 34,61 h-k 34 SID 37,32 m-q 35 SKK 36,11 k-m 36 SLB 32,76 e-g 37 SMF 36,67 m-p 38 SRK 38,66 qr 39 U01 41,27 u-x 40 U06 47,19 c1 41 U10 30,01 a-c 42 U13 43,70 za1 43 U14 34,82 i-l 44 U16 30,66 b-d 45 U17 41,71 w-y 46 U18 40,98 t-x 47 WGW 45,74 b1c1 48 WII 29,60 ab 49 WIII 34,23 f-j 50 WNA 37,40 m-q 51 WP 34,84 i-l 70:9046594398 70

Ryc. 41. Średnia głębokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Ryc. 42. Histogram Głębokość 1 owocu w zależności od typu/odmiany [mm] Największą głębokością owoców cechowały się dwa typy: WGW (45,73 mm) oraz U06 (47,19 mm). Nieco niżej znajduję się odmiana BWM (44,56 mm) jednak statystycznie nie zalicza się ona do pierwszej grupy. Najmniejszą głębokość wykazały odmiany i typy: MCH (28,43 mm), NLX (29,28 mm), WII (29,60 mm) oraz U10 (30,01 mm). Największa liczba osobników (około 310 sztuk) zanotowano w przedziale od 35 mm do 40 mm. 71:4583813601 71

3.3.2. Pomiary laboratoryjne Tabela 19. Zawartość biopierwiastków w owocach orzecha [mg / kg -1 s.m.] Zmienna Nważnych Średnia* Minimum Maksimum Odch.std P 145 3118,076 2341,832 4260,010 374,5739 K 145 3165,023 2030,569 7814,655 962,5131 Mg 145 875,591 495,936 1800,140 192,2385 Ca 145 358,062 110,496 1184,365 141,9016 S 145 485,589 295,909 1110,751 123,4286 B 145 8,010 2,885 17,378 2,5747 Cu 145 7,441 0,532 19,107 4,2085 Fe 145 13,769 5,641 26,946 3,9995 Mn 145 18,619 4,968 55,673 11,7347 Mo 145 0,173 ślad 8,676 0,7506 Zn 145 15,757 6,761 42,115 5,2554 Al 145 0,575 ślad 5,684 1,0910 Ba 145 0,659 0,192 1,820 0,3059 Cd 145 ślad ślad 0,716 0,3694 Co 145 0,043 ślad 0,194 0,0614 Cr 145 ślad ślad 7,619 0,6829 Li 145 ślad ślad 0,013 0,0201 Ni 145 2,400 ślad 24,765 2,6778 Pb 145 ślad ślad 2,469 0,8250 Sr 145 1,027 0,318 2,390 0,4072 Ti 145 0,034 - ślad 0,308 0,1046 V 145 ślad ślad ślad 0,0513 Se 145 2,146 ślad 4,625 1,0641 *Wyniki w mg / kg -1 s.m. 72:5492252117 72

Ryc. 43. Histogram zawartość selenu [mg / kg -1 s.m.] Analiza wykazała istotne różnice w zawartości poszczególnych biopierwiastków znajdujących się w miąższu owoców. W przypadku makroelementów najwyższa zawartość wystąpiła dla potasu (3165,02 mg / kg -1 s.m.), Nieznacznie niżej znajduje się fosfor (3118,08 mg / kg -1 s.m.). Zawartość magnezu wynosi 875,59 mg / kg -1 s.m., siarki 485,59 mg / kg -1 s.m. a wapnia 358,06 mg / kg -1 s.m. Mikroelementy występują dość licznie ich zawartość cechuje się kolejno: mangan (18,62 mg / kg -1 s.m.), cynk (15,76 mg / kg -1 s.m.), żelazo (13,77 mg / kg -1 s.m.), bor (8,01 mg / kg -1 s.m.), miedź (7,44 mg / kg -1 s.m.), glin (0,58 mg / kg -1 s.m.) oraz molibden (0,17 mg / kg -1 s.m.). W przypadku pierwiastków śladowych w miąższu orzecha występuje ich dość liczna grupa. Nikiel występuje w ilości 2,40 mg / kg -1 s.m., średnia selenu wynosi 2,15 mg / kg -1 s.m., znacznie niżej kształtuje się bar 0,66 mg / kg -1 s.m., stront 1,03 mg / kg -1 s.m., kobalt 0,04 mg / kg -1 s.m. oraz tytan 0,03. Pozostałe pierwiastki takie jak: kadm, chrom, lit, ołów oraz wanad wykazują ilości śladowe. Rycina 43 przedstawia histogram określający przedział wartości i liczbę obserwowanych osobników dla selenu. Największą zawartość tego pierwiastka określono dla 58 sztuk i znajdowała się ona w przedziale między 2-3 mg / kg -1 s.m. Znacznie mniejsza ilość (35 sztuk) cechuje się dla przedziału 1-2 mg / kg -1 s.m. Na uwagę zasługują również orzechy znajdujące się w przedziale 4 5 mg / kg -1 s.m. występowały one w ilości 9 sztuk na 70 badanych. 73:4091316264 73

3.3.3. Dokumentacja fotograficzna Ryc. 44. Juglans regia BKOP (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 45. Juglans regia BKZS (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 46. Juglans regia BPTL (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 47. Juglans regia BPTP (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 74:3196918252 74

Ryc. 48. Juglans regia BPZ (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 49. Juglans regia BWM (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 50. Juglans regia C6 (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 51. Juglans regia CB (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 75:3520520851 75

Ryc. 52. Juglans regia K6P (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 53. Juglans regia KRA (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 54. Juglans regia LG (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 55. Juglans regia ŁUW (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 76:5908569268 76

Ryc. 56. Juglans regia MIK (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 57. Juglans regia MWP (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 58. Juglans regia NCL (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 59. Juglans regia NLI (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 77:9804386648 77

Ryc. 60. Juglans regia NLX (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 61. Juglans regia NXX (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 62. Juglans regia OTZ (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 63. Juglans regia RS (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 78:4745101769 78

Ryc. 64. Juglans regia SAK (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 65. Juglans regia SAKR (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 66. Juglans regia SID (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 67. Juglans regia SKK (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 79:3898281577 79

Ryc. 68. Juglans regia SLB (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 69. Juglans regia SMF (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 70. Juglans regia U13 (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 71. Juglans regia WII (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 80:8170818457 80

Ryc. 72. Juglans regia WIII (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 73. Juglans regia WGW (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 74. Juglans regia WNA (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) Ryc. 75. Juglans regia WP (fot. L. Dudek-Wieczorek 2015) 81:8750016805 81