ANALIZA I OCENA STRAT W SILE Ż YWEJ SIŁ MORSKICH W DZIAŁ ANIACH WOJENNYCH

ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MARYNARKI WOJENNEJ ROK XLIX NR 1 (172) 2008 Andrzej Bursztyń ski Akademia Marynarki Wojennej ANALIZA I OCENA STRAT W SILE Ż YWEJ SIŁ MORSKICH W DZIAŁ ANIACH WOJENNYCH CZĘŚĆ III ANALIZA SKUTKÓW WYKORZYSTANIA MORSKIEJ BRONI PODWODNEJ NA WSPÓŁCZESNYM MTDW DO ZWALCZANIA JEDNOSTEK PŁYWAJĄCYCH STRESZCZENIE Od zakończenia II wojny światowej zagrożenie spod wody jednostek pływających zdecydowanie wzrosło. Związane jest to przede wszystkim ze zwiększoną liczebnością oraz różnorodnością sił i środków broni podwodnej, zarówno minowej, jak i torpedowej. W tym okresie morska broń minowa była wielokrotnie wykorzystywana w lokalnych konfliktach zbrojnych na morzu, rzadziej stosowano torpedy. Obydwa rodzaje broni podwodnej stanowiły jednak bardzo poważne zagrożenie, powodując znaczne straty wśród załóg rażonych jednostek pływających. KIERUNKI ROZWOJU MORSKIEJ BRONI MINOWEJ Wojna na morzu prowadzona przy użyciu broni minowej polega na strategiczno-operacyjnym użyciu min i środków ich zwalczania. Operacje minowania obejmują zaczepne użycie min morskich, a więc zadawanie strat przeciwnikowi lub zrywanie jego operacji morskich. Wojna minowa była i będzie prowadzona na akwenach, gdzie możliwe jest wykorzystanie największej liczby zalet morskiej broni minowej. Minę morską ogólnie definiuje się jako ładunek materiału wybuchowego wraz z urządzeniem zapalającym i zabezpieczającym, stacjonarny lub z własnym napędem, ukryty pod wodą i umieszczony w kadłubie (korpusie) wodoszczelnym, 79

Andrzej Bursztyński przeznaczony do rażenia podwodnej części kadłuba jednostki pływającej 1. Miny morskie, często określane bronią biednych flot, poprzez swoją skuteczność i stosunkowo niewielkie koszty wytwarzania wyrównywały szanse mniejszych państw morskich, mimo ogromnych nakładów kapitałowych ponoszonych przez ich przeciwników na budowę okrętów liniowych 2. Pomimo wielu rodzajów min, ich ogólna konstrukcja jest w zasadzie taka sama. Mina składa się z obudowy, ładunku wybuchowego, zapalnika, urządzeń specjalnych (zegar uzbrojenia, licznik krotności, czujniki, mechanizmy zdalnego sterowania lub/i samolikwidujące), źródła energii, mechanizmu zakopującego lub napędzającego. Metoda detonacji określa charakter min i dzieli je ogólnie na miny kontaktowe i niekontaktowe. W zależności od sposobu utrzymywania się w środowisku wodnym, dzieli się je na kotwiczne, denne lub dryfujące (pływające). Miny mogą być samoprzemieszczające się (samodzielnie podążające do celu) lub stacjonarne, zdalnie sterowane lub automatyczne. Stawianie min może być realizowane przy użyciu lotnictwa oraz okrętów nawodnych i podwodnych 3. Akweny (rejony) stawiania min dzielą się w zależności od głębokości morza na: płytkowodne (20 100 m), o średniej głębokości (100 400 m) i głębokowodne (ponad 400 m) 4. Współczesne miny morskie wyposaża się głównie w zapalniki niekontaktowe, które reagują na następujące pola fizyczne okrętu: akustyczne, magnetyczne, elektryczne, sejsmiczne, ciśnieniowe i dowolną ich kombinację. Niszczycielskie działanie miny zależy w pierwszej kolejności od parametrów ładunku materiału wybuchowego. Miny morskie stosuje się do niszczenia jednostek pływających oraz do stworzenia na akwenach wodnych warunków uniemożliwiających lub utrudniających żeglugę i działalność bojową okrętów przeciwnika. Szczególnie efektywne jest to w przypadku postawienia min na skalę masową na morzach zamkniętych, w strefach przybrzeżnych mórz otwartych oraz na kierunkach działania sił morskich (przeciwnika i własnych). 1 M. Ilnicki, A. Makowski, S. Pejas, Wojna minowa na morzu, Wydawnictwo Adam Marszałek, Warszawa 1998, s. 207. Zaproponowana definicja opiera się na II protokole do konwencji z 1980 roku o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki. 2 Tamże, s. 190. 3 Tamże, s 207. 4 W. Grządkowski, Uzbrojenie minowe w wojnie na morzu, Przegląd Morski, 1991, nr 10, s. 15. 80 Zeszyty Naukowe AMW

Analiza i ocena strat w sile żywej sił morskich w działaniach wojennych, cz. III Wobec stale rozszerzającego się zakresu zadań bojowych realizowanych przy użyciu broni minowej oraz wzrostu jej skuteczności w wielu państwach przeprowadzana jest modernizacja min oraz opracowywane są ich nowe wzory (programy rozwoju min tzw. III generacji) i udoskonalane plany bojowego wykorzystania. Do tradycyjnych nazw typów min (denna, kotwiczna) wprowadza się dodatkowe określenia, jak: samonaprowadzająca, z napędem rakietowym i samotransportująca, podkreślając ich charakterystyczne właściwości. Priorytet w rozwoju uzbrojenia minowego mają niekontaktowe miny denne, podwodne miny-pociski, samoprzemieszczające się denne miny morskie oraz miny przeciwdesantowe przeznaczone do obrony wybrzeża morskiego. Duża różnorodność typów min wynika z faktu, że opracowując nowe wzory, pozostawia się równocześnie w magazynach typy wcześniejsze, acz wyposażone w nowe zapalniki, materiały wybuchowe o zwiększonej mocy i inne udoskonalenia. Nowe generacje min charakteryzują się znacznymi ulepszeniami, między innymi 5 : zwiększoną mocą ładunku wybuchowego; większą odpornością przeciwtrałową; zdolnością rozpoznawania celu; możliwością bezprzewodowego systemu zdalnego sterowania. Jednym z ważniejszych kierunków rozwoju min morskich jest ich integracja z bronią torpedową, wyrażająca się w konstruowaniu broni minowej zawierającej podzespoły i elementy wykorzystywane wcześniej wyłącznie w torpedach. W rozwoju broni minowej dąży się też do opracowania niezawodnego systemu zdalnego wprowadzania min w położenie bojowe (tzw. zdalne uzbrajanie min). Po postawieniu zagrody minowej jej stopień gotowości ma być regulowany za pomocą zakodowanych komend, przesyłanych do hydroakustycznych odbiorników z ośrodka kierowania umieszczonego np. na OP lub na brzegu. Rozbudowuje się również systemy min sterowanych przewodowo z brzegu, szczególnie dogodne do użycia w rejonach szkierowych 6. Zdaniem specjalistów dalszy rozwój broni minowej będzie skierowany na 7 : podwyższenie żywotności min (wydłużenie czasu ich pozostawania w położeniu bojowym po postawieniu); zwiększenie odporności przeciwtrałowej min; 5 Z. Andruloniw, Zasady taktyczne użycia min morskich, WSMW, Gdynia 1980, s. 6 7. 6 M. Ilnicki, A. Makowski, S. Pejas, Wojna minowa..., wyd. cyt., s. 214. 7 J. Królicki, J. Myćka, Uzbrojenie minowe i bojowe użycie, cz. I, WSMW, Gdynia 1982. 1 (172) 2008 81

Andrzej Bursztyński zwiększenie skuteczności oddziaływania min na cele (np. możliwość wyboru celu, przemieszczanie się w kierunku celu); rozszerzenie możliwości stawiania min na zróżnicowanych akwenach; uniwersalizację konstrukcji min, zapewniającą ich przenoszenie i stawianie przez różnych nosicieli nawodnych, podwodnych i powietrznych. Współczesne poglądy na temat zastosowań min morskich w znacznej mierze wynikają z doświadczeń minionych wojen. Charakter oraz sposoby prowadzenia wojny minowej w ostatnim pięćdziesięcioleciu zmieniły się w niewielkim stopniu, potwierdzając jednocześnie, że miny są jednym z najbardziej efektywnych i ekonomicznych środków walki na morzu. Z uwagi na szerokie zastosowanie min i wysoką ocenę ich właściwości bojowych można je zaliczyć do strategicznego systemu uzbrojenia. Morska broń minowa może być użyta w odpowiednich warunkach geograficznych, a jednocześnie sama zmienia geografię akwenów morskich w zakresie nawigacji dla wszystkich jednostek, zarówno przeciwnika, jak i własnych. Efektem stawiania zagród minowych jest nie tylko zatopienie jednostek pływających przeciwnika, ale ograniczenie obszarów operacyjnych siłom morskim lub też zamknięcie określonych akwenów 8. SKUTKI ZASTOSOWANIA UZBROJENIA MINOWEGO Miny morskie charakteryzują się zdolnością długotrwałego, ukrytego pod powierzchnią wody oddziaływania na najbardziej czułe miejsca okrętu oraz dużą siłą niszczącą prowadzącą do zatopienia lub poważnego uszkodzenia jednostek pływających, uszkodzenia podwodnej części kadłuba, sterów czy śrub, powodując konieczność dokowania okrętów, co w warunkach współczesnej wojny może okazać się trudne z uwagi na niszczone porty i stocznie. Masowe użycie min morskich jest szczególnie efektywne w działaniach bojowych prowadzonych na morzach zamkniętych, w strefach przybrzeżnych mórz otwartych oraz na kierunku działania sił morskich przeciwnika. W warunkach morza zamkniętego przy zastosowaniu przeciwdesantowych zagród minowych warunkowe prawdopodobieństwo poderwania się okrętu transportowego powinno być nie mniejsze niż 0,7, a trałowca 0,3 0,5 9. Z kolei warunkowe prawdopodobieństwo poderwania się środka desantowego na minach rozmieszczonych na rubieży przybrzeżnej powinno być nie mniejsze niż 0,3 10. 8 M. Ilnicki, A. Makowski, S. Pejas, Wojna minowa..., wyd. cyt., s. 198. 9 S. Kurpiel, J. Głębocki, Bojowe użycie okrętowych systemów broni podwodnej, cz. 1, Stawianie min morskich. Zwalczanie min, AMW, Gdynia 1996, s. 22. 10 Tamże, s. 22. 82 Zeszyty Naukowe AMW

Analiza i ocena strat w sile żywej sił morskich w działaniach wojennych, cz. III W przypadku zagród minowych stawianych przeciwko okrętom podwodnym zagroda minowa powinna zapewnić poderwanie się okrętu podwodnego z prawdopodobieństwem nie mniejszym niż 0,3 0,5. 11 W procesie oceny zagrożenia, jakie stanowią dla okrętu i jego załogi miny morskie, należy określić skutki wybuchu ładunku miny znajdującej się w określonej odległości trawersowej oraz na odpowiedniej głębokości. Strefa rażenia jest to obszar przestrzeni wodnej otaczającej ładunek materiału wybuchowego, którego detonacja powoduje określony stopień uszkodzenia okrętu znajdującego się w granicach tego obszaru 12. Strefa rażenia miny morskiej ma kształt kulisty, a jej wielkość jest charakteryzowana tylko przez jeden parametr, tj. promień kuli (tzw. promień rażenia). Promień rażenia określany jest na podstawie wzorów otrzymanych wskutek obróbki danych empirycznych i rozważań teoretycznych. KIERUNKI ROZWOJU MORSKIEJ BRONI TORPEDOWEJ Obecnie należy stwierdzić, że torpedy nowej generacji są głównym zagrożeniem dla sił nawodnych ze strony okrętów podwodnych. Torpeda to samobieżny, samonaprowadzający się pocisk podwodny, przeznaczony do spowodowania wybuchu kontaktowego lub niekontaktowego. Torpedy mogą być wystrzeliwane z okrętów podwodnych, okrętów nawodnych, śmigłowców oraz samolotów. Głowica bojowa torpedy zawiera ładunek materiału wybuchowego oraz zapalnik lub nawet kilka zapalników różnych typów. Ładunek materiału wybuchowego, w zależności od wielkości głowicy, może mieć masę: od 30 kg (MU90) do 200 kg (SET-53M i TEST-71ME), 300 kg (53-65KE), a nawet ponad 400 kg. Zapalniki stosowane we współczesnych torpedach można podzielić na: kontaktowe (inercyjne); niekontaktowe (zbliżeniowe); aktywne, pasywne; magnetyczne, elektromagnetyczne, akustyczne. Promień reagowania (odległość zadziałania) to największa odległość torpedy od kadłuba okrętu-celu, na jakiej zapalnik powinien poprawnie zadziałać (dz = ok. 7 10 m) 13. 11 Tamże, s. 20. 12 J. Głębocki, Użycie broni minowej w obronie polskich obszarów morskich, AMW, Gdynia, s. 98. 13 A. Cichocki, Materiały dydaktyczne, AMW, Gdynia 2007. 1 (172) 2008 83

Andrzej Bursztyński Torpedy ciężkie (HWT Heavy Weight Torpedo) pozostają najważniejszym uzbrojeniem współczesnych okrętów podwodnych służącym do zwalczania zarówno okrętów podwodnych (ZOP), (ASW Anti Submarine Warfare), jak i nawodnych (ASuW Anti Surface Warfare). Do bardzo nowatorskich rozwiązań należy rosyjska superkawitacyjna torpeda SHKVAL VA-111. Wśród danych taktyczno-technicznych torpedy najważniejszą funkcję spełnia jej prędkość 100 m/s. Najnowszą odmianą jest torpeda uniwersalna, przeznaczona do zwalczania OP i ON, z możliwością wystrzeliwania zarówno przez OP, jak i ON. Analizując tendencje rozwojowe torped, stwierdzić należy, że torpedy ciężkie pozostaną najważniejszym uzbrojeniem torpedowym okrętów. Wśród nich podstawowym kalibrem będzie nadal 533 mm (21 cali), a długość 6 8 m. Wykorzystanie istniejących systemów przechowywania i wystrzeliwania torped na nosicielu zabezpieczy na dłuższy czas wymagania techniczne i eksploatacyjne w tym zakresie. Układy samonaprowadzania torped nadal będą się opierać na zjawiskach hydroakustycznych. Anteny układów samonaprowadzania wyposażane będą w nowoczesne i coraz wydajniejsze przetworniki akustyczne. W układach przetwarzania danych i sygnałów stosowana będzie wyłącznie technika cyfrowa wspierana przez najnowsze algorytmy (np. sieci neuronowe) i sztuczną inteligencję. Większość torped wyposażona zostanie w układy telesterowania wykonane w technice światłowodowej 14. MOŻLIWOŚCI OBRONY PRZECIWTORPEDOWEJ OKRĘTÓW NAWODNYCH Środki obrony przeciwtorpedowej nie dotrzymują kroku możliwościom współczesnych torped i wątpliwe jest, by kiedykolwiek dotrzymały. Na obecną chwilę na uzbrojeniu okrętów nawodnych pozostaje tylko jeden system obrony przeciwtorpedowej wykorzystujący środki niszczące (w postaci bomb głębinowych), pozostałe należą do tzw. miękkiego przeciwdziałania (ang. soft kill), niezmierzającego do wyeliminowania zagrożenia, którym w tym przypadku jest torpeda. Działania obrony przeciwtorpedowej okrętu, z punktu widzenia taktyki ich realizacji, sprowadzają się do dwóch kategorii. Pierwszą jest zachowawcza OPT uwzględniająca wszystkie czynności realizowane do czasu odpalenia torped przez przeciwnika, natomiast drugą reakcyjna OPT obejmująca czynności podjęte w celu 14 A. Cichocki, Torpedy ciężkie stan obecny i tendencje rozwojowe, AMW, Gdynia 2005. 84 Zeszyty Naukowe AMW

Analiza i ocena strat w sile żywej sił morskich w działaniach wojennych, cz. III przeciwdziałania już wystrzelonej torpedzie. Pod względem sposobu oddziaływania na torpedę realizacja działań w zakresie obrony przeciwtorpedowej obejmuje pasywną (bierną) OPT, a więc przede wszystkim środki konstrukcyjne, przedsięwzięcia organizacyjne i taktyczne, oraz aktywną (czynną) OPT, sprowadzającą się do użycia środków technicznych oddziałujących bezpośrednio na układ samonaprowadzania torpedy lub na samą torpedę 15. Dla okrętów nawodnych reakcyjna obrona przeciwtorpedowa obejmowała dotychczas głównie specyficzne, szybkie manewry w celu uniknięcia trafienia i/lub namierzenia przez torpedę. Manewry owe są ściśle określone w czasie i zorientowane na typ zagrożenia. W celu zastosowania takich manewrów okręt musi posiadać środki i metody wczesnego wykrycia zagrożenia. To stanowi poważny problem, szczególnie dla okrętów, które nie są wyposażone w odpowiednie systemy. Przeciwdziałanie zagrożeniu ze strony torpedy można porównać z zagrożeniem spowodowanym kierowanymi pociskami rakietowymi. Rozważając zagadnienie systemu obrony okrętu oraz uwzględniając prędkość transferu informacji w środowisku, można pokusić się o porównanie torpedy o średniej prędkości 45 węzłów do przeciwokrętowego kierowanego pocisku rakietowego o prędkości około 300 m/s. Pomimo że torpedy w środowisku wodnym poruszają się wolniej niż rakieta w powietrzu, to z punktu widzenia OPT istotne znaczenie ma prędkość pozyskiwania i przetwarzania informacji o celu manewrującym w pobliżu okrętu przez system jego obrony. Biorąc pod uwagę propagację fali elektromagnetycznej w powietrzu oraz propagację fali akustycznej w wodzie, a także zdolności przetwarzania danych przez systemy okrętowe, torpeda jest około 15 razy szybsza od KPR 16. Ani filozofia obrony przeciwtorpedowej okrętów nawodnych, ani systemy, w które są one wyposażone, nie dotrzymują kroku rozwojowi i zmianom, jakie w ostatnich latach dokonały się w zakresie zadań i możliwości współczesnych okrętów podwodnych i uzbrojenia torpedowego. WYKORZYSTANIE MORSKIEJ BRONI MINOWEJ PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ Od zakończenia II wojny światowej morska broń minowa była wielokrotnie wykorzystywana w lokalnych konfliktach zbrojnych na morzu. Uzbrojenie minowe 15 Por.: A. Cichocki, Torpedy..., wyd. cyt. 16 Tamże. 1 (172) 2008 85

Andrzej Bursztyński stosowano przede wszystkim do blokady baz morskich i portów, do działań na morskich liniach komunikacyjnych, obrony własnych baz i portów oraz do przeciwdesantowej obrony określonych odcinków wybrzeży 17. Postawione po II wojnie światowej miny morskie w liczbie około 20 tys. spowodowały zatonięcie około 200 jednostek pływających oraz uszkodzenie ponad 250 18. W 1946 roku dwa brytyjskie niszczyciele HMS Saumarez o wyporności 1710 BRT, długości 111 m, szerokości 11,5 m i zanurzeniu 4,3 m oraz HMS Volage o wyporności 2700 ton, długości 109 m, szerokości 11,5 m i zanurzeniu ok. 4,4 m poderwały się na minach morskich w Cieśninie Korfu 19. Wskutek tego incydentu zginęło lub odniosło rany 82 marynarzy. Podczas wojny w Korei w latach 1950 1953 działania minowe dotyczyły dwóch zasadniczych etapów. Etap I obejmował początkowy okres wojny, podczas operacji desantowych prowadzonych przez siły amerykańskie. W operacji brało udział około 250 okrętów wojennych (w tym lotniskowce i krążowniki), które zgodnie z planem operacji miały wysadzić desant w porcie Vonsan. Postawione przez siły północnokoreańskie zapory minowe spowodowały opóźnienie operacji o 8 dni oraz straty w sile żywej przekraczające 200 zabitych 20. Etap II charakteryzował się przede wszystkim działaniami blokadowymi i ostrzałem obiektów nadbrzeżnych przez US Navy. Marynarka wojenna KRL-D użyła również min morskich. Straty US Navy wyniosły pięć zatopionych okrętów i pięć uszkodzonych, zginęło około 500 osób. W działaniach morskich państw rozwijających się blokadę morską na największą skalę zastosowały Indie w czasie konfliktu z Pakistanem w sierpniu 1971 roku. Rozmiary i skala tych działań nie są dokładnie znane, jednakże w wyniku zaminowania podejść do największego portu Pakistanu Wschodniego Chattagam poderwało się na minach i zatonęło 25 okrętów oraz statków handlowych 21. W liczbie tej straty w okrętach wojennych wynosiły 14 jednostek, nieznane są natomiast wielkości strat w sile żywej. Kolejnym poważnym przykładem użycia broni minowej w tego rodzaju działaniach było wykonanie przez US Navy blokady wybrzeży Wietnamu Północnego. Jedyną informacją dotyczącą strat w jednostkach pływających są dane o stracie kilkudziesięciu okrętów przez siły Wietnamu Północnego. Poderwały się one na rzecznych zagrodach minowych. Straty US Navy wyniosły trzy śmigłowce Sea Stallion. 17 M. Ilnicki, Użycie morskiej broni minowej. Aspekty strategiczno-obronne i prawnomiędzynarodowe, Zeszyty Naukowe AMW, Gdynia 1996, s. 93. 18 J. Królkowski, Okrętowe systemy broni podwodnej, cz. II, WSMW, Gdynia 1989, s. 9. 19 M. Ilnicki, Użycie..., wyd. cyt., s. 94. 20 Zob.: J. Cieśla, J. Maltowski, Morska broń minowa, Warszawa 1969, s. 63. 21 M. Ilnicki, Użycie..., wyd. cyt., s. 102. 86 Zeszyty Naukowe AMW

Analiza i ocena strat w sile żywej sił morskich w działaniach wojennych, cz. III Pomiędzy 1967 a 1973 rokiem podczas wojny arabsko-izraelskiej użycie broni minowej spowodowało zamknięcie żeglugi na Kanale Sueskim. W okresie tym udokumentowane zostało zatonięcie w wyniku poderwania się na minach dwóch jednostek handlowych o wyporności 46 i 2 tysiące DWT. Nie ma danych o stratach poniesionych przez marynarki wojenne stron konfliktu 22. W trakcie zatargu falklandzkiego w 1982 roku marynarka argentyńska postawiła zagrody minowe w obronie Port Stanley. Składały się z niewielkiej liczby min kontaktowych. Flota brytyjska wytrałowała postawione miny bez strat własnych. W 1984 roku ponownie zastosowano broń minową. Tym razem na Morzu Czerwonym oraz podczas zaminowywania portów nikaraguańskich ofiarami min stały się statki cywilne. Zakrojona na szeroką skalę operacja minowania, skierowana głównie przeciw cywilnej żegludze handlowej, miała miejsce w Zatoce Perskiej podczas wojny iracko-irańskiej w latach 1980 1988. Podczas tego konfliktu na minie poderwała się fregata US Navy USS Samuel B. Roberts o wyporności 4170 ton, długości 138,1 m, szerokości 13,7 m i zanurzeniu około 6,7 m. Załogę fregaty stanowiło 15 oficerów, 190 podoficerów i marynarzy oraz dodatkowo zaokrętowanych 6 pilotów i 15 członków obsługi pokładowej. Eksplozja miny spowodowała rozerwanie poszycia na odcinku 5 m, zalany został też przedział maszynowni. Straty w załodze wynosiły 10 rannych, z czego sześciu powróciło na okręt po udzieleniu pomocy medycznej, a czterech ewakuowano do szpitala wojskowego. Podczas wojny w Zatoce Perskiej w latach 1990 1991 przez stronę iracką były wykorzystywane pochodzące jeszcze z I wojny światowej rosyjskie miny kontaktowe oraz nowoczesne, zakupione w ZSRR miny niekontaktowe (magnetyczne i akustyczne). Pomimo zakrojonej na szeroką skalę wojny przeciwminowej prowadzonej przez koalicję antyiracką jej okręty poderwały się na minach w Zatoce Perskiej. Pierwszą ofiarą min irackich był śmigłowcowiec USS Tripoli o wyporności 19302 ton, długości 182 m, szerokości 27 m i zanurzeniu około 9 m, który w lutym 1991 roku wszedł na minę. Eksplodowała pod dziobową częścią okrętu. Rozerwane zostało poszycie jednostki i poniżej linii wodnej powstała wyrwa o wymiarach 5,3 x 6,5 m. Do kadłuba okrętu dostało się 1025 m 3 wody. Straty w sile żywej wynosiły 4 rannych. Załoga śmigłowcowca liczyła 80 oficerów i 638 marynarzy, razem 718 osób. Tego samego dnia krążownik USS Princeton o wyporności 9750 ton, długości 173 m, szerokości 16,8 m i zanurzeniu około 10,2 m dwukrotnie wszedł na minę typu MANTA. W efekcie nastąpiło poważne uszkodzenie konstrukcji okrętu łącznie 22 Por.: M. Ilnicki, Użycie..., wyd. cyt. s. 119 120. 1 (172) 2008 87

Andrzej Bursztyński z pęknięciem nadbudówki i wybrzuszeniem pokładu. Uszkodzenia systemów uzbrojenia spowodowały przerwę w funkcjonowaniu systemu bojowego krążownika. Załoga okrętu liczyła 33 oficerów, 27 podoficerów i 340 marynarzy, łącznie 400 osób. Straty w sile żywej wyniosły zaledwie kilku rannych członków załogi 23. ANALIZA STRAT NA JEDNOSTKACH PŁYWAJĄCYCH W WYNIKU DZIAŁANIA MORSKIEJ BRONI MINOWEJ Analizując przytoczone przypadki poderwania się okrętów na minach w działaniach bojowych po II wojnie światowej, można określić średni procentowy wskaźnik strat. Wśród udokumentowanych przypadków, które mogą być brane pod uwagę, wymienić należy incydent w cieśninie Korfu, wojnę w Korei, incydenty na Zatoce Perskiej podczas wojny iracko-irańskiej oraz w czasie interwencji koalicji antyirackiej w latach 1990 1991. Podczas incydentu w cieśninie Korfu niszczyciele HMS Saumarez oraz HMS Volage, które poderwały się na minach morskich, poniosły straty w sile żywej. W rezultacie na pokładzie krążownika HMS Saumarez zginęło 35 marynarzy, a 41 odniosło rany, na pokładzie HMS Volage zginęło natomiast 8 marynarzy i jeden został ranny 24. Załoga krążownika HMS Saumarez liczyła 225 oficerów i marynarzy, a załoga HMS Volage 180 oficerów i marynarzy. Straty w sile żywej podczas wojny w Korei spowodowane poderwaniem się jednostek US Navy na minach morskich przekroczyły 700 zabitych i rannych. Do konkretnych przypadków poderwania się na minach okrętów US Navy zaliczyć można incydent, który miał miejsce podczas wonsańskiej operacji desantowej. Na minie poderwały się dwa niszczyciele: USS Brusch, na którego pokładzie zginęło 13 marynarzy, a 34 odniosło rany oraz USS Mansfield, gdzie 28 członków załogi odniosło obrażenia. Załogi okrętów liczyły po 336 marynarzy. Straty zanotowano również na trałowcach. Podczas wybuchu miny kontaktowej na trałowcu Magpie zginęło 21 marynarzy spośród 33 członków załogi. Na trałowcu USS Pirate straty wyniosły 13 marynarzy spośród 70 członków załogi, a okręt wskutek wybuchu został rozerwany na dwie części i zatonął po 5 minutach. Na minie zatonął również trałowiec Pledge. Straty wśród 70-osobowej załogi wyniosły 8 zabitych i 8 rannych. 23 www.navysite.de/cg/cg59 24 pl.wikipedia.org/incydent w cieśninie Korfu/ 88 Zeszyty Naukowe AMW

Analiza i ocena strat w sile żywej sił morskich w działaniach wojennych, cz. III Podczas prowadzonej operacji przeciwminowej straty poniosły także siły południowokoreańskie. Na minie poderwał się trałowiec AMC-306. Okręt zatonął, a straty wśród 26-osobowej załogi wyniosły 6 zabitych i 12 rannych. Podobny los spotkał 65-osobową załogę okrętu PC-704 Chi Ri San, który poderwał się na minie i zatonął wraz z całą załogą 25. Na minach podrywały się też okręty przeznaczone do osłony zespołów trałowych, prowadzenia obserwacji i patrolowania. Podczas operacji pod Wonsanem na miny weszły niszczyciele USS Walker z załogą liczącą 329 marynarzy i USS Small z 336 marynarzami na pokładzie. Na pierwszym straty wynosiły 26 członków załogi, a na drugim 9. Kolejnym przykładem jest holownik oceaniczny Sasri (załoga 99 osób), który zatonął na minie w rejonie Hungnam. Zginęło 7 marynarzy, a 22 zostało rannych, pozostałych 70 członków załogi udało się uratować. Podczas wojny iracko-irańskiej na Zatoce Perskiej fregata US Navy USS Samuel B. Roberts poderwała się na minie morskiej. Straty w załodze wyniosły 10 osób, w tym czterech wyeliminowanych ze służby na dłużej niż jedną dobę. Załogę fregaty stanowiło 205 jej członków oraz dodatkowo zaokrętowanych 21 członków personelu latającego i obsługi pokładowej. Podczas incydentu w czasie wojny na Zatoce Perskiej w latach 1990 1991 na śmigłowcowcu USS Tripoli na skutek eksplozji miny morskiej straty w sile żywej, na stan ogólny 718 oficerów i marynarzy, wyniosły 4 rannych członków załogi. Tego samego dnia na krążowniku USS Princeton również w wyniku eksplozji miny rannych zostało kilku członków załogi, na stan ogólny 400 oficerów, podoficerów i marynarzy 26. Ze względu na brak konkretnej, udokumentowanej liczby rannych dla celów statystycznych można przyjąć, że wielkość strat to maksymalnie 9 rannych. Procentowy udział strat w sile żywej na jednostkach pływających, które poderwały się na minach morskich, przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Procentowy udział strat w sile żywej w wyniku zastosowania uzbrojenia minowego Okręt Załoga Zabici Udział Udział Straty Udział Ranni % % razem % HMS Saumarez 225 35 15,5 41 18,2 76 33,7 HMS Volage 180 8 4,4 1 0,5 9 5 USS Brusch 336 13 3,7 34 10,2 47 13,9 USS Mansfield 336 0 0 28 8,3 28 8,3 USS Magpie 33 21 63,6 21 63,6 USS Pirate 70 brak brak danych danych 13 18,6 USS Pledge 70 8 11,4 8 11,4 16 22,8 25 www.history.navy.mil 26 www.navybuddies.com 1 (172) 2008 89

Andrzej Bursztyński AMC-306 26 6 23,1 12 46,2 18 69,3 PC-704 Chi Ri San 65 65 100 65 100 USS Walker 329 brak brak danych danych 26 7,9 USS Small 336 brak brak danych danych 9 2,7 Sasri 99 7 7 22 22 29 29 USS Samuel B. Roberts 226 0 0 4 1,8 4 1,8 USS Tripoli 718 0 0 4 0,6 4 0,6 USS Princeton 400 0 0 9 2,25 9 2,25 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Załoga Straty Zabici Ranni Rys. 1. Graficzna interpretacja strat w sile żywej na jednostkach pływających 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Straty ogółem Zabici Ranni Rys. 2. Graficzna interpretacja procentowego udziału strat w sile żywej na jednostkach pływających 90 Zeszyty Naukowe AMW

Analiza i ocena strat w sile żywej sił morskich w działaniach wojennych, cz. III Pomimo ciągłego rozwoju broni minowej w opisanych konfliktach lokalnych zauważyć można zdecydowany spadek liczby zabitych i rannych na przestrzeni rozpatrywanego okresu. WYKORZYSTANIE TORPED W KONFLIKTACH ZBROJNYCH PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ Do wykorzystania torped w lokalnych konfliktach zbrojnych, jakie miały miejsce po zakończeniu II wojny światowej, dochodziło z różnym skutkiem kilkakrotnie. Próba ataku torpedowego na zespół alianckich okrętów została podjęta 2 lipca 1950 roku przez cztery północnokoreańskie kutry torpedowe typu G-5 produkcji radzieckiej. Trzy z nich zostały zniszczone, zanim zbliżyły się na odległość salwy torpedowej, czwarty natomiast wycofał się z walki 27. Pierwszy odnotowany oficjalnie po II wojnie światowej atak salwą torpedową z okrętu podwodnego miał miejsce 5 czerwca 1967 roku w Aleksandrii. Izraelski okręt podwodny Tanin (brytyjski typ S ) zaatakował salwą 4 torped egipski niszczyciel typu 30-bis. Kolejnym celem była manewrująca na redzie portu egipska fregata. Obydwa ataki nie zakończyły się trafieniem, przy czym w pierwszym przypadku salwa była niecelna, a w drugim fregata wykonała skuteczny manewr uchylenia. Kolejnym przykładem był atak pakistańskiego okrętu podwodnego Hangor (typ DAPHNE) na indyjską fregatę Khuka, która po otrzymaniu trafienia co najmniej jedną torpedą 28 zatonęła. Brak jest danych na temat wielkości strat w sile żywej 29. Najwięcej danych, zarówno na temat liczby trafień, jak i wielkości strat w sile żywej, istnieje w przypadku zatopienia przez brytyjski okręt podwodny HMS Conqueror argentyńskiego krążownika Generał Belgrano poza strefą ogłoszoną przez Brytyjczyków jako strefa działań wojennych (320 km od brzegów wysp). Okręt podwodny zaatakował 2 maja 1982 roku około godziny 16.00, odpalając trzy konwencjonalne, wywodzące się z II wojny światowej, torpedy Mk 8 mod 4. Dwie trafiły w General Belgrano, urywając dziób okrętu. Krążownik został opuszczony o 16.24 i zatonął. 27 Zob.: A. Makowski, K. Kubiak, Działania sił morskich w wojnach i konfliktach lokalnych, cz. I, 1945 1956, Gdynia 2004, s. 72 73. 28 W tym przypadku są sprzeczne dane zarówno na temat liczby wystrzelonych torped, jak i liczby trafień. Materiały źródłowe podają liczbę wystrzelonych torped od 3 do 10, a liczbę trafień od 1 do 3. 29 www.mw.mil.pl Okręty podwodne w konfliktach po II wojnie światowej. 1 (172) 2008 91

Andrzej Bursztyński Przedstawione przykłady zastosowania torped w konfliktach lokalnych dowodzą skuteczności tego typu uzbrojenia i jednocześnie wskazują na stosunkowo znikome jego wykorzystanie. ANALIZA STRAT NA JEDNOSTKACH PŁYWAJĄCYCH W WYNIKU ZASTOSOWANIA BRONI TORPEDOWEJ W przypadku dwóch przedstawionych ataków torpedowych na jednostki nawodne można stwierdzić ich dużą skuteczność. Zarówno indyjska fregata Khuka, jak i argentyński krążownik Generał Belgrano zatonęły. Niestety, tylko w przypadku zatonięcia Generała Belgrano można precyzyjnie określić wielkość strat w sile żywej. Spośród 1093 członków załogi krążownika zginęło 323 marynarzy, uratowano 770. Straty stanowiły 29,5% stanu załogi. 1500 1000 500 1093 770 323 100 80 60 40 29,5% 70,5% 0 20 0 Załoga Uratowani Zabici Uratowani Zabici Rys. 3. Graficzna interpretacja strat w sile żywej na krążowniku Generał Belgrano Rys. 4. Procentowy udział strat w sile żywej na krążowniku Generał Belgrano Należy przyjąć, że wśród uratowanych mogli być również ranni marynarze, ale na temat liczby rannych nie ma danych. WNIOSKI Brak wielu szczegółowych danych na temat zastosowania min morskich i torped na współczesnym MTDW w znacznym stopniu utrudnia przeprowadzenie kompleksowej analizy strat w sile żywej powstałych na skutek rażenia okrętów bronią podwodną. 92 Zeszyty Naukowe AMW

Analiza i ocena strat w sile żywej sił morskich w działaniach wojennych, cz. III Średni wskaźnik procentowy strat w sile żywej na okrętach na skutek rażenia bronią minową po II wojnie światowej można określić na poziomie 10,81%, z czego rozkład strat pomiędzy zabitych i rannych nie jest równomierny i w dużej mierze zależy od wielkości rozpatrywanej jednostki. Zdecydowane jest zróżnicowanie procentowego udziału strat w sile żywej na okrętach, od zaledwie 0,6% na USS Tripoli do 100% w przypadku PC-704 Chi Ri San. Jednocześnie większe procentowe straty w stosunku do liczby członków załogi występują na okrętach o mniejszej wyporności fregatach, trałowcach i kutrach, na których też odnotowano zdecydowanie większy odsetek zabitych. Wyniki te nie są w pełni miarodajne z powodu braku danych dotyczących strat na jednostkach pływających chociażby podczas III wojny indyjsko-pakistańskiej czy wojny wietnamskiej. Wpływ na jedynie szacunkowy charakter procentowego wskaźnika strat ma również brak możliwości precyzyjnego ich ustalenia podczas wojny koreańskiej. Przykład argentyńskiego krążownika Generał Belgrano jest jedynym oficjalnie i w pełni udokumentowanym przykładem ataku torpedowego na okręt po II wojnie światowej. Atakowany okręt zatonął, a straty wśród załogi wyniosły prawie 30%. Należy przyjąć, że ataki torpedowe na jednostki pływające, w przypadku trafienia torpedy w cel, w zdecydowanej większości kończą się zatopieniem okrętu. Torpeda przeznaczona jest do atakowania podwodnej części kadłuba, co powoduje uszkodzenie jego poszycia i w rezultacie zalanie przedziałów wodoszczelnych. W przypadku niekontaktowych wybuchów pod dnem okrętu najczęściej dochodzi do przełamania atakowanej jednostki. W każdym przypadku należy liczyć się z bardzo poważnymi stratami w sile żywej. BIBLIOGRAFIA [1] Andruloniw Z., Zasady taktyczne użycia min morskich, WSMW, Gdynia 1980. [2] Cichocki A., Torpedy ciężkie stan obecny i tendencje rozwojowe, AMW, Gdynia 2005. [3] Cieśla J., Maltowski J., Morska broń minowa, Warszawa 1969. [4] Grządkowski W., Uzbrojenie minowe w wojnie na morzu, Przegląd Morski, 1991, nr 10. [5] Ilnicki M., Użycie morskiej broni minowej. Aspekty strategiczno-obronne i prawnomiędzynarodowe, Zeszyty Naukowe AMW, Gdynia 1996. 1 (172) 2008 93

Andrzej Bursztyński [6] Ilnicki M., Makowski A., Pejas S., Wojna minowa na morzu, Wydawnictwo Adam Marszałek, Warszawa 1998. [7] Królicki J., Myćka J., Uzbrojenie minowe i bojowe użycie, cz. I, WSMW, Gdynia 1982. [8] Królkowski J., Okrętowe systemy broni podwodnej, cz. II, WSMW, Gdynia 1989. [9] Kurpiel S., Głębocki J., Bojowe użycie okrętowych systemów broni podwodnej, cz. 1, Stawianie min morskich. Zwalczanie min, AMW, Gdynia 1996. [10] Makowski A., Kubiak K., Działania sił morskich w wojnach i konfliktach lokalnych, cz. I, 1945 1956, Gdynia 2004. [11] www.history.navy.mil [12] www.mw.mil.pl Okręty podwodne w konfliktach po II wojnie światowej. [13] www.navybuddies.com [14] www.navysite.de/cg/cg59 [15] www.wikipedia.org/incydent w cieśninie Korfu/ ABSTRACT Since the end of WWII undersea-based threat to ships has radically increased. This is related mainly to the increased number and diversity of undersea weapons including both mines and torpedoes. Over this time sea mines have been many times used in local conflicts at sea. Torpedoes have been used less frequently. However, both kinds of undersea weapon have constituted a very serious threat, causing considerable losses among crews of the ships affected. Recenzent kmdr dr hab. Mariusz Zieliński, prof. AMW 94 Zeszyty Naukowe AMW