2 0 0 8. I N F O R M A C J A D L A N A U K I A ŚWIAT ZASOBÓW C Y F R O W Y C H Beata Korzystka Politechnika Poznańska. Biblioteka Główna Beata.Korzystka@ml.put.poznan.pl Iwona Pujanek Politechnika Poznańska. Biblioteka Główna Iwona.Pujanek@ml.put.poznan.pl Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych i elektronicznych dostępnych dla użytkowników Politechniki Poznańskiej Planning the information search strategies in printed and electronic sources accessible to users from the Poznan University of Technology Abstrakt W artykule przedstawiono pojęcie strategii wyszukiwawczej oraz opisano metody planowania strategii wyszukiwania informacji naukowej w zależności od stopnia zaawansowania użytkownika i typu poszukiwanej informacji. Przedstawiono różne typy diagramów ukazujących możliwości dotarcia do poszukiwanej informacji w sposób celowy lub przypadkowy. Analizy oparto na obserwacji różnych typów użytkowników korzystających z Pracowni Biblioteki Elektronicznej Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej (BGPP) oraz doświadczeniach pracowników tejże pracowni w tworzeniu zaawansowanych strategii wyszukiwawczych. Stwierdzono, że do najważniejszych czynników mających wpływ na sposób poszukiwania informacji przez użytkownika i formułowanie strategii wyszukiwawczej należą: wiedza na temat poszukiwanej dziedziny, zakres tematyczny i wiedza na temat dostępnych zasobów informacji, wiedza o systemie informacyjno-wyszukiwawczym, rodzaje i umiejscowienie narzędzi linkujących do tekstu źródłowego w formie elektronicznej lub drukowanej. Słowa kluczowe strategie wyszukiwawcze; źródła informacji naukowe;, użytkownicy Abstract In the article a concept the search strategy was presented, as well as methods of planning the strategy of searching out for the scientific information were described depending on the advancement of the user and the type of sought information. Different types of diagrams portraying possibilities of getting to the sought information in the intentional or incidental way were presented. Analyses were based on observation of different types of users using the Study of Electronic Library Scientific Information Services of the Main Library of Poznan University of Technology and on experience of the workers of this Study in creating advances in search strategies. The most important factors influencing the way of seeking the information by the users and formulating the search strategy were found: knowledge about field sought, the thematic scope and the knowledge about available sources of the information, knowledge about the informationsearch system, kinds and location of tools linking to the source material in the electronic or printed form. Keywords search strategies; science information sources; users
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych 97 1. Wprowadzenie Strategia wyszukiwawcza to określony sposób działania przyjęty przez czytelnika w celu dotarcia do poszukiwanej informacji. Jednym z elementów strategii wyszukiwawczej opisanej przez Skórkę jest nawigacja, nazywana również przeglądaniem (browsing), oznaczająca nie tylko sposób poszukiwania treści w zbiorze informacji, ale rozumiana jako system zaprojektowany w celu umożliwienia niesekwencyjnego przeglądania 1. Nieodzownym elementem w planowaniu strategii wyszukiwania, jak też tworzeniu zaawansowanych profili wyszukiwawczych w zdalnych zasobach organizowanych przez Bibliotekę Główną jest wiedza na temat merytorycznej zawartości zdalnych zasobów informacji (tj. bibliograficznych baz danych, serwisów czasopism i książek elektronicznych, multimediów, katalogów online, materiałów dydaktycznych) i doświadczenie pracowników Pracowni Biblioteki Elektronicznej. Świadczenie usług informacyjnych dla użytkowników Politechniki Poznańskiej (pracowników naukowych, doktorantów, studentów) i kształtowanie umiejętności wyszukiwawczych z serwisów informacji naukowej oparte jest na wykorzystaniu najnowszych technologii informacyjnych i komunikacyjnych [1]. Promowanie tego typu działalności między innymi poprzez informacje w Głosie Politechniki, w dziale Biblioteka Informuje [2], skutkuje dużym zainteresowaniem i zapytaniami o wieloaspektowe wyszukiwanie literatury do badań naukowych (rozpraw habilitacyjnych, doktorskich i prac dyplomowych). 2. Metody planowania strategii wyszukiwania informacji Planowanie zaawansowanych strategii wyszukiwania informacji nabiera szczególnego znaczenia przy wąskodziedzinowych zagadnieniach o dużej randze naukowej. W celu planowania efektywnych strategii wyszukiwania informacji dla użytkowników pracowni posłużono się następującymi metodami badawczymi: wywiadem standaryzowanym, obserwacją uczestniczącą oraz analizą zapytań wyszukiwawczych [3]. Pierwszym etapem w formułowaniu ścieżki wyszukiwawczej jest przeprowadzenie wywiadu, którego celem jest uzyskanie informacji o znajomości terminologii i wiedzy użytkownika na temat systemu informacyjno-wyszukiwawczego, wskazujących na stopień jego zaawansowania. Precyzyjne dotarcie do wyznaczonego celu zależy bowiem od: znajomości zawartości merytorycznej zasobów elektronicznych czy też drukowanych; znajomości systemu informacyjno-wyszukiwawczego i jego ograniczeń, w którym dobór odpowiednich kryteriów w tworzeniu ścieżki wyszukiwawczej umożliwia jak najszybsze dotarcie za pomocą nawigacji do interesującego zagadnienia; stopnia zaawansowania użytkownika. 1 Skórka, S. Nawigacja jako strategia wyszukiwawcza w hierarchicznym systemie hipermedialnym [online] [dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie : <http://www.zsi.pwr.wroc.pl/zsi/missi2002/ pdf/s502.pdf,>.
98 Beata Korzysta, Iwona Pujanek W ramach kryterium wiedzy o systemie informacyjnowyszukiwawczym i wiedzy na temat dostępnych zasobów informacji elektronicznej (w oparciu o metodę obserwacji uczestniczącej, zastosowaną podczas sesji wyszukiwawczych) użytkowników podzielono na: nowicjuszy (użytkowników początkujących), nie posiadających wiedzy na temat dostępnych zasobów i systemu informacyjno-wyszukiwawczego, wymagających niejednokrotnie pomocy osób trzecich zarówno przed, jak i podczas wyszukiwania; średniozaawansowanych, posiadających podstawową wiedzę o bazach i serwisach informacyjnych oraz korzystających z trybów wyszukiwawczych o małym stopniu złożoności za pomocą prostych terminów wyszukiwania; ekspertów (użytkowników zaawansowanych), samodzielnie poszukujących informacji w dostępnych zasobach, formułujących zapytania złożone w zaawansowanych trybach wyszukiwawczych. Kolejnym etapem w tworzeniu ścieżki wyszukiwawczej jest ustalenie jednego lub wielu kryteriów, zgodnie z oczekiwaniami użytkownika, dotyczących treści (tematyki) i typu poszukiwanej informacji. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie dziedzinowe różnych grup użytkowników, zasoby literatury naukowej dostępne ze strony domowej BGPP zostały uporządkowane nie tylko alfabetycznie ale również tematycznie. Pozwala to na ukierunkowanie użytkowników w poszukiwaniu informacji zgodnej z ich zainteresowaniami oraz tematyką prac badawczych. Uwzględniając typ poszukiwanej informacji wyróżnić można cztery kryteria podziału: typ źródła informacji (bazy danych, serwisy, multimedia); rodzaj dokumentu (artykuły z czasopisma, książki, patenty, normy, materiały konferencyjne, dane statystyczne i in.); język dokumentu (literatura polska, światowa); format dokumentu (drukowany, elektroniczny). Kluczowym elementem w planowaniu strategii wyszukiwania jest metodyka formułowania zapytań w tworzeniu instrukcji wyszukiwawczych z wykorzystaniem mniej lub bardziej złożonych trybów wyszukiwawczych i uwzględnieniem różnego stopnia zaawansowania użytkownika. Zapytania (kwerendy) stosowane w instrukcji wyszukiwawczej mogą być formułowane w postaci terminu prostego (jedno słowo z zakresu słów języka potocznego), złożonego, frazy, z operatorami logicznymi Boole`a lub w języku naturalnym. Modyfikując kwerendę oraz definiując szczegółowe kryteria można znacznie rozbudować i uszczegółowić zapytanie. Jest to istotne z punktu widzenia strategii wyszukiwania, gdyż źle sformułowane zapytanie powoduje wyszukanie dokumentów odpowiadających kwerendzie a nie rzeczywistym potrzebom informacyjnym użytkownika. W oparciu o metodę analizy zapytań wyszukiwawczych, przeprowadzaną na podstawie zapisów historii wyszukiwawczych (zawierających listę
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych 99 formułowanych zapytań i wpisywane słowa kluczowe), można dokonać charakterystyki kwerend w odniesieniu do różnych typów użytkowników oraz problemów wyszukiwawczych. 3. Poszukiwanie źródeł informacji ścieżki wyszukiwawcze Efektywne poszukiwanie źródeł informacji (zwłaszcza w dziedzinie nauki) oparte o dobrze i ściśle zaplanowaną strategię wyszukiwania pozwala na docieranie do interesujących treści za pomocą narzędzi wyszukiwawczych (m. in. wyszukiwarek) w zbiorach informacji, takich jak: bazy, serwisy czy multimedia. Znajomość zasady działania tych narzędzi oraz wiedza na temat systemu informacyjno-wyszukiwawczego wymusza pewien model postępowania podczas poszukiwania informacji. Zasadniczo można wyróżnić dwa modele: wyszukiwanie zakończone (polegające na efektywnym dotarciu do źródła informacji, przejawiające się uzyskaniem listy rekordów odpowiadających sformułowanej kwerendzie); wyszukiwanie niezakończone (brak dotarcia do poszukiwanej informacji wynikający m.in. ze źle sformułowanego zapytania wyszukiwawczego lub nie wykorzystaniem pełnych możliwości identyfikacji informacji w bazie). Biorąc pod uwagę wiedzę użytkownika na temat poszukiwanej dziedziny zasadniczo można wyodrębnić dwa inne modele postępowań: wyszukiwanie celowe (poszukiwanie w zbiorach informacji związanych z daną tematyką); wyszukiwanie przypadkowe (powolne odkrywanie informacji za pomocą linkowania w przypadkowo wybranych zbiorach). Docieranie do źródeł informacji poprzez dobór różnorodnych kryteriów wyszukiwawczych w planowaniu strategii wyszukiwawczej odbywa się za pomocą tzw. ścieżki wyszukiwawczej, przedstawiającej możliwości najszybszego i celowego dotarcia do poszukiwanej informacji. Natomiast odkrywanie informacji w sposób przypadkowy przez użytkownika determinowane jest tzw. ścieżką użytkownika. Różnice w poszukiwaniu informacji źródłowej (przy uwzględnieniu określonych kryteriów) w postaci ścieżki użytkownika i ścieżki wyszukiwawczej przedstawiono w formie diagramów. Jednym z najczęściej stosowanych typów strategii wyszukiwania informacji wśród użytkowników początkujących jest wyszukiwanie ogólne (wąskoaspektowe). Przykładem takiego wyszukiwania, którego wynik ogranicza się tylko do zbiorów literatury polskiej umieszczonych w katalogu biblioteki macierzystej oraz publikacji znajdujących się w bazie bibliografii pracowników PP, jest ścieżka użytkownika przedstawiona na rysunku
100 Beata Korzysta, Iwona Pujanek 1. Ścieżka wyszukiwawcza (rysunek 1), ukazując możliwości dotarcia do celu wyszukiwania we wszystkich dostępnych ze strony domowej BGPP zasobach, pozwala na zdecydowanie większą ilość i selektywność wyszukiwanej literatury o zadanych kryteriach. Użytkownicy początkujący oczekują zarówno informacji o zawartości merytorycznej zasobów licencjonowanych i wolnodostępnych (umieszczonych na stronie domowej BGPP), jak też o prostych w obsłudze trybach wyszukiwania (np. Basic Search, Quick Search) interfejsów wyszukiwawczych pozwalających na efektywniejsze ukierunkowanie w poszukiwaniu literatury. Rysunek 1. Różnice między ścieżką wyszukiwawczą a ścieżką użytkownika - (użytkownik początkujący, zasoby literatury polskiej, wybrana dziedzina) Użytkownicy średniozaawansowani prowadzą wyszukiwania celowe, jednakże używając prostego terminu wyszukiwania otrzymują bardzo dużą liczbę rezultatów spełniających tak ogólne kryteria. Wynik ten jest najczęściej bezużyteczny, co jest przykładem wyszukiwania celowego, ale nie zakończonego ( ścieżka użytkownika - rysunek 2). Użytkownik taki oczekuje
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych 101 ukierunkowania w precyzyjnym konstruowaniu zapytań w zaawansowanych formularzach wyszukiwania. Zaproponowanie mu zaawansowanego trybu wyszukiwania umożliwia formułowanie złożonego zapytania (zastosowanie frazy, użycie kilku słów kluczowych połączonych operatorami logicznymi) oraz wykorzystanie innych opcji (wskazanie pól rekordu do przeglądania, zawężenie pola wyszukiwania do tematyki, roku publikacji, języka, tytułu źródła i in.) dostępnych w tym trybie. Użycie tak szczegółowych kryteriów pozwala efektywniej i najczęściej bardzo szybko zawęzić pole poszukiwań do selektywnego zbioru informacji ( ścieżka wyszukiwawcza - rysunek 2). Rysunek 2. Porównanie wyszukiwania prostego: ścieżka użytkownika - i złożonego: ścieżka wyszukiwawcza (użytkownik średniozaawansowany, zasoby literatury światowej, wybrana dziedzina) Dominującym typem strategii wyszukiwania wśród użytkowników zaawansowanych jest wyszukiwanie szczegółowe (wieloaspektowe). Ten typ użytkowników, o wysokim poziomie zaawansowania i znajomości dziedziny, formułuje złożone zapytania wyszukiwawcze otrzymując satysfakcjonujące go wyniki w postaci wysoko wyselekcjonowanego zbioru literatury ( ścieżka użytkownika rysunek 3). Oczekuje on jednak informacji o dodatkowych narzędziach wewnętrznych w bazach i serwisach pełnotekstowych oraz o zintegrowaniu dostępnych zasobów z nowoczesnymi zewnętrznymi
102 Beata Korzysta, Iwona Pujanek narzędziami wyszukiwawczymi. Narzędzia te działają w oparciu o nowe technologie cyfrowe, pozwalając na efektywniejsze wykorzystanie źródeł informacji [4]. Rysunek 3. Różnice między ścieżką użytkownika i ścieżką wyszukiwawczą w wyszukiwaniu wieloaspektowym (użytkownik zaawansowany, zasoby literatury światowej, wybrana dziedzina) 4. Wnioski Z punktu widzenia świadczonych usług informacyjnych, planowanie strategii i formułowanie instrukcji wyszukiwawczych w poszukiwaniu informacji powinno uwzględniać przede wszystkim możliwość identyfikacji informacji w bazach i serwisach, ich interfejsy wyszukiwawcze i sposób organizacji. Istotnym elementem baz i serwisów jest również ich zawartość
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych 103 merytoryczna i zakres dziedzinowy, a także dodatkowe opcje, dzięki którym wyszukiwanie jest efektywniejsze. Zastosowane metody badawcze w postaci wywiadu standaryzowanego, obserwacji uczestniczącej oraz analizy zapytań wyszukiwawczych umożliwiły ocenę wiedzy użytkownika na temat poszukiwanej dziedziny, dostępnych zasobów informacji oraz systemu informacyjno-wyszukiwawczego i pozwoliły na sklasyfikowanie stopnia jego zaawansowania. Przedstawione diagramy w postaci ścieżek: wyszukiwawczej i użytkownika pokazują, że dobór różnych kryteriów wyszukiwawczych oraz stopień zaawansowania użytkownika determinują rozbieżności w możliwościach dotarcia do poszukiwanej informacji. Reasumując, pełen zakres świadczonych usług informacyjnych uwzględnia nie tylko indywidualne potrzeby użytkownika, ale również wyżej wymienione kryteria i czynniki, wpływające w sposób istotny na efektywne formułowanie strategii wyszukiwawczych. Bibliografia [1] Jankowska, M. A. Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego. W: Biuletyn EBIB [online]. 2005, nr 7 (62) [dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/jankowska.php>. [2] Pujanek, I.; Korzystka, B. Biblioteka Główna informuje: nowe laboratorium komputerowe Pracowni Biblioteki Elektronicznej OIN BGPP. W: Głos Politechniki. 2007, 9, s. 17. [3] Skórka, S. Strategie poszukiwania informacji w edukacyjnym systemie hipertekstowym [online] [dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ultra.ap.krakow.pl/ ~skorka/autoreferat.pdf>. [4] Pujanek, I.; Korzystka, B. Wybrane narzędzia wspomagające dostęp i wyszukiwanie informacji w zasobach drukowanych i elektronicznych Politechniki Poznańskiej. W: E-LIS. E-print in Library and Information Science [online] [odczyt 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: < http://eprints.rclis.org/archive/00013227/>.