KRAJOWA RADA KURATORÓW WARSZAWA Warszawa, dnia 25 października 2017 roku 00-950 Warszawa, Al. Ujazdowskie 11 e-mail: krajowarada.kuratorow@o2.pl tel. 695 984 360, 603 294 416, 503 487 671 KRK 36/IV/2017 PAN ROBERT MAMĄTOW PRZEWODNCZĄCY KOMISJI PRAW CZŁOWIEKA, PRAWORZĄDNOŚCI I PETYCJI SENATU RP Realizując ustawowe zadania wynikające z art. 46 ust. 1 pkt 3 Ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych (t.j. Dz.U. z 2014 roku, poz. 795), Krajowa Rada Kuratorów uprzejmie przedstawia opinię, a także propozycje zmian w ustawie o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (druk senacki nr 619, druki sejmowe nr 1676, 1858 i 1858A). Kuratorska Służba Sądowa stanowi integralną część wymiaru sprawiedliwości i realizuje społecznie istotne zadania związane przede wszystkim z wykonywaniem orzeczeń sądu. W związku z tym bardzo istotna jest dbałość o jej profesjonalizm i wysoki poziom czynności służbowych wykonywanych przez zawodowych kuratorów sądowych. Przewodniczący Krajowej Rady Kuratorów Grzegorz Kozera
USTAWA o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz ustawy o ochronie zdrowia psychicznego W ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 1822, z późn. zm.) : Art. 5701 1. Sąd opiekuńczy może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu zebrania informacji dotyczących małoletniego i jego środowiska, a w szczególności jego zachowania się, warunków wychowawczych i życiowych, w tym sytuacji bytowej rodziny, przebiegu nauki małoletniego i sposobu spędzania czasu wolnego, jego kontaktów środowiskowych, stosunku do niego rodziców lub opiekunów, podejmowanych oddziaływań wychowawczych, stanu zdrowia i znanych w środowisku uzależnień małoletniego. Proponujemy: Art. 5701 1. Sąd opiekuńczy może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu zebrania informacji dotyczących małoletniego i jego środowiska, zachowania się małoletniego i jego rodziców, warunków wychowawczych i życiowych małoletniego, w tym sytuacji bytowej rodziny, przebiegu edukacji małoletniego i współpracy rodziców lub opiekunów z placówkami edukacyjnymi, sposobu spędzania przez małoletniego czasu wolnego, stosunku do niego rodziców lub opiekunów, podejmowanych wobec niego oddziaływań wychowawczych, znanych w środowisku uzależnień małoletniego, jego rodziców lub opiekunów, ich stanu zdrowia, kontaktów środowiskowych. Bez wątpienia podmiotem działań sądu jest małoletni, jego sytuacja opiekuńcza, wychowawcza, zdrowotna i edukacyjna, jednak decydujący wpływ na jej kształtowanie wywierają osoby dorosłerodzice lub opiekunowie dziecka, stąd niezależnie od osoby małoletniego, ustalenia sądu dotyczyć powinny w porównywalnym stopniu jego rodziców lub opiekunów, w szczególności w odniesieniu do czynników utrudniających lub uniemożliwiających wykonywanie władzy rodzicielskiej lub opieki (np. uzależnień, tendencji do zachowań przemocowych, irracjonalnych, mogących wskazywać na zaburzenia psychiczne, itp.). Aktualne brzmienie przepisu zdaje się być niezbyt udaną kalką zakresu ustaleń, jakich kurator dokonuje w przypadku nieletniego zagrożonego demoralizacją, bądź nieletniego sprawcy czynu karalnego. Art. 5701a. Sąd opiekuńczy może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w toku postępowania prowadzonego w sprawach dotyczących ustanowienia opieki lub kurateli i prowadzonego w tych sprawach postępowania wykonawczego w celu ustalenia możliwości lub sposobu sprawowania opieki lub kurateli oraz warunków życiowych osoby, której postępowanie dotyczy. Proponujemy: Art. 5701a. 1. Sąd opiekuńczy może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w toku postępowania prowadzonego w sprawach dotyczących ustanowienia opieki lub kurateli i prowadzonego w tych sprawach postępowania wykonawczego w celu ustalenia
warunków bytowych, materialnych, zdrowotnych i edukacyjnych osoby, dla której ustanawia się opiekę lub kuratelę, a także informacji o stosunku do niej i dbałości o zaspokojenie jej potrzeb życiowych przez członków rodziny lub inne osoby pozostające z nią we wspólnym gospodarstwie domowym. 2. Jeżeli osoba poddana prawnej opiece lub kurateli przebywa w domu pomocy społecznej lub innej jednostce organizacyjnej pomocy społecznej zapewniającej całodobową opiekę i utrzymanie, sąd zwraca się o informacje na jej temat do personelu tej placówki lub właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej sprawującej nadzór nad tą placówką. Podmiotem działań sądu podlegającym ochronie prawnej jest osoba poddana prawnej opiece lub kurateli. A zatem to wokół niej koncentrują się działania sądu i przedmiotem ustaleń powinny być warunki jej zapewnione (jest to również wyznacznikiem wypełniania przez prawnego opiekuna lub kuratora obowiązków względem tej osoby). Kontrola formalna nad sposobem wypełniania obowiązków przez prawnego opiekuna nie wymaga ustaleń na drodze wywiadu środowiskowego i wystarczające dla jej realizacji są instrumenty, w jakie został wyposażony sąd (vide art. 160, 161, 165-168 krio.). Nadto, wydaje się, że przeprowadzanie wywiadu środowiskowego w miejscu zamieszkania prawnego opiekuna lub kuratora, szczególnie w sytuacji gdy zamieszkuje on w oddzieleniu od osoby poddanej prawnej opiece lub kurateli, może stanowić swoistą stygmatyzację tej osoby (dotyczy to szczególnie osób zatrudnionych w placówkach opiekuńczo- wychowawczych czy też domach pomocy społecznej, które niejednokrotnie pełnią funkcję prawnych opiekunów lub kuratorów dla kilkorga wychowanków lub pensjonariuszy). Wywiad środowiskowy nie wydaje się być również właściwym sposobem kontroli wobec osób poddanych opiece lub kurateli, które przebywają w placówkach opieki całodobowej, tj. domach pomocy społecznej, zakładach opiekuńczo- leczniczych, placówkach opiekuńczo- wychowawczych, itp. Nadzór i kontrolę nad tymi placówkami określają odrębne rozporządzenia, wydane na podstawie Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 175 z 2016 roku, poz. 930) i kurator nie jest w żaden sposób uprawniony do przeprowadzania kontroli ich pensjonariuszy. Dlatego uzasadnione jest rozszerzenie przepisu projektowanego art. 5701a o ustęp 2, który dawałby sądowi możliwość zwracania się o informacje o osobie poddanej prawnej opiece lub kurateli, bezpośrednio do personelu placówki, w której osoba ta przebywa lub właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, której nadzorowi podlega ta placówka. W ustawie z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2016 r. poz. 487) Art. 30a. Sąd może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu ustalenia okoliczności wskazujących na nadużywanie alkoholu przez osobę, której postępowanie dotyczy, oraz zakłócania przez nią spokoju lub porządku publicznego, a także jej relacji w rodzinie, zachowania się w stosunku do małoletnich i stosunku do pracy. Proponujemy Wykreślić. Nałożenie na kuratorów sądowych obowiązku wykonywania wywiadów w sprawie o zobowiązane do podjęcia leczenia odwykowego jest powieleniem czynności stanowiących obowiązek komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Skierowanie wniosku do sądu przez komisję musi być poprzedzone uzyskaniem nie budzących wątpliwości informacji, iż osoba wobec której kierowany
jest wniosek spełnia społeczne przesłanki do nałożenia na nią zobowiązania do podjęcia leczenia odwykowego, o których mowa w art. 25 Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Konieczność stwierdzenia istnienia co najmniej jednej przesłanki społecznej przez komisje rozwiązywania problemów alkoholowych lub prokuraturę znajduje też odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów, a w szczególności Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2013 roku, wydanej w sprawie II CZP 52/13: ( ) Decyzja o wystąpieniu do sądu z wnioskiem o zobowiązanie do poddania się leczeniu musi być poprzedzona ustaleniem istnienia przesłanki społecznej (art. 24) w postaci negatywnego postępowania, uzależnieniem od alkoholu oraz odmową dobrowolnego poddania się leczeniu ( ) Podkreślić należy również, że kwestie związane z częstotliwością i sposobem spożywania alkoholu wchodzące w sferę czynników medycznych i jako takie powinny podlegać weryfikacji w badaniu przeprowadzanym przez biegłego sądowego z zakresu uzależnień, nie mogą zatem wchodzić w zakres ustaleń, które miałyby podlegać weryfikacji podczas przeprowadzania wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego (brak specjalistycznych kompetencji diagnostycznych). W ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2017 r. poz. 882) Art. 42a. Sąd może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków życiowych osoby, której postępowanie dotyczy, oraz jej funkcjonowania w środowisku. Proponujemy Wykreślić Wszystkie sprawy rozpatrywane w trybie Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz.U. z 2016 roku, poz. 546) opierają się przede wszystkim na przesłankach zdrowotnych, a zatem pozostałe kwestie mają znaczenie drugorzędne, albo w ogóle nie mają znaczenia dla wydania merytorycznego orzeczenia w sprawie, o ile nie zostanie potwierdzone wystąpienie choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego. Wynika to w sposób nie budzący wątpliwości zarówno z literalnego brzmienia choćby art. 23 lub 38 Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz.U. z 2016 roku, poz. 546), jak również orzecznictwa sądowego (vide Wyrok Najwyższego Sądu Administracyjnego z 02 grudnia 1998 roku, wydany w sprawie ISA 1435/98). W tym stanie rzeczy brak jest racjonalnych przesłanek, które w ogóle przemawiałyby za zlecaniem wywiadu kuratorowi w tej kategorii spraw. Samo ustalenie w toku wywiadu, że lokal mieszkalny jest w bardzo złym stanie higienicznym nie będzie determinowało, iż zamieszkująca w nim osoba nie do samodzielnego funkcjonowania i zaspokojenia potrzeb życiowych. Niezdolność do zaspokojenia potrzeb życiowych zawsze stanowi konsekwencję upośledzenia funkcji fizycznych lub psychicznych organizmu, które jako czynniki medyczne mogą zostać miarodajnie zweryfikowane jedynie przez biegłego sądowego z określonej specjalizacji. Wywiad środowiskowy jako taki, może być co najwyżej ukierunkowany na ustalenie czy występują takie czynniki i zachowania danej osoby, które mogłyby stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia tej osoby lub osób postronnych. I. Rekomendujemy, aby sprawy z zakresu kurateli i prawnej opieki osób nie będących pensjonariuszami placówek zapewniających całodobową opiekę zostały częściowo
wyłączone z kognicji sądu i przekazane do wykonania kuratorom sądowym (pod nadzorem i kontrolą sądu), a także dostrzegamy potrzebę wprowadzenia kompleksowego uregulowania postępowania wykonawczego w sprawach opiekuńczych w Kodeksie postępowania cywilnego, w tym uwzględnienie rodzinnego, zawodowego kuratora sądowego jako organu postępowania wykonawczego. Brak wystarczających uregulowań w tym zakresie wzbudza uzasadnione wątpliwości odnośnie przestrzegania standardów poszanowania dla praw i wolności obywatelskich. II. Rekomendujemy wprowadzenie wywiadów środowiskowych do standardów obciążenia pracą kuratorów zawodowych, gdyż projektowana regulacja niewątpliwie będzie skutkowała wzrostem liczby zleceń wywiadów przekazywanych do realizacji kuratorom sądowym. Wywiady środowiskowe w ogóle dotychczas są uwzględniane w standardach obciążenia pracą kuratorów sądowych, pomimo że są one czynnościami nader czasochłonnymi. Kuratorzy wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich zgodnie stwierdzają, że już obecnie stanowią one zasadniczą część ich aktywności zawodowej, niebezpiecznie naruszając proporcje pomiędzy czasem przeznaczanym na ich wykonanie, a czasem przeznaczonym na podejmowanie czynności w sprawach, w który sąd ustanowił nadzór kuratora (art. 109 2 pkt 3 krio.). W roku 2016 kuratorzy rodzinni (bez aplikantów kuratorskich, kuratorów okręgowych i ich zastępców) we wszystkich etapach postępowania sądowego wykonali w sumie 350 479 wywiadów środowiskowych (średnio 177,39 wywiadów rocznie na etat jednego kuratora zawodowego i 14,78 wywiadu środowiskowego miesięcznie na etat jednego kuratora zawodowego). Jeśli działania te nie zostaną podjęte wyrażamy głęboką obawę zarówno o jakość sprawozdań z wywiadów środowiskowych przeprowadzanych przez kuratorów rodzinnych, jak i możliwość ich terminowego wykonywania.