Mizera T., & B.-U. Meyburg (red.) 2005. Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16 18 września 2005. Biebrzański Park Narodowy. Osowiec Poznań Berlin Mizera T., & B.-U. Meyburg (eds.) 2005. International Meeting on Spotted Eagles (Aquila clanga, A. pomarina and A. hastata) Research and Conservation. Proceedings of an International Symposium, Osowiec, Poland, 16 18 September 2005. Biebrza National Park. Osowiec Poznań Berlin Orlik krzykliwy Aquila pomarina w Niemczech rozmieszczenie, liczebność, efekty lęgów i zagrożenia Torsten Langgemach 1, Wolfgang Scheller 2, Matthias Weber 3 1 Brandenburg State Office for Environment, Dorfstrasse 34, D-14715 Stechow, e-mail: torsten.langgemach@lua.brandenburg.de 2 Danschowstrasse 16, D-17166 Teterow, e-mail: Scheller@salix-teterow.de 3 Nickel-Hoffmann-Strasse 11a, D-06110 Halle/Saale, e-mail: matthias.weber@debitel.net 1. Wprowadzenie Setki lat temu orlik krzykliwy Aquila pomarina powszechnie gnieździł się na znacznym obszarze Niemiec, głównie na północy kraju. Gniazdował też w Bawarii (Wüstnei, Clodius 1900, Schalow 1919, Wüst 1981, Berndt, Nagel1989, Looft, Busche 1990). Obecnie jest jednym z najrzadszych i najbardziej zagrożonych wymarciem gatunków legowych. Obszar legowy w NE części kraju liczy zaledwie okolo 10 000 km 2 (Meyburg et al. 2004). W niniejszej pracy dokonano przeglądu aktualnej sytuacji gatunku. 2. Metody Dane o rozmieszczeniu orlików zostały zebrane przez wolontariuszy skupionych w 3 regionach. Pracami kierowali lokalni koordynatorzy usytuowani przy urzędach ds. ochrony przyrody. Każdy rewir miał przypisanego indywidualnego obserwatora, który zbierał informacje o zasiedleniu terytorium, sukcesie lęgowym, ewentualnych zakłóceniach itp. Współpracował on z miejscowym leśniczym, myśliwymi i właścicielem terenu.
154 Torsten Langgemach, Wolfgang Scheller, Matthias Weber 3. Wyniki 3.1. Liczebność populacji i jej zmiany Przebieg zmian liczebności w ciągu 12 lat przedstawiono na rycinie 1. Stwierdzono gniazdowanie 112 par (2004 r.), w tym: w Meklemburgii-Przedpomorzu (MW) 83 pary, Brandenburgii (BB) 27 par oraz 2 izolowane pary w Saksonii-Anhalt (SA). Na rycinie 1 zwraca uwagę występowanie różnicy pomiędzy liczbą kontrolowanych stanowisk a łączną liczbą spodziewanych par. Wynika to z faktu, że nie każdy rewir był kontrolowany corocznie. Ponadto niektóre rewiry, zdaniem leśników, były od wielu lat zajmowane lecz nie były znane ornitologom. Informacje takie włączono też do naszych danych. Obraz spadku liczebności jest częściowo 140 120 100 80 60 40 20 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 liczebność całkowita total number liczba kontrolowanych par controlled pairs trend trend Ryc. 1. Przebieg zmian liczebności orlika krzykliwego w Niemczech w latach 1993 2004 (różnice pomiędzy liczbą kontrolowanych par a całkowitą liczebnością wyjaśnienie w tekście) Fig. 1. Population trend of the Lesser Spotted Eagle in Germany from 1993 to 2004 (difference between controlled pairs and total number see text)
Orlik krzykliwy Aquila pomarina w Niemczech... 155 zniekształcony poprzez wzrost intensywności badań i lepszą znajomość biologii gatunku (Scheller et al. 2001a, Langgemach 2001). Szacujemy, że w badanym okresie nastąpił spadek liczebności o 16%. Spadek ten odzwierciedla rozczłonkowany areał występowania orlika. Niektóre najmniejsze lokalne populacje wymarły w ciągu ostatnich dziesiątków lat, zwłaszcza na wybrzeżu i zachodzie kraju. W krytycznej sytuacji jest izolowana subpopulacja w lesie Hackel (Saksonia-Anhalt) oddalona o 170 km SE od najbliższych terenów lęgowych (Stubbe et al. 2000). Z drugiej strony zachodnia granica zasięgu w Meklemburgii i Brandenburgii pozostaje niezmienna, przynajmniej od lat 1970. 3.2. Wyniki rozrodu Tylko część lęgów była kontrolowana bezpośrednio poprzez sprawdzanie gniazd. Z tego powodu brak jest danych ze wszystkich rewirów potwierdzających, czy ptaki przystąpiły do rozrodu. W związku z tym uważamy, że najlepszym wskaźnikiem będzie liczba podlotów przypadająca na zajęty rewir. Biorąc pod uwagę tylko rewiry kontrolowane (por. rozdział 3.1), można stwierdzić, że średnia liczba podlotów wyniosła 0,53 na terytorialną parę. W ciągu wielu lat zanotowano wzrosty i spadki, lecz ogólna tendencja była spadkowa. Zauważalna jest znaczna różnica w wielkości tego parametru pomiędzy Meklemburgią (0,51), Saksonią (0,48) a Brandenburgią (0,64). Różnice te wymagają zbadania. 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ryc. 2. Średnia liczba podlotów orlika krzykliwego na zajęty rewir w Niemczech w latach 1993 2004 Fig. 2. Offspring per controlled Lesser Spotted Eagle pair in Germany from 1993 to 2004
156 Torsten Langgemach, Wolfgang Scheller, Matthias Weber Pomijając kilka par z Saksonii-Anhalt i porównując dane tylko z dwóch głównych regionów dochodzimy do wniosku, że różnice te są nieistotne. Brak jest też różnic w zakresie niepokojenia ptaków i w stopniu degradacji środowiska. W Brandenburgii część par gnieździ się zaledwie 15 km od granic Berlina. Być może różnice wynikają z intensywności badań i stosowanej metody, co sprawi, że uznane zostaną za nieistotne. 3.3. Zagrożenia populacji Na niemiecką populację wpływa wiele negatywnych czynników globalnych i lokalnych. Prawdopodobnie najważniejszym z nich jest prześladowanie ptaków podczas migracji we wschodnich rejonach Morza Śródziemnego (Meyburg et al. 2004, Meyburg 2005). Świadczą o tym wiadomości powrotne o obrączkowanych ptakach oraz dane o ptakach monitorowanych za pomocą satelity. Efektem tego są opuszczone rewiry, nawet te, w których ptaki odnosiły sukces rozrodczy. Wydaje się, że prześladowanie na przelotach nasila się. Z drugiej strony, stopniowo następuje porzucanie rewirów z powodu zmian środowiskowych. Początkowo obserwuje się spadek sukcesu lęgowego, zmniejszenie udziału liczby par składających jaja oraz częste zmiany miejsca gniazdowania. Główne zagrożenia w obrębie areału lęgowego: fragmentacja środowiska, zagrożenie liniami przesyłowymi i elektrowniami wiatrowymi; degradacja środowiska spowodowana przez rozwój gospodarczy na terenach lęgowych (nasilenie ruchu i rozwój infrastruktury turystycznej); wzrost niepokojenia ptaków w wyniku ingerencji ludzi (myśliwi, leśnicy, turyści); intensyfikacja gospodarki rolnej i leśnej; obniżenie poziomu wód gruntowych. Uszeregowanie tych czynników pod względem istotności jest niemożliwe ze względu na wzajemne powiązania. Poza zmianami w środowisku lokalnym negatywny wpływ mają też czynniki odziałujące podczas migracji i na zimowiskach. 4. Dyskusja Organizacje pozarządowe oraz agendy rządowe przez ostatnie 15 lat wspierały działania promujące ochronę orlika krzykliwego. Wyniki prac
Orlik krzykliwy Aquila pomarina w Niemczech... 157 naukowych opartych na danych zebranych w terenie przy użyciu najnowszych technik (np. nadajniki GPS, genetyczne analizy pokrewieństw) stworzyły podwaliny do wypracowania skutecznych metod ochrony uwzględnionych w planowaniu przestrzennym i w podejmowaniu decyzji na poziomie polityki gospodarczej (Scheller et al. 2001b, Langgemach et al. 2001, Böhner, Langgemach 2004, Meyburg et al. maszynopis). Dokładniejsze monitorowanie zmian środowiska, kształtowanie proekologicznych postaw użytkowników gruntów, myśliwych i leśników powinno zaowocować wypracowaniem skutecznych metod ochrony orlika w Niemczech. Prowadzony monitoring stanu populacji orlika wykazał nieznaczny, aczkolwiek o stałym trendzie, spadek liczby par. Niesie to ryzyko wymarcia lokalnej populacji w Brandenburgii w ciągu najbliższych dziesiątków lat, co wykazano, posługując się komputerowym programem symulacyjnym VORTEX (Böhner, Langgemach 2004). Zachodzące niekorzystne zmiany w środowisku potwierdzają tę hipotezę. Część tych zmian (np. niepokojenie przy gniazdach) można wyeliminować, jednak niemożliwe jest powstrzymanie zmian cywilizacyjnych na mało dotychczas przekształconych obszarach rolno-leśnych. Zmiany te są oczekiwane przez lokalną społeczność ze względu na bardzo wysokie bezrobocie, dochodzące do 25%. Rozwój gospodarczy tego regionu stanowi najpoważniejsze zagrożenie dla bytu orlika. Z drugiej jednak strony tereny te powinny być chronione zgodnie z wymogami Dyrektywy Ptasiej Unii Europejskiej oraz Konwencji Bońskiej. Organy rządowe są zobowiązane do ochrony siedlisk orlika, co znalazło swój wyraz w programie European Species Action Plan (Meyburg 2004). Również rząd federalny wydał zalecenia ochronne, lecz nie są one obowiązujące na terytorium całego kraju. Trwają prace nad ich wdrożeniem. Będzie to dodatkowe narzędzie wspierające działania sprzyjające ochronie orlika krzykliwego w Niemczech. Działania te muszą być jednak skoordynowane w skali międzynarodowej. Przykładowo, w Brandenburgii doprowadzenie do obniżenia śmiertelności o 10% powinno przyczynić się do utrzymania lokalnej subpopulacji na obecnym poziomie (Böhner, Langgemach 2004). Przypuszcza się, że negatywny wpływ czynnika ludzkiego na wielkość populacji lęgowej na skraju zasięgu orlika jest znacznie dotkliwszy niż w centrum jego występowania, gdzie frakcja nielęgowa może rekompensować powstałe ubytki. W celu powstrzymania dalszego spadku liczebności oraz przesuwania się granicy zasięgu konieczne jest nawiązanie ścisłej współpracy międzynarodowej. Wyrazem tego jest rezolucja VI Międzynarodowej Konferencji WWGBP w Budapeszcie (Chancellor,
158 Torsten Langgemach, Wolfgang Scheller, Matthias Weber Meyburg 2004). Powinno to przyczynić się do ograniczenia śmiertelności orlików podczas ich dalekiej wędrówki do Afryki. Summary The Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina in Germany population, population trend, reproduction and threats The Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina is one of the rarest and most endangered breeding birds in Germany. Altogether there are now 112 breeding pairs occurring in the north-eastern federalstates of Mecklenburg-Vorpommern and Brandenburg with 2 4 isolated pairs in Sachsen-Anhalt. The population has been decreasing over the last twelve years but the actual decline is masked by intensified monitoring and increasing knowledge. So the overall number, including territories that are presumed but not controlled, reflects the tendency better than the number of confirmed pairs and leads to a decline by 16% during the investigation period. The breeding success is 0.53 young per territorial pair with marked ups and downs and an altogether slightly decreasing tendency. However, there are striking differences between Meklemburg-Vorpommern (0.51) and Saxonia-Anhalt (0.48) and Brandenbur (0.64) which still have to be analysed. Primarily, there might be differences in the monitoring intensity and the methods used whereas real differences of this dimension are unlikely. A recent VORTEX simulation for the sub-population in Brandenburg indicated that an increase in breeding success of 7 10% would stabilise the population size at its present level. Currently, this proportion corresponds to the annual number of 2 3 pairs which fail to breed successfully due to human interference. In addition to an increasing level of human disturbance through improved infrastructure, traffic and tourism, the main threats today are habitat degradation and an increasing shortage of individuals due to mortality on migration routes. Abandonment of a territory due to habitat degradation is a process over years, with declining breeding success corresponding to intensification of forestry and agriculture and the general development of formerly secluded areas. In contrast, there is increasingly the phenomenon of empty eagle territories in April. There is incidence that this sudden abandonment of successfulterritories is mainly due to persecution, stressing the necessity of international collaboration in Lesser Spotted Eagle protection.
Orlik krzykliwy Aquila pomarina w Niemczech... 159 Literatura Berndt R., NagelK.-H. 1989. Schreiadler Aquila pomarina C.L. Brehm, 1831. In: Zang H., Heckenroth H., Knolle F. 1989. Die VögelNiedersachsens. Natursch. Landschaftspflege Niedersachsen, Sonderreihe B, Heft 2,3: 175 179. Böhner J., Langgemach T. 2004. Warum kommt es auf jeden einzelnen Schreiadler Aquila pomarina in Brandenburg an? Ergebnisse einer Populationsmodellierung. Vogelwelt 125: 271 281. Chancellor R.D., Meyburg B.-U. (eds) 2004. Raptors Worldwide. World Working Group on Birds of Prey and Owls & MME/BirdLife Hungary, Budapest. Langgemach T. 2001. Kaffeebraune Vögelmit gespreizten Handschwingen über einige Defizite in der Kenntnis des Schreiadlers in Deutschland. Acta ornithoecologica 4: 279 286. Langgemach T., Blohm T., Frey T. 2001. Zur Habitatstruktur des Schreiadlers (Aquila pomarina) an seinem westlichen Arealrand Untersuchungen aus dem Land Brandenburg. Acta ornithoecol. 4: 237 267. Looft V., Busche G. 1990. Vogelwelt Schleswig-Holsteins. Band 2: Greifvögel. - Karl Wachholtz Verlag, Neumünster. Meyburg B.-U. 2005. Zug und Verfolgung der Greifvögel in der südlichen Türkei. Orn. Mitt. 57: 12 16. Meyburg B.-U., Haraszthy L., Strazds M., Schäffer N. 2001. European Species Action Plan for Lesser Spotted Eagle (Aquila pomarina). In: Schäffer N., Gallo-Orsi U. European Union action plans for eight priority bird species. Office for OfficialPublications of the European Communities, Luxembourg. Meyburg B.-U., Langgemach T., Graszynski K., Böhner J. 2004. The Situation of the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina in Germany: The need for an Action Plan and active Conservation. In: Chancellor R.D.. Meyburg B.-U. (eds): 601 613. Schalow H. 1919. Beiträge zur Vogelfauna der Mark Brandenburg. Berlin. Scheller W., Franke E., Matthes J., Neubauer M., Scharnweber C. 2001a. Verbreitung, Bestandsentwicklung und Lebensraumsituation des Schreiadlers Aquila pomarina in Mecklenburg-Vorpommern. Vogelwelt 122: 233 246. Scheller W., Bergmanis U., Meyburg B.-U., Furkert B., Knack A., Röper S. 2001b. Raum-Zeit-Verhalten des Schreiadlers (Aquila pomarina). Acta ornithoecol. 4,2 4: 75 236. Stubbe M., Zörner H., Stubbe A., Weber M., Herrmann S. 2000. Langzeitökologie des Schreiadlers Aquila pomarina im nordöstlichen Harzvorland. Populationsökologie Greifvögel- und Eulenarten 4: 119 131. Wüst W. 1981. Avifauna Bavariae. Band I. München. Wüstnei C., Clodius G. 1900. Die Vögelder Großherzogtümer Mecklenburg mit kurzen Beschreibungen. Arch. Naturk. Meckl. 54: 1 364.