Metody dezynfekcji w hodowli ryb. Zwalczanie ektopasożytów ryb

Warsztaty szkoleniowe : Ochrona zdrowia ryb w aspekcie jakości i bezpieczeństwa żywności Metody dezynfekcji w hodowli ryb. Zwalczanie ektopasożytów ryb Joanna Grudniewska, Elżbieta Terech-Majewska Olsztyn, 21-22 września 2015 r

Dobra praktyka higieniczna (GHP) Powinna być realizowana w oparciu o szeroko rozumianą DEZYNFEKCJĘ, która ma za zadanie niszczenie drobnoustrojów (saprofitów, patogenów, potencjalnych patogenów) i ich form przetrwalnikowych przez działanie na struktury komórkowe lub funkcje metaboliczne środkami fizycznymi i chemicznymi. Celem tych zabiegów jest zapobieżenie wtórnemu rozwojowi drobnoustrojów oraz niedopuszczenie do powstania i rozwoju choroby.

Zwalczanie ektopasożytów ryb Jest coraz trudniejsze ze względu na: zmniejszająca się ilość preparatów dostępnych na rynku, które mogą być stosowane w akwakulturze, wzrost ilości patogenów opornych na te preparaty. Wybór preparatów do dezynfekcji jest w praktyce ograniczony do tych, które nie są prawem zabronione, a dopuszczone do obrotu na podstawie przepisów o produktach biobójczych (Dz.U. z 2007 r. Nr 39, poz. 252 z późn. zm.). W Polsce nie ma opracowanych standardów dopuszczających stosowanie określonych substancji wyłącznie w akwakulturze dlatego przed ich użyciem należy zapoznać się z aktualnymi przepisami w zakresie ich obrotu i stosowania. Stosowanie preparatów leczniczych powinno być zabiegiem ostatecznym, kiedy działania profilaktyczne okażą się nieefektywne.

Dezynfekcja Jest jedną z metod profilaktyki ogólnej w chowie i hodowli ryb polegającą na przestrzeganiu zasad higieny poprzez stosowanie środków myjących czy dezynfekcyjnych Może dotyczyć samego obiektu urządzeń i sprzętu rybackiego, wylęgarni, jak również ikry ryb hodowanych w obiekcie Na ogół jest to swoista ingerencja w środowisko naturalne i może powodować zmiany biocenotyczne, które pośrednio wpływają na warunki życia ryb.

Nowoczesne preparaty dezynfekcyjne powinny skutecznie eliminować: wirusy, bakterie, grzyby, spory, prątki, przy narastającej ich oporności na nowe generacje leków przeciwbakteryjnych

Niektóre dezynfektanty mogą być stosowane w profilaktyce i terapii wybranych chorób pasożytniczych skóry i skrzeli ryb, wywoływanych przez: pierwotniaki (Chilodonella sp., Ichtiophtirius multiphilis., Trichodina sp., Piscioodinum sp., Ichtiobodo sp., Trypanosoma sp., Trypanoplazma sp., Heksamita sp., Spironukleus sp., Spherospora sp.) przywry zewnętrzne (Daktylogyrus sp., Gyrodaktylus sp.), pasożytnicze stawonogi (Argulus sp).

DEZYNFEKCJA Właściwa Naturalna Metody fizyczne (para wodna, ozon, promieniowanie UV) Fermentacja metanowa Metody chemiczne (zw. chloru, jodofory, zw. utleniające) Stabilizacja tlenowa Kompostowanie, osuszanie, probiotyki

Metody fizyczne dezynfekcji Czyszczenie mechaniczne, mycie. Wysoka temperatura: gotowanie, para wodna niszczy formy wegetatywne mikroorganizmów, a w temp.120 0 C (pod ciśnieniem) giną przetrwalniki. Promieniowanie UV działa na struktury komórkowe mikroroganizmów, następuje uszkodzenie budowy DNA, hamuje jego syntezę co prowadzi do śmierci komórek. Promieniowanie jonizujące oraz ozon działają niszcząco na struktury komórkowe, dodatkowo powstają wolne rodniki, będących jednocześnie czynnikiem uszkadzającym. Ozon może działać niszcząco na patogenne grzyby rozwijające się na rybach, a ozonowanie wody podczas inkubacji ikry kontroluje rozwój grzybów z rodzaju Saprolegnia.

Dezynfekcja metody chemiczne Dobry preparat biobójczy musi cechować: wysoki stopień biodegradacji, niska toksyczność, dobra rozpuszczalność natychmiastowe działanie w niskich stężeniach na szerokie spektrum organizmów, brak narastania oporności drobnoustrojów, wysoka tolerancja w stosunku do substancji organicznych duża trwałość koncentratu i roztworów roboczych w wodzie o zróżnicowanej temperaturze,

Skuteczność działania preparatów dezynfekcyjnych zależy od wielu czynników czas działania stężenie preparatu temperatura ph twardość wody ilość drobnoustrojów obciążenie białkowe obecność związków powierzchniowo czynnych Im dłuższy czas działania tym większa ilość drobnoustrojów zostanie zniszczona Niskie stężenia działają na składniki błony cytoplazmatycznej powodując zaburzenia jej struktury i wypływ składników cytoplazmatycznych. Wyższe stężenia hamują wypływ i równocześnie powodują koagulację cytoplazmy Wzrost temp. wspomaga odkażajace działanie środka chemicznego Twardość wody, ph roztworów, mogą wpływać zarówno dodatnio jak i ujemnie na aktywność biobójczą, co zależy od natury chem. substancji aktywnej Obecność substancji organicznych powoduje obniżenie efektywności działania Obecność związków powierzchniowo czynnych, zwilżających powierzchnię, ułatwia działanie środka oraz wzrost jego skuteczności

Mechanizm biobójczego działania środków chemicznych - denaturacja białek, uszkodzenie struktury DNA - uszkodzenie błony komórkowej, - utlenianie grup sulfhydrylowych - reakcjami z grupami aminowymi

Preparaty dezynfekcyjne w akwakulturze W niskich stężeniach działają jako: lek antyseptyczny wspomagają efekty terapii eliminując drobnoustroje ze środowiska zmniejszając ich ilość na skórze, błonach śluzowych organizmu żywego W wyższych, roboczych stężeniach preparaty te stosowane są do: dezynfekcji Uwaga!!! Większość środków dezynfekcyjnych (w określonej koncentracji) wykazuje toksyczne działanie na organizmy wodne w tym ryby

Skuteczny i dobrze działający dezynfektant powinien zawierać: substancje aktywne wykazujące działanie biobójcze: alkohole, aldehydy, (formaldehyd, aldehyd glutarowy) jodofory, chloramina, (Actomar K30, Chloramina T) związki utleniające (nadtlenek wodoru, nadmanganian potasu, nadsiarczan potasu, nadwęglan sodowy, kwas nadoctowy) kwasy, zasady, czwartorzędowe sole amoniowe, związki metali ciężkich środek powierzchniowo czynny o właściwościach myjących wypełniacz zwiększający efekt myjący, składnik buforujący, który reguluje ph, składnik kompleksujący o działaniu maskującym (np. jony) kompozycję zapachową oraz barwnik nadający kolor

Związki utleniające Chlorowce Nadtlenek wodoru (H 2 O 2 ) Nadmanganian potasu (KMnO 4 ) Nadwęglan sodu (Na 2 CO 3 1,5H 2 O 2 ) Oxyper, Perydox Kwas nadoctowy (CH 3 COOOH) + H 2 O 2 = Dezynfektant CIP, Steridial Nadsiarczan potasu (K 2 S 2 O 8 ) + H 2 O 2 =VIRKON wysoka aktywność w stosunku do bakterii, grzybów i wirusów niska toksyczność wysoki stopień biodegradacji bezpieczeństwo stosowania brak narastania oporności drobnoustrojów mogą powodować korozję

Chlorowce i jego pochodne Organiczne związki chloru to; chloraminy (Chloramina T i B) Organiczne związki jodu; jodofory (kompleksy jodu z polimerami oraz związkami powierzchniowo czynnymi) Actomar K30, Desamar K30, Pollena, Jodisol, Nieorganiczne związki chloru: podchloryn metali ziem alkalicznych, wapno chlorowane dwutlenek chloru Mogą być stosowane do: odkażania sprzętu ryb. pomieszczeń, basenów aparatów wylęgowych, obiegów zamkniętych dezynfekcji wody kąpieli dezynfekcyjnych ikry i ryb

Chloraminna T Stosowana jest w przypadkach zagrożenia chorobami wirusowymi (VHS, IHN, SVC, KHV, IPN), bakteryjnymi, niektóre pasożyty (Myxobolus cerebralis), Mycobacterie, Zalecane stężenie dezynfekcyjne, w zależności od twardości wody oraz ph: 2,5 do 20 mg/l kontakt od 15 do 60 min 200-500 mg/l przez 5-10 min w tych koncentracjach uznawana jest za bezpieczną

Jodofory Substancje zawierające kompleksy jodu z polimerami oraz związkami powierzchniowo czynnymi Związki jodu wykazują wysoką aktywność biobójczą, Mają właściwości korozyjne Ulegają szybkiej dezaktywacji w obecności materii organicznej Zalecane do: odkażania sprzętu rybackiego, pomieszczeń, aparatów wylęgowych, basenów, obiegów zamkniętych do dezynfekcji rąk niektóre jodofory można stosować do dezynfekcji ikry (Actomar, Desamar K 30, Jodisol)

Actomar K30, Desamar K30 Skuteczne stężenia polecane do odkażania ikry ryb łososiowatych wynoszą: 40-80 ml/10 l wody w czasie kąpieli od 3 do 6 min Zalecenia producenta: 10-150 ml/10 l wody przy kontakcie do 15 min. Do dezynfekcji należy używać tylko świeżo przygotowanych roztworów jodoforów o brązowym zabarwieniu. Zanik barwy roztworu świadczy o zmniejszeniu jego aktywności. Desamar zawiera 13,5 mg jodu na 1 g substancji Jodofory charakteryzują się wysoką skutecznością w stosunku do wirusów: VHS IHN SVC IPN niektórych bakterii

Dwutlenek chloru Stosowany jest do dezynfekcji wody, w przemyśle papierniczym do wybielania papieru i w przemyśle spożywczym do typowej dezynfekcji. W dezynfekcji wody jest skuteczniejszy niż podchloryn. Hamuje zakwit glonów w zbiornikach wodnych. Zaliczany jest do skutecznych dezynfektantów stosowanych w akwakulturze ryb łososiowatych w Chile, Szkocji i Kanadzie. Skuteczny jest w niskich stężeniach od 1 do 25 mg l-1, Wykazuje szybkie działanie bakteriobójcze, większość bakterii niszczy w ciągu kilku sekund, skutecznie usuwa biopowłoki. Posiada 2.6 razy większe właściwości utleniające niż chlor w szerokim zakresie temperatur. Skutecznie działa w szerokim zakresie ph (ph2 - ph12 ). Nie chloruje substancji organicznych i nie reaguje z amoniakiem. Może być przyczyną stresu oksydacyjnego u ryb. Nie pozostawia szkodliwych pozostałości w wodzie i nie wymaga neutralizacji

Nadtlenek wodoru Jest to nieorganiczny związek chemiczny z grupy nadtlenków, jedna z reaktywnych form tlenu, 30-35% stabilizowany roztwór. (35% PEROX-AID, 35% hydrogen peroxide) Posiada silne właściwości utleniające Działa niszcząco na wirusy, bakterie i grzyby Dopuszczony do stosowania w akwakulturze, w USA Jest składnikiem wielu preparatów dezynfekcyjnych Ekologiczny preparat, którego produktami rozkładu są tlen i woda Wykorzystywany jest w hodowli sadzowej łososia do zwalczania: splewki i Gyrodactylus (50 mg/l, kąpiel 30 min, co drugi dzień), Flavobakterium sp. (50-100 mg/l, kąpiel 30 min co drugi dzień) Saprolegnia na ikrze ryb łososiowatych (500-1000 mg/l, kąpiel 15 min co drugi dzień)

Toksyczność nadtlenku wodoru LC 50 [w mg/l] dla pstrąga tęczowego w trzech wariantach testu toksykologicznego (ekspozycja 24, 48, 72 godzinna) LC50 [mg/l] 200 150 100 I wariant testu: temp. 15,1 C, śr. masa 4,1 g II wariant testu: temp. 13,9 C, śr. masa 4,7 g III wariant testu: temp. 9,1 C, śr. masa 13,2 g 50 0 24h 48h 72h Czas trwania testu Wyliczone LC50 po 24 godz. ekspozycji wynosi 184,58-191,15 mg/l. H 2 O 2 jest mało toksyczny, ale bardziej dla małych ryb i w wyższej temp. wody

Wieloskładnikowy preparat o silnych właściwościach utleniających (mononadsiarczan potasu) Działa bakterio -, wiruso -, i grzybobójczo, Zalecany do dezynfekcji w przypadku niektórych chorób wirusowych ryb: VHS, IHN, SVC, KHV, IPN, ISA oraz bakteryjnych wywoływanych przez : Aeromonas hydrophila, A. salmonicida, Renibacterium salmoninarum, Yersinia ruckeri, Vibrio anguillarum, Szerokie zastosowanie w akwakulturze Dezynfekcja urządzeń hodowlanych i sprzętu rybackiego (roztwór roboczy wykazuje aktywność do 48 h, jej wskaźnikiem jest różowy kolor) zalecane stężenie 0,5-2% roztwór Produkowany w postaci jasnoróżowego proszku, dobrze rozpuszczalnego w letniej wodzie W stężeniach roboczych nie posiada właściwości drażniących, jest mało toksyczny Może być stosowany w obecności zwierząt Nie niszczy odkażanych powierzchni i sprzętu W środowisku ulega biodegradacji. Virkon

Nadmanganian potasu (KMnO 4 ) Niszczy patogeny skóry i skrzeli ryb Roztwory są nietrwałe, przechowuje się go zazwyczaj w postaci proszku Przed użyciem należy go bardzo dokładnie rozpuścić Jest toksyczny w wodzie o wysokim ph Nie należy go mieszać z formaliną W stężeniach 2-5 g/m3 (wodne roztwory) działa bakterio- i grzybobójczo, a także dezodorująco, w tych stężeniach można kąpać ryby od 30 do 60 minut. Stężenia 0,01% zabijają bakterie po upływie godziny,

Nadwęglan sodowy, Oxyper, Peridox BioCare, SPC Preparat silnie utleniający Produkowany w formie granulatu (biały proszek) Jest preparatem bardzo wygodnym w użyciu Można go sypać bezpośrednio na wodę i wówczas nie stanowi zagrożenia dla roślin i wodnych organizmów Jest bezpieczny dla ryb, środowiska naturalnego i osób mających z nim kontakt Niszczy glony, zaliczany jest do algicydów.

Rozkładając się w wodzie w obecności materii organicznej wydziela aktywny tlen, który dezynfekuje wodę, likwiduje rozwijające się glony, przyspiesza biodegradację martwej materii organicznej na dnie stawu i redukuje ilość szkodliwych gazów w wodzie Skuteczny w lecie przy wzroście temperatury wody i przy spadku zawartości tlenu, kiedy zachodzi niebezpieczeństwo tzw. przyduchy w stawie. Hamuje rozwój pleśni podczas kąpieli (20-30 min w 2 dniowych odstępach do zaoczkowania, w stężeniu 100 g/m 3 ) inkubowanej ikry pstrąga tęczowego. Jest mało toksyczny LC 50 po 24 h dla pstrąga tęczowego - 230 mg/l LC 50 po 48 h - 200 mg/l. Oxyper

Lecznicze kąpiele wylęgu i narybku pstrąga tęczowego Kostia (Ichthyobodo necator), kąpiele przez 4 kolejne dni, a następnie trzykrotnie co dwa dni w stężeniu 50 g/m3 skutecznie zahamowało rozwój tego pasożyta Kulorzęsek (Ichthyophthirius multifilis), kąpiele w koncentracji 50-70 g/ m3 przez kolejne 4 dni dają pozytywne wyniki leczenia

Kwaśne preparaty dezynfekcyjne (Dezynfektant CIP, Steridial, Oxim) Produkowane na bazie kwasu nadoctowego oraz nadtlenku wodoru Zawierają w swoim składzie kwas nadoctowy nie mniej niż 5-14 %, nadtlenku wodoru nie mniej niż 21% oraz stabilizator. Głównym składnikiem biobójczym jest kwas nadoctowy Mają szerokie spektrum działania obejmujące: bakterie, grzyby i wirusy Są w pełni ekologiczne, ulegają szybko biodegradacji

Kwaśne preparaty dezynfekcyjne (Dezynfektant CIP, Steridial, Oxim) Przeznaczone są do: utrzymania higieny weterynaryjnej w miejscach hodowli, przetrzymywania i transportu zwierząt, dezynfekcji powierzchni mających kontakt z żywnością (0,1-0,5% roztwór/30 min) Skutecznie dezynfekują wodę w obiegach zamkniętych. Usuwają grzyby, pleśń, glony, mchy z powierzchni murowanych i drewnianych. Roztwór 1-2% doskonale usuwa osad ze szklanych i plastikowych urządzeń oraz basenów.

Kwaśne preparaty dezynfekcyjne Profilaktyczne kąpiele ikry zapłodnionej co drugi dzień przez 20 min w stężeniu 300-500 ppm hamowały rozwój grzybów pleśniowych z rodzaju Saprolegnia rozwijających się na martwej ikrze Przeżywalności ikry do zaoczkowania po kąpielach w kwaśnym preparacie dez. była porównywalna z przeżywalnością uzyskaną po profilaktycznych kąpielach ikry w formalinie

Kwaśne prepararty dezynfekcyjne Kapiele narybku pstrąga tęczowego: Toksyczność Preparat średnio toksyczny (średnie stężenie letalne LC 50 wynosi 17-41 mg/l po 48h) Należy stosować go z dużą ostrożnością w hodowli przeprowadzając wstępne próby przed jego zastosowaniem. Zalecane dawki wynoszą od 4-20 ml/m³, czas kąpieli 20-30 min. Kąpiele należy zaczynać od najmniejszej dawki i przy następnych kąpielach można ją stopniowo zwiększać W czasie inwazji kulorzęska (I. multiphilis) takie kąpiele okazały się skuteczne U narybku pstrąga tęczowego poddanego takim zabiegom nie stwierdzano podwyższonych parametrów stresu oksydacyjnego

Dezynfektant CIP - ocena bakterio i wirusobójczego działania 0,01% roztwór wykazuje hamujące działanie w stosunku do bakterii: - Aeromonas hydrophila - Yersinia ruckerii 0,05% roztwór w stosunku do Escherichia coli. Wykazuje hamujące działanie w zależności od stężenia na wirusy z rodziny: - Rhabdoviridae, - Birnaviridae, - Herpesviridae. W stężeniu 0,25% działa hamująco na namnażanie się wirusa IHN (zakaźna martwica układu krwiotwórczego u ryb łososiowatych) W stężeniu 0,5 % hamuje rozwój wirusów VHS (wirusowa posocznica łososiowatych), SVC (wiosennej wiremii karpia), oraz KHV/CNGV (zakażenie herpeswirusem karpia koi) W stężeniu 1% hamuje rozwój wirusów IPN (zakaźna martwica trzustki) był najbardziej oporny i dopiero w stężeniu 1% hamował jego rozwój

Bronopol (2-bromo-2-nitropropano-1,3-diol) Jest organiczną substancją grzybobójczą dopuszczoną do stosowania w wylęgarnictwie ryb łososiowatych rozporządzeniem Komisji Wspólnot Europejskich z 2001 r. Preparat Pyceze (50 % roztwór bronopolu) w badaniach własnych i innych zastosowany w codziennych lub co drugi dzień, 20-30 min kąpielach inkubowanej ikry pstrąga tęczowego w koncentracji 30-100 mg bronopolu l -1, okazał się efektywny w zwalczaniu pleśniawki- hamował rozwój grzybów rozwijających się na martwej ikrze Prowadzono badania nad wykorzystaniem preparatu Pyceze do zwalczania kulorzęska Ichthyophthirius multifiliis w dawce 1-5 mg/l długotrwałą kapiel (Picon-Comacho i wsp., 2012). Badania toksyczności ostrej wskazują na wysoką toksyczność tego preparatu, co ogranicza możliwość szerokiego stosowania go w akwakulturze.

Formalina Jest to roztwór formaldehydu w wodzie, dostępny w handlu w postaci 35-37% roztworu. Powinna być przechowywana w ciepłych i ciemnych pomieszczeniach, ponieważ temperatura poniżej 10 o C i promienie słoneczne powodują wytrącanie toksycznego dla ryb paraformaldehydu w postaci białej zawiesiny Działa niszcząco na: wirusy, grzyby, bakterie, glony, pasożyty zewnętrzne: Chilodonella, Trichodina, Gyrodactylus, Ichtiophthtirius multifillis W systemach recyrkulacyjnych może zabijać w obiegu bakterie nitryfikacyjne w filtrze. W czasie kąpieli należy odizolować obieg od filtra i po wypłukaniu z formaliny ponownie go przyłączyć.

Dezynfekcja urządzeń i sprzętu rybackiego - 2,5% roztwór Kąpiele inkubowanej ikry: 1 2 ml/1l wody przez 15 min, lub 1:200 na przepływie Kąpiele wylęgu i ryb starszych Kąpiel długotrwała: 1 2 ml/100 l wody przez 12-48 godzin Kąpiel krótkotrwała: 12,5 30 ml/100 l wody przez 30-60 min Optymalna temperatura wody do stosowania formaliny wynosi 10 20 o C. Im wyższa temperatura wody tym wyższa toksyczność preparatu Nie należy stosować formaliny przy niskiej zawartości tlenu w wodzie poniżej 5 mg/l, ponieważ następuje dodatkowa redukcja tlenu. Przed wlaniem formaliny do wody, należy ja rozcieńczyć aby uniknąć obszarów zwiększonej koncentracji Należy pamiętać, ze formalina wykazuje silne działanie karcynogenne i jest szkodliwa dla środowiska naturalnego Stwierdzono podwyższone biomarkery stresu oksydacyjnego w tkance ryb poddanych kąpielom w formalinie Formalina

Siarczan miedzi (CuSO 4 ) Występuje w postaci niebieskich, przejrzystych kryształów lub proszku krystalicznego bez zapachu, Łatwo rozpuszcza się w wodzie, a jego roztwory wodne mają słabe oddziaływanie kwaśne, Stosowany może być jako środek grzybobójczy, bakterio- i wirusobójczy, Kąpiele ryb można wykonywać w stężeniu 1:2000/1-2 min, 1:10000/ do 30 min. Jest stosowany jako algicyd, do usuwania nadmiaru glonów (3 g/m 3 ), (w USA zadawany jest do paszy) Miedź jest bardzo toksyczna dla ryb łososiowatych i jej toksyczność uzależniona jest od twardości wody.

Chlorek sodu (NaCl) Posiada właściwości dezynfekujące, konserwujące oraz czyszczące. W akwakulturze najczęściej stosowany do krótkotrwałych kąpieli przeciw pasożytniczych (Ichtybodo sp., Chilodonella sp., Trichodina sp.) oraz w celu zmniejszeniu stresu osmotycznego. Do kąpieli u ryb stosuje się sól nie jodowaną. Krótkotrwałe kąpiele: 1 3 % roztwór czyli 10 30 g NaCl/1 l wody, 10-30 min. Przy obniżeniu stresu osmotycznego zalecane dawki wynoszą: 0,05 0,1% czyli 0,5 1 g NaCl/1 wody.

Wapno Wapno palone i gaszone należą do najstarszych środków dezynfekcyjnych stosowanych w hodowli stawowej ryb karpiowatych Stosuje się je do dezynfekcji stawów w cyklu produkcyjnym, jak również po spuszczeniu wody. Tlenek wapnia nabiera cech preparatu biobójczego po zgaszeniu wodą. Mleko wapienne 10% otrzymuje się w proporcji: 1 kg wapna niegaszonego dodajemy do 1 litra wody, następnie dodajemy 9 litrów wody. Świeżo gaszone wapno na skutek słabej rozpuszczalności w wodzie stosuje się do dezynfekcji w postaci 20% zawiesin Minimalny okres dezynfekcji wapnem powinien wynosić 10 dni. Oprócz dobrego działania bakterio- i wirusobójczego jest to środek regulujący ph wody, będące ważnym czynnikiem w procesach regulacyjnych biocenozy stawów. W celach dezynfekcyjnych stosuje się również wapno cyjanowane i chlorowane

Czwartorzędowe zasady amoniowe Należą do związków powierzchniowo czynnych Przez lata wykazywały bardzo szerokie spektrum aktywności przeciw drobnoustrojowej, Powodowały również narastanie oporności drobnoustrojów. Obecnie ta grupa związków jest coraz rzadziej stosowana w preparatach dezynfekcyjnych zalecanych do stosowania w akwakulturze Można je stosować zgodnie z zaleceniami producenta do mycia i dezynfekcji sprzętu i urządzeń rybackich.

Preparaty najczęściej stosowane do dezynfekcji oraz profilaktycznych kąpieli ikry, narybku i ryb starszych formalina, chloramina, chlorek sodu, siarczan miedzi, jodofory oraz preparaty, których substancją czynna są nadtlenki: nadtlenek wodoru, nadwęglan sodowy- OXYPER, nadmanganian potasu, nadsiarczan potasu VIRKON preparaty produkowane na bazie kwasu nadoctowego i nadtlenku wodoru (Dezynfektant CIP, Oxim, Steridiale) tak zwane kwaśne preparaty dezynfekcyjne.

Ogólne zasady zwalczania ektopasożytów W celach profilaktycznych aby zapobiec inwazji większości ektopasożytów należy dbać o dobrą kondycję i wysoka odporność ryb. Bardzo ważne jest karmienie ryb odpowiednio dobranymi paszami specjalistycznymi do gatunku ryb, zgodnie z opracowanymi tabelami żywieniowymi oraz dostosowanie karmienia do warunków panujących w danym obiekcie i termiki wody. Znajomość cyklu rozwojowego pasożyta ułatwia dobranie odpowiedniej metody zwalczania w odpowiednim czasie. Okresowo przy odłowach, przenoszeniu i w przypadku wystąpienia jakichkolwiek niepokojących objawów chorobowych, ryby powinny być poddawane badaniu lekarsko-weterynaryjnemu. Podstawą stosowania leku u ryb powinno być: rozpoznanie kliniczne choroby polegające na: obserwacji zachowania się ryb, określeniu objawów choroby (niepokój, ocieranie się ryb, brak apetytu) oraz wykonanie preparatu zeskrobiny ze skóry i skrzeli i badanie pod mikroskopem we własnym zakresie lub przez lekarza weterynarii.

Ektopasożyty najczęściej występujące w hodowli ryb Pierwotniaki (kostia, kulorzęsek, Trichodina, Chilodonella) Płazińce Monogenea (Daktylogyrus sp., Gyrodaktylus sp.) Pijawki Widłonogi Tarczenice

Choroby wywoływane przez pierwotniaki ICHTIOBODOZA (Ichthyobodo necator, I. pyriformis) ICHTIOFTIRIOZA (Ichthyophthirius multifiliis) CHILODONELLOZA (Chilodonella piscicola, Ch.hexasticha) TRICHODINOZA (Trichodina sp.) HEKSAMITOZA (Heksamita intenstinalis, H. salmonis, H.truttae, H.symphsodnis) TRYPANOSOMOZA (Trypanosoma carassi) TRYPANOPLAZMOZA (trypanoplazma salmositica, T.borelli, T. bullocki) KOKCYDIOZA Chilodonella sp. Ichthyobodo sp. (Eimeria Gyrodactylus truttae, Epieimeria sp. anguillae, Goussia subepithelialis, G. carpelli) (wg. Antychowicza 1996)

Ichtiobodoza Choroba powłok zewnętrznych i skrzeli, ryb słodkowodnych i morskich, szczególnie groźna u wylegu i narybku. Ichthyobodo necator (Costia necatrix) jest to wiciowiec, ektopasożyt o zwyczajowej nazwie kostia. I. necator występuję w formie pasożytniczej i wolno żyjącej. Forma pasożytnicza (10 x5 µm) ma kształt gruszkowaty, z podłużną bruzdą przebiegająca wzdłuż ciała na 2/3 jego długości, w której znajdują się 4 wici. Forma wolno żyjąca pływa ruchem chaotycznym, jeśli nie znajduje żywiciela ryby żyje ok. 1 godz. Może jednak tworzyć cysty oporne na działanie niekorzystnych czynników środowiska. W warunkach naturalnych pasożyt ten nie stanowi zagrożenia dla ryb. W warunkach intensywnej hodowli, szczególnie u ryb łososiowatych (wylęg, narybek) przy masowej inwazji skóry i skrzeli może powodować znaczne śnięcia sięgające do 90 % obsady. Inwazji pasożyta sprzyja podwyższona temperatura wody, lekko kwaśne ph, słaba kondycja i niedożywienie ryb.

Ichtiobodoza Objawy choroby nie są specyficzne. Na skórze ryb oraz skrzelach obserwuje się: zwiększone wydzielanie śluzu, przekrwienia, płetwy ulegają postrzępieniu. Ryby ocierają się o dno zbiornika i wykonują nagłe szusy. Mogą pojawić się objawy duszności, brak apetytu, wychudzenie. Zwalczanie. Profilaktycznie zalecane są kąpiele tarlaków przed tarłem w celu likwidacji ewentualnego nosicielstwa pasożyta. Wskazana jest 30-minutowa kąpiel w 1-1,5% roztworze soli kuchennej, którą należy powtórzyć w odstępie dwóch dni. W przypadku wystąpienia inwazji pasożyta obsadę ryb należy rozrzedzić i polepszyć warunki żywieniowe. Leczenie, można stosować niektóre preparaty chemiczne w kąpieli: formalina: 200 ml/m 3 wody - kilka dni, 250-330 ml/m 3-30 min, CuSO 4 : 1:2 000 1-2 min, 1g/m 3 wody 20-30 min Oxyper: 50-70 g/m 3 20-30 min

Chilodonelloza Chilodonella hexasticha i Chilodonella cyprini są to orzęski wywołujące zmiany patogenne na skórze i skrzelach, głównie u wylęgu i narybku niektórych gatunków ryb. Formy aktywne pasożyta mają kształt owalny (37-70x20-62 µm), na brzusznej stronie rzęski uszeregowane są w rzędach. Rozmnażają się przez podział prosty lub wielokrotny, w wodzie o temperaturze 5-24 o C, tworzą owalne cysty przetrwalnikowe. Do silnych inwazji tego ektopasożyta dochodzi na ogół w przypadku zmniejszonej odporności i przy osłabieniu ryb. W obiektach karpiowych i pstrągowych pasożyt występuje najczęściej zimą i wczesną wiosną. Objawy choroby nie są specyficzne, występuje ocieranie się ryb, objawy przyduchy przy inwazji skrzeli i zwiększone wydzielanie śluzu. Leczenie podejmuje się przy znacznej ilości pasożytów: Stosuje się kąpiele w niektórych preparatach chemicznych: formalina, CuSO4, Oxyper, NaCl.

Ichtioftirioza Ichthyophthirius multifiliis jest to orzęsek wywołujący zmiany patogenne na skórze i skrzelach, wielu gatunków ryb W warunkach hodowlanych najbardziej niebezpieczny jest dla narybku i może być przyczyną znacznych strat. Pasożyt umiejscawia się pod naskórkiem oraz w tkance łącznej skrzeli. Stadium inwazyjnym jest pływka (0,03-0,06 x 0,02 µm), która przebywa w środowisku wodnym max. 10 godz. Gdy osiągnie wielkość 0,5-1 mm pasożyt opuszcza rybę, osiada na roślinach lub dnie zbiornika i powstaje cysta, w obrębie której w wyniku podziałów powstaje od kilkudziesięciu do kilkuset pasożytów potomnych. Po przerwaniu osłonek uwalniane są pływki. Choroba występuje często przy dużym zagęszczeniu ryb od wiosny do jesieni. Długość cyklu rozwojowego wynosi 12-5 dni w temp. 15-25 0 C, 110 dni w temp. 3-4 0 C, nie rozwija się w temp. 30 0 C, a w temp. 32 0 C ginie.

Objawy Ichtioftirioza Pojedyncze pasożyty nie wywołują żadnych objawów, powodują osłabienie ryb. Przy znacznej liczbie; ryby przestają pobierać pokarm, ocierają się o dno, a pasożyty o średnicy 0,5-1 mm widoczne są gołym okiem. Inwazja powoduje uszkodzenie nabłonka skóry, nabłonka skrzelowego oraz zaburzenia w ukrwieniu skrzeli. Ryby są niespokojne, wykazują objawy duszności i sną. Zwalczanie. Ze względu na trudność zwalczania dojrzałych postaci kulorzęska znajdujących się w skórze ryb szczególne znaczenie ma profilaktyka: dokładne osuszanie i dezynfekcji dna stawu lub basenu, stosowaniu dużego przepływu wody po stwierdzeniu inwazji, prowadzeniu kontroli lekarsko-weterynaryjnej. Kąpiele lecznicze w wybranych chemioterapeutykach: formalina, CuSO 4, Dezynfektant CIP, Oxyper, H 2 O 2, Bronopol Pasożyt jest szczególnie wrażliwy na działanie niewielkich koncentracji preparatów leczniczych w okresie od opuszczenia gospodarza do wydzielenia otoczki oraz w stadium pływki. Jedną z metod terapii jest umieszczenie ryb w roztworze o niskim stężeniu odpowiedniej substancji do czasu, gdy wszystkie pasożyty opuszczą rybę lub umieszczenie chorych ryb na silnym przepływie wody tak długo, aż wszystkie pasożyty zostaną wypłukane.

Trichodinoza Trichodina sp. (22-95 µm) jest pasożytem skóry i skrzeli wielu gatunków ryb. Rozmnaża się przez podział. W warunkach nie sprzyjających dla pasożyta tworzy cysty. Pasożyty te powszechnie występują w środowisku wodnym, a dla ryb stają się groźne przy znacznym zagęszczeniu w stawach magazynach, zimochowach lub akwariach. Objawy kliniczne Chore ryby ocierają się o przedmioty, przy inwazji skrzeli obserwuje zwiększone wydzielanie śluzu, może wystąpić przyducha. Zwalczanie. Leczenie podejmuje się jedynie w razie wystąpienia bardzo dużej liczby pasożytów. Stosuje się kąpiele lecznicze w wybranych chemioterapeutykach: formalina, CuSO 4, Dezynfektant CIP, NaCl, KMnO 4, H 2 O 2, Oxyper.

Inwazje wywołane przez płazińce z gromady Monogenea Dactylogyroza choroba skrzeli Gyrodactyloza choroba skóry i skrzeli Diplozoon i paradiplozoon (przedstawiciele tych rodzajów żyją parami - niektóre narządy zrastają się parami)

Daktylogyroza Choroba skrzeli wywołana przez przywry monogeniczne z rodzaju Dactylogyrus. Dojrzałe pasożyty składają jaja przebywając na skrzelach. W jaju powstaje orzęsiona, zaopatrzona w haki czepne larwa onkomiracidium, która po wydobyciu się z osłonek jajowych porusza się swobodnie w wodzie, poszukując żywiciela. Rozwój pasożyta od momentu złożenia jaj do wyklucia trwa od 5 do 10 dni przy temperaturze wody 10-20 o C. Po osiedleniu się na rybie larwa traci urzęsienie i zaczyna pobierać pokarm (krew, komórki nabłonka, śluz). Chore ryby są niespokojne i gromadzą się przy dopływie wody. Pasożyt drażni i uszkadza skrzela, które są pokryte dużą ilością śluzu. W warunkach hodowlanych pasożyt ten może być przyczyną znacznych strat.

Gyrodaktyloza Choroba skóry i skrzeli wywoływana przez przywry monogeniczne z rodzaju Gyrodactylus. Przywry te są żyworodne, wewnątrz pasożyta macierzystego obserwuje się dwa lub trzy zarodki, po ich wydobyciu się na zewnątrz, w osobniku macierzystym powstają jaja oraz zarodki. Choroba występuje w różnych porach roku, u ryb w różnym wieku. Objawy Chore ryby ocierają się, nie żerują, mogą wystąpić objawy przyduchy, a przy silnej inwazji mogą pojawić się śnięcia. Obserwuje się zwiększone wydzielanie śluzu, przekrwienia na powłokach zewnętrznych i skrzelach, wybroczyny, szarawe naloty na końcach listków skrzelowych. Opracowane metody molekularne identyfikacji gatunków reprezentujących rodzaj Monogenea mogą w znaczny sposób ułatwić szukanie skutecznego leku na płaźińce.

Daktylogyroza i Gyrodaktyloza - zwalczanie Polega na stosowaniu podobnych zasad i chemioterapeutyków leczniczych Profilaktyka polega na zapewnieniu optymalnych warunków hodowli ryb takich jak: racjonalne karmienie i dobre warunki środowiskowe. Zalecane są kąpiele profilaktyczne tarlaków, które są często nosicielami pasożyta. Leczenie jest trudne i zwykle tylko częściowo skuteczne. Można stosować kąpiele krótkotrwałe i długotrwałe, te drugie są bardziej skuteczne w przypadku karpia. Zalecane chemioterapeutyki do kąpieli: formalina, CuSO 4, Dezynfektant CIP, NaCl, H 2 O 2.

Inwazje wywołane przez pijawki Pijawczyca jest chorobą wywoływaną przez pijawkę Piscicola geometra. Jest to pasożyt czasowy wielu gatunków ryb. Największe straty gospodarcze powoduje pijawczyca karpi. Piscicola geometra osiąga długość 30-50 mm i szerokość do 3 mm, posiada dwie przyssawki na przedzie i w tyle ciała. Pijawki są obojnakami, na wiosnę składają na roślinach podwodnych kokony z zarodkami. Rozwój pijawki w kokonie, w zależności od temperatury, trwa 13 do 80 dni. Młode osobniki po opuszczeniu kokonu przytwierdzają się do roślin i szukają żywiciela. Pijawki odżywiają się krwią ryb. Podczas intensywnej inwazji u ryb występuje wychudzenie, anemia oraz śnięcia. Profilaktyka polega na utrzymaniu odpowiedniej kultury hodowlanej zbiorników wodnych oraz na regularnym osuszaniu i wapnowaniu stawów. Leczenie polega na przeprowadzaniu kąpieli ryb w roztworze soli kuchennej. Okresowe podniesienie zasolenia wody nawet do 10 % jest skuteczne w walce z pijawczycą i nie szkodzi rybom (Antychowicz, 2007).

Inwazje wywołane przez skorupiaki - widłonogi i tarczenice Typ: Arthropoda stawonogi Gromada: Crustacea skorupiaki Rząd: Copepoda widłonogi Ergasilus sieboldi Lernaea cyprinacea Tracheliastes maculatus Sphyrion lumpi Rząd: Branchiura tarczenice Argulus foliaceus Rodzaj Argulus liczący prawie 100 gatunków pasożytów najczęściej jest przyczyną chorób ryb w naszej strefie klimatycznej, pozostałe patogenne skorupiaki z rodzaju Ergasilus i Lernea występują rzadko.

Rodzaj Argulus (splewka) obejmuje około 130 gatunków Są to pasożyty wielu gatunków ryb morskich i słodkowodnych W warunkach hodowlanych żywicielem jego są karpie, pstrągi i białe amury, w hodowli sadzowej łososie i inne ryby Jest chorobą powłok zewnętrznych ryb, głównie karpia wywoływaną przez skorupiaka Argulus foliaceus, rzadziej A. japonicus lub A. coregoni występujących u ryb łososiowatych. Splewki prowadzą pasożytniczy tryb życia również w jamie skrzelowej i gębowej. Odżywiają się sokami tkankowymi i krwią ryb. Pasożyt drażni skórę w sposób mechaniczny powodując podrażnienia, przekrwienia, ubytki i wzmożone wydzielanie śluzu. Może to stanowić bramę wejścia dla bakterii i wirusów. Na rybach może pozostawać bardzo długo. Po opuszczeniu ciała żywiciela poza jego organizmem mogą przeżyć maksymalnie do trzech tygodni. Arguloza

Arguloza Zapobieganie Polega na osuszaniu i wapnowaniu dna stawu w celu eliminacji stadiów rozwojowych (nauplius, copepodid) pasożyta. U tarlaków należy przeprowadzać kąpiele profilaktyczne w nadmanganianie potasu lub nadtlenku wodoru. W hodowli sadzowej łososia leczy się chore ryby szokowo przy przenoszeniu ich z wody słodkiej do słonej. Zalecane są kąpiele chorych ryb w: nadmanganianie potasu (500 g/m 3 przez 5 min lub 10-25 g/m 3 przez 30 min), soli kuchennej (0,8-1% przez 2-3 tygodnie), nadtlenku wodoru (50 g/m 3 )

Ergasiloza Ergasilus sieboldi inaczej zwany jest raczkiem skrzelowym. Jest pasożytem zewnętrznym lina a także karpiowatych, łososiowatych, okoniowatych, sumowatych, szczupakowatych, dorszowatych, węgorzowatych, śledziowatych, jesiotrowatych. Lokalizuje się na skrzelach, przy dużej inwazji u nasady i na powierzchni płetw piersiowych i brzusznych, na głowie i w okolicy oczu, a także przy otworze odbytowym Odżywia się komórkami nabłonkowymi tkanki skrzelowej i krwi ryb. Wbija hakowate czułki w tkankę skrzelową kaleczy ją i powoduje stany zapalne i krwawienia, a w efekcie obumieranie płatków skrzelowych Podrażniony nabłonek ulega często hypertrofii. Przy silnej inwazji następuje znaczne uszkodzenie powierzchni oddechowej skrzeli, że ryby wykazują objawy duszności, szczególnie w lecie, przy wysokiej temperaturze wody. Zwalczanie Zapobieganie polega na niedopuszczeniu wolnopływających stadiów pasożyta do stawów i basenów poprzez filtry lub likwidacji całej chorej obsady ryb. Do zwalczania polecana jest mieszanina 0,5 ppm siarczanu miedzi i 0,2 ppm siarczanu żelaza przez okres od 6 do 9 dni (Antychowicz 2007).

Lerneoza Jest chorobą powłok zewnętrznych ryb (karasie, karpie, amury białe, liny, tołpyga) wywoływaną przez skorupiaka Lernaea cyprinacea Lokalizuje się na skórze, szczególnie niebezpieczny jest dla narybku w pierwszym sezonie letnim. Notowano śnięcia przy inwazji kilku pasożytów u jednej ryby Pasożyt powoduje nie tylko zmiany martwicze skóry, lecz również mięśni, uszkodzenie łusek, krwawiące rany w miejscu przyczepu pasożyta. Powstają owrzodzenia o zaczerwienionych brzegach,. Mogą one wtórnie ulegać infekcji bakteryjnej i grzybiczej. Czasami (zwłaszcza u narybku) pasożyt może tak głęboko wtargnąć w powłoki ciała ryby, że powoduje całkowitą ich perforację. Zwalczanie polega na uśmiercaniu wolno żyjących stadiów larwalnych (nauplius). Można stosować kąpiele ryb w soli kuchennej, nadmanganianie potasu, formalinie (Antychowicz 2007).

Dziękuję za uwagę