Rafał Białkowski LEPSZE JEST WROGIEM DOBREGO Próby wprowadzenia w latach 1925 1935 na wyposażenie Wojska Polskiego najcięższych karabinów maszynowych i działek ppanc oraz koncepcje zastosowania tych broni Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej Wojsko Polskie w zasadzie nie dysponowało żadną wyspecjalizowaną bronią przeciwpancerną i przeciwlotniczą zdatną do użytku w polu. Początkowo nie miało to większego znaczenia, gdyż do zwalczania broni pancernej można było używać armat polowych kalibru 75 80 mm, działek piechoty 37 mm wz. 1916 TR oraz ciężkich karabinów maszynowych, a do osłony przeciwlotniczej wojsk na froncie ciężkich karabinów maszynowych; poza wszystkim zaś w tym czasie jeszcze ani Niemcy, ani Rosjanie nie mieli niemal w ogóle broni pancernej. Etat wojenny pułku piechoty z 1921 r. (a także z 1924 r.) przewidywał wprawdzie obecność w kompanii karabinów maszynowych każdego baonu piechoty plutonu broni towarzyszącej w składzie: działko 37 mm i moździerz/miotacz min 1, jednak działek wz. 1916 było za mało dla wszystkich dywizji piechoty, a co gorsza, przebijały one jedynie pancerz o grubości 5 mm z odległości mniejszej niż 600 m. Braki te szybko dostrzeżono i zaczęto myśleć o nowych modelach broni, które mogłyby zostać wprowadzone na uzbrojenie polskiej armii. 1 Z. Jagiełło, Piechota Wojska Polskiego 1918 1939, Warszawa 2005, s. 55 i 60. 30
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... W pierwszej kolejności przystąpiono do poszukiwania nowego działka piechoty broni uniwersalnej, przeznaczonej do zwalczania ciężkiej broni piechoty, ale mogącej służyć także jako broń przeciwpancerna. Komitet do Spraw Uzbrojenia (KSU) 14.06.1922 r. powziął uchwałę o wyposażeniu Wojska Polskiego w działka piechoty 2. Warunki dla tej broni zostały następnie doprecyzowane i w 1926 r. przedstawiały się następująco (wybrane parametry) 3 : kaliber: 47 do 50 mm, maksymalna waga działka: 220 kg, trakcja: w marszu działko powinno być przewożone na specjalnej dwukołowej podstawie, w warunkach bojowych powinna być zapewniona możliwość przetaczania na kołach przy pomocy ludzi, rozkładalność: działko powinno zapewniać możliwość rozłożenia na części, w ten sposób, by mogło je przenosić 4 5 ludzi, konstrukcja działka powinna zapewniać możliwość strzelania bez kół, przebijalność: działko z 1000 m powinno przebijać tarcze chromoniklowe o grubości 20 mm, amunicja: 3 rodzaje przeciwpancerne, kartacze i kruszące, szybkostrzelność: minimum 15 strzałów na minutę, celownik: wymagana możliwość strzału na wprost przy pomocy lunetki oraz posiadanie celownika umożliwiającego strzelanie do celów zakrytych, tarcza: powinna chronić od strzałów z karabinu kalibru 7,92 mm z odległości 300 m, kąty ostrzału: w pionie od -6 do +45, w poziomie po 20 w prawo i lewo, obsługa działka: w razie konieczności możliwa przez dwóch ludzi, możliwość obsługi w pozycji leżącej. 2 P. Zarzycki, 47 mm działko wz. 1925 Pocisk, Nowa Technika Wojskowa 1997, nr 3. Kwestia działka 47 mm wz. 25 została w tym artykule omówiona szczegółowo, dlatego, aby uniknąć zbędnych powtórzeń, będę tu przypominał tylko informacje niezbędne dla zachowania spójności i jasności wywodu. 3 CAW, Departament Techniczny MSWojsk., sygn. I.300.41.247, Warunki na działko piechoty (uzupełnione). 31
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Po podjęciu uchwały przez KSU ogłoszono konkurs, jednak w 1924 r. komisja konkursowa oceniła, że żadna z nadesłanych ofert nie spełnia polskich wymagań. Dlatego też konkurs kontynuowano. W czasie jego trwania zostały zakupione do testów działka: Beardmore, Bofors, Driggs (47 mm) i St. Chamond (45 mm), a ponadto opracowane zostało działko 47 mm wz. 1925 Pocisk. Do ostatniego etapu konkursu zakwalifikowano działka firm Driggs, Beardmore i Pocisk. Przez następnych kilka lat trwało ulepszanie polskiego działka i wprowadzanie zmian w wybranych modelach zagranicznych. Konkurs ostatecznie rozstrzygnięto dopiero w roku 1930, jednak bez podjęcia decyzji o wprowadzeniu któregoś z badanych modeli na wyposażenie wojska. Zgodnie z przygotowanym 20.10.1924 r. przez Oddział IIIa Biura Ścisłej Rady Wojennej dla szefa Sztabu Generalnego projektem rozkazu w sprawie programu prac KSU na lata 1924/1925, Komitet miał zająć się 19 sprawami ułożonymi według ważności. Wysoko, bo na ósmym miejscu, znalazło się ustalenie typu ckm przeciwlotniczego i podstawy dla niego, na dziewiątym ustalenie typu ckm dla walki z broniami pancernemi, na dziesiątym ustalenie typu działka piechoty na podstawie wyniku prób, a na jedenastym ponowne rozpatrzenie spraw artylerii zenitowej 4. Realizując ten plan, zaczęto opracowywać pierwsze koncepcje obrony przeciwlotniczej. Uchwałę w tej sprawie KSU podjął 15.05.1925 r. Z dokumentu tego wynikało, że obronę przeciwlotniczą należy oprzeć na kilku elementach lotnictwie myśliwskim, artylerii, ciężkich karabinach maszynowych oraz obronie biernej. W pierwszej kolejności należało zapewnić obronę przeciwlotniczą kraju, a dopiero w następnej obronę wojsk na froncie. Uchwała, wśród innych zaleceń, nakazywała także, by Departament III Artylerii i Uzbrojenia MSWojsk. rozpoczął próby z najcięższymi karabinami maszynowymi plot poprzez zakupy próbnych egzemplarzy zagranicą 5. 4 CAW, Oddział I Szt. Gen., sygn. I.303.3.154. 5 Ibidem, sygn. I.303.3.226, Uchwała Komitetu do Spraw Uzbrojenia z 15.05.1925 r. Odpis. 32
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... Konsekwencje decyzji podjętej przez KSU w sprawie opl były dwojakie. Po pierwsze, w planach rozbudowy artylerii przeciwlotniczej zaczęto uwzględniać broń małokalibrową. Przykładem może być tutaj podsumowanie opracowanego w 1925 r. Małego planu rozbudowy artylerii, w którym stwierdzono, że do obrony przeciwlotniczej w polu używać się będzie przedewszystkiem ckm przeciwlotn. (13 20 mm) 6. Po drugie, zaczęto szukać zagranicą odpowiedniego sprzętu. W połowie 1925 r. paryska Polska Misja Wojskowa Zakupów (PMWZ) wystąpiła do firm: Hotchkiss, Schneider, Batignolles i Darne o przedstawienie ofert na dostawy dział półstałych 105 i 75 mm oraz przeciwlotniczych ciężkich karabinów maszynowych 7. W piśmie z 22.06.1925 r. skierowanym do Departamentu III MSWojsk. szef PMWZ we Francji, płk Aleksander Otton Łoyko-Rędziejowski, podał orientacyjne ceny żądane za nkm plot przez firmę Hotchkiss (przy zamówieniu 1 nkm ok. 30 000 fr., przy 50 23 000 fr. za sztukę). Pułkownik prosił także o decyzję, czy ma zamawiać nkm-y czy też nie, ponieważ innego systemu [czyli nkm plot przyp. R.B.] prócz podanego, Francja na razie nie posiada 8. Firma Hotchkiss 6.07.1925 r. przedstawiła ofertę na dostawę ciężkich karabinów maszynowych przeciwlotniczych o kalibrze 13,2 mm wraz z kosztorysem. Ceny były oczywiście uzależnione od liczby zamówionych sztuk. Za pierwsze dwa karabiny trzeba było zapłacić po 1275 dolarów 9, od trzeciego do dziesiątego po 1200 dolarów, od jedenastego do setnego po 1000 dolarów, a od sto pierwszego do dwusetnego po 980 dolarów za sztukę 10. Oferowane Polsce ceny należy uznać za korzystne w latach 30. 6 Ibidem, sygn. I.303.3.708, Mały plan rozbudowy artylerii. 7 W istocie chodziło o broń nazywaną obecnie wielokalibrowym karabinem maszynowym (13,2 19 mm) lub małokalibrową armatą automatyczną (20 mm), a w późniejszym okresie II RP i w dalszej części artykułu najcięższym karabinem maszynowym. 8 CAW, Biuro Administracji Armii MSWojsk., sygn. I.300.54.154, Pismo PMWZ w Paryżu do Dep. III Artylerii i Uzbrojenia MSWojsk. z 22.06.1925 r. 9 Przy kursie wynoszącym 5,18 zł za 1 dolara odpowiadało to sumie 6604,50 zł, jednakże od lipca 1925 r. kurs złotego wobec walut obcych zaczął się załamywać, tak że w grudniu 1925 r. 1 dolar kosztował już 9,1 zł. 10 CAW, Biuro Administracji Armii MSWojsk., sygn. I.300.54.154, Oferta oraz kosztorys nr 144 firmy Hotchkiss & Cie z 6.07.1925 na dostawę nkm 13,2 mm. 33
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW XX w. były już dużo wyższe natomiast oczywiście były one wyższe niż ceny zwykłych ciężkich karabinów maszynowych i na tym tle wypadają mniej atrakcyjnie. Według Andrzeja Rossy już w 1925 r. zakupiono pierwszych 10 egzemplarzy karabinu Hotchkissa. Autor ten podał także, że dwukrotnie przeprowadzone testy wykazały nieprzydatność tej broni dla armii polskiej i w efekcie Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu (KSUS) 11 3.02.1927 r. uchwalił anulowanie umowy na zakup licencji i rezygnację z dalszych zakupów nkm 13,2 mm, ale też rozpoczęcie prac nad przystosowaniem go do polskich warunków 12. Czy ustalenie daty zakupu na rok 1925 jest prawidłowe do końca nie wiadomo, ponieważ z innej publikacji wynika, że pierwszych 10 egzemplarzy Hotchkissów 13,2 mm zostało sprowadzonych dopiero w 1928 r. 13 Karabiny poddano wszechstronnym testom i powołano komisję do ich oceny. Pierwsze wnioski, sformułowane prawdopodobnie w 1928 r., mówiły naturalnie o konieczności prowadzenia dalszych badań balistycznych i taktycznych, a także porównania nkm 13,2 mm z ckm 7,92 mm oraz wybranym typem działka samoczynnego o pocisku z zapalnikiem (20, 37 lub 40 mm). Po zebraniu materiału porównawczego Sztab Generalny miał zdecydować (ewentualnie przez delegowaną komisję), jakie typy broni należy przyjąć na uzbrojenie oraz rozpisać konkurs na odpowiedni typ broni o dużym kalibrze (ckm lub działko). Komisja doszła do wniosku, że przy prowadzeniu tych badań na pierwszym planie należy postawić zagadnienie broni przeciwlotniczej, natomiast wymogi stawiane broni przeciwpancernej na drugim. Gdyby zaś znalezienie broni jednocześnie przeciwlotniczej i przeciwpancernej okazało się niemożliwe, należało zrezygnować z szukania broni uniwersalnej i skoncentrować się na poszukiwaniu broni przeciwlotniczej. Oceniono, że sprawa broni przeciwpancernej jest stosunkowo mniej ważna i dalej posunięta w zakresie obecne- 11 W 1926 r. KSU jako instytucja doradcza i opiniująca został zastąpiony przez KSUS. 12 A. Rossa, Obrona Powietrzna Polski 1921 1939, Toruń 2006, s. 66. 13 R. Sieradzki, recenzja książki Broń strzelecka w latach 1918 1939, WPH 1987, nr 4, s. 199. 34
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... go uzbrojenia armji, niż kwestja broni przeciwlotniczej 14. Co komisja miała na myśli, twierdząc, że kwestia broni przeciwpancernej jest dalej posunięta nie sprecyzowano; być może chodziło o to, że do celów przeciwpancernych można wykorzystywać działa artylerii polowej, lub o to, że trwał konkurs na działka piechoty; być może wreszcie chodziło o uchwałę KSUS z 1928 r. określającą, że pewien procent amunicji strzeleckiej i artyleryjskiej ma stanowić amunicja przeciwpancerna. Zamach majowy 1926 r. nie zahamował studiów nad bronią przeciwpancerną i przeciwlotniczą mniejszych kalibrów. Kontynuowano rozpoczęte prace (m.in. nad modernizacją działka Pocisk 47 mm), kupiono też poprawione wersje działek Driggs i Beardmore, a w roku 1928 do tematu wrócono na szerszą skalę. Być może pewien wpływ na to miały artykuły na temat broni przeciwlotniczej i przeciwpancernej, które zaczęły się w tym czasie ukazywać w prasie fachowej zagranicą. Na przykład w amerykańskim The Field Artillery Journal nr 11 12 z 1928 r. ukazał się artykuł (stanowiący omówienie artykułu we francuskim Revue d Artillerie ) na temat uniwersalnego działka Oerlikona 20 mm 15, a w numerze 5 6 z 1929 r. artykuł (także stanowiący omówienie artykułu ze styczniowego numeru Revue d Artillerie ) o broni przeciwpancernej 16. Przedstawiono w nim podstawowe dane techniczne istniejących środków przeciwpancernych (tabela 1). Tabela 1. Broń przeciwpancerna w 1929 r. na świecie Broń Kaliber [mm] Masa pocisku [g] Pr. pocz. [m/s] Masa broni [kg] Masa podstawy [kg] Browning 12,7 53 762 38,5 34 Hotchkiss 13,2 52 800 32 130 Breda 14 60 1000 35 65 Oerlikon 20 142 860 60 110 14 CAW, Departament Artylerii MSWojsk., sygn. I.300.34.288, Wnioski komisji (b.d., prawdopodobnie 1928 r.). 15 Oerlikon anti-tank and anti-aircraft gun, The Field Artillery Journal 1928, nr 11 12, s. 649 651. 16 Foregin military journals: a current resume, The Field Artillery Journal 1929, nr 5 6, s. 330 334. 35
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Madsen 20 140 165 Bofors L/37 37 600 800 750 675 610 485 Bofors L/33 47 1500 560 310 Vickers mod. 40 907 601 279 1915 American mod. 37 567 610 137 1925 Beardmore 40 910 579 189 55 40 228 Armstrong 37 680 427 ok. 89 Vickers 37 680? 241 Škoda 37 825 460 ok. 200 Poczisk* 47 1500 465? * Pisownia oryginalna; chodzi o polskie działko Pocisk wz. 25; podane w tabeli dane odbiegają od faktycznych. Ponadto w artykule omówiono możliwości przebicia płyt pancernych pod kątem 60 i 90 stopni pociskami kalibru: 13, 20, 37 i 47 mm na tle opancerzenia istniejących ówcześnie czołgów. W podsumowaniu uznano, że najbardziej pożądaną bronią przeciwpancerną jest albo półautomatyczne działko kalibru 37 mm strzelające pociskami o masie 1,65 funta (ok. 750 g) z prędkością początkową 750 m/s, albo działko kalibru 47 mm strzelające pociskami o masie 3,3 funta (ok. 1500 g) z prędkością początkową 650 m/s. Działka zostały uznane za lepszą broń przeciwpancerną niż najcięższe karabiny maszynowe. W artykule przedstawiono też dwie metody użycia działek na polu walki. Pierwsza to działka na samobieżnych podwoziach trzymane w rezerwie na wypadek ataku, druga działka na pierwszej linii frontu (podobnie jak ciężkie karabiny maszynowe), w ramach normalnej organizacji piechoty. By z dzisiejszego punktu widzenia artykuł ten nie został uznany za zbyt wizjonerski można dodać, że jego autor zastanawiał się także, czy działka przeciwpancerne nie będą stanowić broni zbyt wyspecjalizowanej, przeznaczonej do zwalczania tylko jednego rodzaju celów 17. Warto też wspomnieć, że działek piechoty 17 Jako rozwiązanie autor wskazał modne w tym czasie konstrukcje posiadające 36
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... o podanych parametrach ówcześnie nie produkowano, więc dane najbardziej pożądanego sprzętu stanowiły w istocie postulat opracowywania nowych typów broni. Tymczasem KSUS już 11.01.1928 r. podjął uchwałę o konieczności powołania specjalnej komisji z zadaniem zbadania nowoczesnego sprzętu artyleryjskiego w fabrykach zagranicznych. W wykonaniu uchwały KSUS Szef Administracji Armii w porozumieniu z Szefem Sztabu Generalnego utworzył Komisję Badania Sprzętu Artyleryjskiego Zagranicą. Komisja odwiedziła fabryki w Szwecji (Bofors), Wielkiej Brytanii (Vickers i Beardmore), Czechosłowacji (Škoda) i Francji (Schneider). Z Francji komisja udała się do Stanów Zjednoczonych (m.in. Browning i Driggs). Jej zadaniem było przeprowadzenie badań najnowszego sprzętu artylerii polowej, ciężkiej i przeciwlotniczej. Niejako przy okazji komisja zapoznała się też z małokalibrowym sprzętem przeciwlotniczym (nkm-y 12,7 mm Vickers i Browning oraz armaty 37 mm Browning i Driggs). Tabela 2. Sprzęt przeciwlotniczy małokalibrowy 18 CkmVickers Ckm Brownig Armatka Browning Armatka Driggs Kaliber [mm] 12,7 12,7 37 37 Długość lufy [kal.] 90 Masa pocisku [g] 43 560 560 Prędkość początkowa [m/s] 914 853 730 Donośność [km] 5,43 8 6,37 4,5 Pułap [km] 4,55 2,14 Ciężar na stanowisku [kg] 89,3 Ciężar w marszu [kg] 2250 Oporopowrotnik hydrosprężynowy na wspólnym łożu dwie lufy: działka przeciwpancernego o dużej szybkości początkowej pocisku, przeznaczoną do obrony ppanc, i haubicy większego kalibru do zwalczania celów żywych. Rozwiązanie to jednak nie przyjęło się i pozostało ślepą uliczką w rozwoju artylerii. 18 CAW, Oddział I Szt. Gen., I.303.3.708, Sprawozdanie Komisji Badania Sprzętu Artyleryjskiego Zagranicą. Część VII. Zestawienia i wnioski. 37
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Przyrządy celownicze Sposób transportu Szybkostrzelność [strz./min] Największa szybkość w marszu [km/h] celownik przeziernikowy eliptyczny odbiorniki z aparatu centralnego 300 60-100 podwozie 4 kołowe, przyczepka motorowa 45 Zapalnik uderzeniowy czuły Stan wyrobu wykonany wykonany wykonany wykonany W Wielkiej Brytanii komisja obejrzała dwa typy nkm 12,7 mm o zasadniczo jednakowej konstrukcji»maxima«, różniące się od siebie ciężarem oraz rodzajem stosowanej amunicji, co miało wpływ na ich donośność. Środkiem transportu karabinów przewidzianym przez stronę angielską był mały czołg (tankietka). Firma Vickers zamontowała pewną liczbę takich karabinów na tankietkach, użytych podczas manewrów jesiennych armii angielskiej jako broń przeciwczołgowa i do zwalczania samolotów działających na niższych pułapach; sprzęt ten był nadal przez armię brytyjską badany. W konkluzji polska komisja stwierdzała, że ze względu na dużą donośność i pułap, oraz ruchliwość sprzętu na tankietce zasługuje on na szczególną uwagę 19. W Stanach Zjednoczonych komisja wzięła m.in. udział w próbach strzelania dziennego i nocnego karabinów maszynowych 7,62 i 12,7 mm oraz działek 37 mm, przeprowadzonych na Centralnym Poligonie Doświadczalnym w Aberdeen (Maryland). Strzelanie odbywało się przy pomocy aparatu centralnego systemu Vickersa z elektrycznym przekazywaniem danych (w przypadku nkm 12,7 mm i działek 37 mm). Karabin 12,7 mm Browninga był poczwórny na wspólnej podstawie. Wyniki strzelań nie były zbyt zachęcające: z nkm 12,7 mm przy strzelaniu dziennym na 1355 oddanych strzałów w rękaw trafiły 2 (0,15%), przy strzelaniu nocnym z zastosowaniem reflektorów celność była nieco wyższa, bo na 1409 strzałów w rękaw trafiło 15 (1%) 20. 19 Ibidem, Sprawozdanie Komisji Badania Sprzętu Artyleryjskiego Zagranicą. Część II. Sprzęt zakładów Vickers od 28.07 2.08.1928 r. 20 Ibidem, Sprawozdanie Komisji Badania Sprzętu Artyleryjskiego Zagranicą. Część 38
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... Wyniki pracy Komisji Badania Sprzętu Artyleryjskiego Zagranicą przedstawiono na posiedzeniu KSUS w grudniu 1928 r. W zakresie dział artylerii przeciwlotniczej Komisja skoncentrowała się na działach średniego kalibru, rekomendując zakup licencji na armaty 76,2 mm Driggsa. W zakresie sprzętu małokalibrowego komisja przedstawiła tylko ich dane taktyczno-techniczne, wstrzymując się od wyrażania opinii. Ponadto komisja przedstawiła własną wizję rozwoju artylerii przeciwlotniczej w Polsce. Sprzęt używany do obrony przeciwlotniczej wojsk w polu miał być lekki i mobilny. Obok lekkich działek zalecano używanie przeciwlotniczych karabinów maszynowych. Wobec wielkich kosztów zaspokojenia wszystkich potrzeb w zakresie opl według komisji pierwszą troską powinno być zabezpieczenie obiektów własnych wewnątrz kraju. Obrona frontu i jego bezpośrednich tyłów musi być odsunięta na plan dalszy 21. Opierając się na wnioskach Komisji Badania Sprzętu Artyleryjskiego Zagranicą, w latach 1929 i 1930 do zagadnień obrony przeciwlotniczej wrócił KSUS, podejmując w tej sprawie aż trzy uchwały (25.03.1929, 10.03.1930 i 11.03.1930 r.). Komitet skoncentrował się głównie na sprawach artylerii średnich kalibrów, co wynikało z zatwierdzonego ustalenia, że KSUS ustala kolejność wykorzystania programu artylerii przeciwlotniczej w sensie od tyłu ku frontowi. Komitet nakazał podjęcie negocjacji z firmą Driggs na temat zakupu dział plot 75 mm M2 oraz ponowne po takim samym zaleceniu zawartym w uchwale KSU z 1925 r. rozpoczęcie studjów nad typami współczesnego sprzętu przeciwlotniczego o małym kalibrze dla celów taktycznych. W związku z taką treścią uchwał KSUS sprawa małokalibrowej artylerii przeciwlotniczej przeszła do tzw. II fazy zaopatrzenia. Oznaczało to, że dopóki nie zostanie zrealizowana I faza (czyli zakup dział 75 mm) w zakresie kalibrów małych miano jedynie zbierać informacje co w tym sprzęcie jest zagranicą i jakie są postępy czyli prowadzić studia sprzętu istniejącego lub projektowanego 22. VI. Sprzęt przeciwlotniczy Stanów Zjednoczonych od 2.10 23.10.1928 r. 21 A. Rossa, op.cit., s. 67 68. 22 CAW, Departament Artylerii MSWojsk., sygn. I.300.34.259, Referat dla KSUS w sprawie artylerii przeciwlotniczej. 39
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Podobnie jak w roku 1925, po nowych uchwałach KSUS zaczęto tworzyć plany rozbudowy i koncepcje zastosowania nowego sprzętu, a także szukać kolejnych modeli zagranicą. 19.08.1929 r. dowództwo 11 Grupy Artylerii (obejmującej jednostki przeciwlotnicze) przedstawiło referat pt. Zagadnienie artylerii przeciwlotniczej, w którym dowódca grupy płk Rudolf Underka przedstawił m.in. swoje przewidywania dotyczące przeciwlotniczej artylerii małokalibrowej na froncie. Jego zdaniem na szczeblu armii lub grupy operacyjnej artyleria przeciwlotnicza powinna być wyposażona w działa o średnim kalibrze (75 mm) samochodowe lub przyczepkowe, skupione w dywizjonach liczących po 3 baterie. Natomiast do dywizji powinny być przydzielane małokalibrowe działa szybkostrzelne, kalibru około 20 mm, ruchliwe i zwrotne, w ilości 1 bateria à 4 6 działek na dywizję piechoty. W naszych warunkach na 30 dywizji piechoty należałoby więc mieć minimalnie dla armii 10 dyonów à 3 baterie 75 mm plot motorowe i 30 baterii szybkostrzelnych 20 mm armatek plot. Pułkownik w 1929 r. określił program minimalnego zaopatrzenia wojsk w polu w artylerię przeciwlotniczą na 120 armat 75 mm oraz 120 180 działek 20 mm. Omawiając poszczególne typy uzbrojenia odniósł się także do działek plot, opisując je następująco: małokalibrowe działka szybkostrzelne, o kalibrze ok. 20 mm, wypróbowuje obecnie kilka państw, przy czem podobno Francja wstrzymała produkcję specjalnego ckm Hotchkissa 13,2 mm, uznając jego kaliber i konstrukcję za nieodpowiednią 23. Informacja ta nie jest precyzyjna, ponieważ we Francji nkm 13,2 mm, mimo że początkowo kwestionowano jego przydatność (ze względu na sporą masę broni oraz amunicję o dużym zasięgu bez zapalników, co powodowało obawy o możliwość rażenia własnych wojsk) został jednak przyjęty na uzbrojenie marynarki wojennej (pod oznaczeniem Mle 1929) i wojsk lądowych (pod oznaczeniem Mle 1930). Należy żałować, że przedstawiony program rozbudowy artylerii przeciwlotniczej nie został przyjęty do realizacji. Punkt wyjścia do dalszych prac nad rozbudową artylerii przeciwlotniczej po śmierci marszałka Piłsudskiego w 1935 r. byłby zupełnie inny. 23 CAW, Departament Artylerii MSWojsk., sygn. I.300.34.288, Zagadnienie artylerii przeciwlotniczej, L.dz. 303/tj./29 z 19.08.1929 r. 40
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... W czasie, gdy płk Underka przygotowywał swój referat, sposób wykorzystania nkm 13,2 mm był już praktycznie przesądzony. Jak bowiem wynika z referatu przedstawionego w czerwcu 1929 r. przez szefa Departamentu Artylerii MSWojsk. szefowi Sztabu Głównego, już z końcem 1928 r. komisja zajmująca się oceną tego nkm ostatecznie uznała, że nie jest on bronią uniwersalną. Przytoczona w referacie konkluzja komisji brzmiała, że sprzęt ten nie nadaje się do użytku w formacjach piechoty, gdyż jest specjalnie stworzony dla potrzeb obrony przeciwlotniczej obszaru krajowego. W związku z taką oceną szef Departamentu Artylerii (któremu była wówczas podporządkowana artyleria przeciwlotnicza) wnosił o przezbrojenie istniejącej w 1 paplot w Warszawie kompanii ckm plot w ciężkie karabiny maszynowe Hotchkiss 13,2 mm 24 czyli wykorzystanie ich zgodnie z oceną komisji. Szef Sztabu Głównego wyraził zgodę i 23.07.1929 r. komendant Centralnej Szkoły Strzelniczej w Toruniu otrzymał polecenie, by zatrzymać w szkole tylko jeden nkm 13,2 mm wraz z osprzętem, a resztę posiadanych karabinów odesłać niezwłocznie do 1 paplot 25. Z nadesłanych karabinów utworzono w 1 paplot trzy plutony (po trzy nkm) w pułkowej kompanii karabinów maszynowych. Ostateczna decyzja o przeznaczeniu nkm Hotchkissa do celów opl obszaru krajowego zdawała się rozwiązywać przynajmniej ten problem, ale kwestia broni przeciwpancernej i przeciwlotniczej dla wojsk w polu nadal pozostawała niezałatwiona. Niestety, zapis konferencji w sprawach obrony przeciwlotniczej, która odbyła się 23.04.1930 r. w Warszawie pokazuje, jak daleka była jeszcze wówczas droga do ostatecznego ustalenia koncepcji obrony przeciwlotniczej i wymogów sprzętu. Celem wspomnianej konferencji było ustalenie wymagań stawianych sprzętowi obrony przeciwlotniczej, ustalenie współpracy między zainteresowanymi organami MSWojsk. oraz omówienie możliwości finansowych. Konferencja rozpoczęła się referatem, zawierającym stanowisko i wnioski Instytutu Badań Materiałów Uzbrojenia (IBMU) w zakresie całokształtu 24 CAW, Departament Artylerii MSWojsk., sygn. I.300.34.261, Przezbrojenie komp. ckm 1 paplot (Dep. Art. MSWojsk. L.801/tj.) z 7.06.1929 r. 25 Ibidem, Przezbrojenie komp. ckm 1 paplot (L.216/29 Tjn.Uzbr.) z 23.07.1929 r. 41
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW spraw obrony przeciwlotniczej. W związku z tym, że sprawa artylerii plot o kalibrze 75 mm była już w tym czasie formalnie rozstrzygnięta przytoczoną wyżej decyzją KSUS, na konferencji powinno się ustalić program zaopatrzenia jednostek na szczeblu dywizji, pułku oraz armii w sprzęt o kalibrze poniżej 75 mm. Instytut stał na stanowisku, że zagadnienie zaopatrzenia piechoty w środki do zwalczania samolotów należy rozpatrywać łącznie z zagadnieniem obrony przeciwpancernej i w związku z zaopatrzeniem jednostek na szczeblu pułku. Badania sprzętu nie powinny ograniczać się do obejrzenia sprzętu używanego zagranicą, lecz wybrane wzory powinny być zbadane w kraju przez specjalistów. Następnie zabrał głos przedstawiciel Oddziału III Sztabu Głównego, który przedstawił minimalny plan zaopatrzenia w środki obrony przeciwlotniczej wojsk w polu oraz obszaru krajowego (plan ten miał zostać w najbliższym czasie przedstawiony szefowi Sztabu do zatwierdzenia). Przewidywał on zaopatrzenie armii oraz obszaru krajowego w artylerię przeciwlotniczą, jednak sprzęt małokalibrowy miał być używany wyłącznie na obszarze krajowym. Plan nie przewidywał wyposażenia jednostek bojowych poniżej szczebla armii w specjalne środki obrony przeciwlotniczej obrona na tych szczeblach miała zostać zorganizowana przez dostosowanie posiadanego sprzętu (czyli ciężkich karabinów maszynowych). Oddział III Szt. Gł. zdawał sobie sprawę ze szczupłości przewidywanych środków bojowych, ale z powodu braku pieniędzy uznał, że nie jest możliwe zrealizowanie planu pomyślanego na większą skalę. Zaproszenie na konferencję szerokiego grona uczestników spowodowało, że przedstawione opinie były bardzo różne: przedstawiciel Departamentu Kawalerii stwierdził, że dla jego departamentu ważniejsze jest zagadnienie obrony przeciwczołgowej, przedstawiciel Departamentu Piechoty zwracał uwagę, że zagranicą bada się obecnie ckm-y o kalibrze 20 25 mm i postulował całkowite zaniechanie prób z nkm kalibru około 13 mm, gdyż ostatnie doświadczenia zagraniczne i nasze wykazały niecelowość zaopatrywania się w tego rodzaju sprzęt i przeprowadzenie w kraju badań z bronią o kalibrze 20 25 mm; z kolei mjr Tadeusz Felsztyn z IBMU konstatował, że plan Oddziału III właściwie pozostawia oddziały walczące bezbronnymi wobec samolotów lecących na wysoko- 42
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... ści powyżej 1000 m (zasięg skuteczny ckm) lub opancerzonych oraz wobec szybkobieżnych czołgów. Ostatecznie uczestnicy nie doszli do żadnych wspólnych ustaleń, a przyjęte wnioski były bardzo asekuracyjne i sprowadzały się do postulatu powołania kolejnej komisji do zbadania całokształtu spraw dotyczących broni o kalibrze poniżej 75 mm. Komisja ta miałaby ustalić dotację sprzętu dla obszaru krajowego oraz jednostek na szczeblu armii, dywizji i pułku, winna też m.in. przeprowadzić teoretyczne studia oparte na dostępnej literaturze i ofertach, udać się za granicę w celu zbadania i wybrania kilku najbardziej odpowiednich dla Polski wzorów sprzętu, przeprowadzić w kraju szczegółowe badania nad wybranymi wzorami oraz przedstawić pozytywne wyniki swej pracy. Wyglądało więc na to, że na rezultaty w postaci tych pozytywnych wyników trzeba będzie poczekać dłuższy czas. W roku 1930 wprowadzono poprawki do etatu wojennego pułku piechoty, które charakteryzowały się m.in. tym, że każdy pułk piechoty miał być wyposażony w 3 działka kalibru 47 mm i 2 działa polowe 75 mm. Liczba działek pułku piechoty nie zmieniła się w stosunku do etatów z 1921 i 1924 r. tyle że działka przesunięto z batalionów piechoty na szczebel pułku. Dwa lata później Oddział I Szt. Gł. skomentował sarkastycznie, że ilość tego uzbrojenia możnaby uznać za wyposażenie zaledwie dostateczne [do zwalczania broni panc przyp. R.B.], gdyby nie to, że działka istnieją dotychczas tylko na papierze 26. Sarkazm ten był uzasadniony. Wprawdzie w czerwcu 1930 r. rozpoczęły się wreszcie (z kilkuletnim opóźnieniem) próby konkursowe działek piechoty, w których uczestniczyły zmodyfikowane działko 47 mm wz. 25 ( Pocisk ) oraz nowo zakupione, poprawione zgodnie z polskimi wymaganiami, konstrukcje Driggs i Beardmore, lecz komisja konkursowa po zakończeniu prób orzekła, że działka wprawdzie odpowiadają warunkom konkursowym z 1926 r., ale... nie odpowiadają już nowym wymaganiom pola walki. 26 CAW, Oddział I Szt. Gen., sygn. I.303.3.68, Postulaty dotyczące obrony przeciwpancernej z 21.11.1932 r. 43
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Tabela 3. Działka ppanc 47 mm biorące udział w polskim konkursie w 1930 r. 27 Beardmore Driggs Pocisk Szybkość początkowa [m/s] 465 425 365 Waga pocisku [kg] 1,5 1,5 1,6 Waga działka [kg] 241 220 238 Szybkostrzelność [strz./min] 22 16 16 Donośność [m] 8000 8800 6500 Pole ostrzału poziome 40 34 34 Pole ostrzału pionowe -4 do +45-6 do +69-6 do +28 Przebijalność płyt pancernych przy ustawieniu płyty pod kątem 25 mm z odległości 750 m 90 do kierunku strzału Transport rozkładane na 6 części Wobec takiego werdyktu komisji szef Sztabu Głównego polecił opracowanie nowych warunków technicznych dla działek piechoty, wyznaczając krótki termin do 10.10.1930 r. Na początku października 1930 r. płk inż. Paweł Niewiadomski przedstawił nowe warunki techniczne, dostosowane do zmienionej sytuacji. Do najważniejszych zmian w stosunku do wymagań z 1926 r. należy zaliczyć szybkość początkową pocisku minimum 500 m/s oraz większą zdolność przebicia płyt pancernych 28. Po porównaniu wymaganej prędkości początkowej pocisku z zawartymi w tabeli 3 osiągami dostępnych armat staje się jasne, że konieczne było ponowne czasochłonne szukanie nowego, odpowiadającego zmienionym warunkom sprzętu. Już zresztą 17.09.1930 r. Szef Oddziału I Szt. Gł. płk dypl. Józef Kordian Zamorski zanotował: W toku rozmów [z szefem Sztabu Głównego i szefem Dep. Uzbrojenia przyp. R.B.] ustalono: [ ] 4) Kupić 4 Oerlikony dla przeprowadzenia prób. 5) Zakupić względnie spowodować przesłanie do prób działek 47 mm Škody, Schneidera i Boforsa 29. Omawiane zagadnienie znalazło 27 CAW, Oddział I Szt. Gen., sygn. I.303.3.706, Referat Broń przeciwpancerna (Oddz. I Szt. Gen. L.4878/31) z 28.03.1931 r. 28 P. Zarzycki, op.cit. 29 K.J. Zamorski, Dzienniki (1930 1938), Warszawa 2011, s. 31 32. 44
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... się także w wytycznych szefa Sztabu Głównego dla Oddziału I Szt. Gł. oraz dla Departamentu Uzbrojenia MSWojsk. na rok 1931 w zakresie prac uzbrojenia, które obejmowały polecenie ukończenia studiów nad karabinami maszynowymi przeciwlotniczymi i przeciwpancernymi oraz szukania nowego działka piechoty, ponieważ obecne działo polowe dane piechocie należy uważać jako tymczasowe 30. Tymczasem po okresie rozważań teoretycznych powrócono do zakupów sprzętu do celów testowych, czemu sprzyjała podpisana 18.02.1931 r. w Paryżu umowa o realizacji IV transzy kredytu na dozbrojenie Wojska Polskiego z 1921 r. W ramach tej transzy zamówiono m.in. dwa ciężkie karabiny maszynowe przeciwlotnicze za dość sporą sumę 1 mln franków francuskich (co odpowiadało wówczas 350 000 zł) 31. Kwota ta obejmowała prawdopodobnie jednak nie tylko same nkm-y oraz akcesorja i części zamienne, ale też zawartą kilka dni wcześniej umowę na dostawy amunicji kalibru 13,2 mm. Umowa nr 404 AWZ z fabryką Hotchkissa została podpisana 17.02.1931 r. Oba nkm-y wraz z częściami zapasowymi zostały wysłane do polskiej Bazy Załadowczej w Cherbourgu 16.09.1931 r. 32 Nowe nkm-y różniły się nieco od broni zakupionej w roku 1928 (lub 1925), m.in. nowymi lufami posiadającymi karby do chłodzenia na całej długości lufy i nową podstawą do strzelań przeciwlotniczych typu R1, lepszą od poprzednio używanej typu B. W tym samym czasie, 13.02.1931 r., została też zawarta umowa nr 405 AWZ na dostawę 72 000 sztuk amunicji 13,2 mm. Latem 1931 r. we francuskiej fabryce Manufacture de Machines du Haut-Rhin SA w Mulhouse (Miluzie) odebrano 48 000 pocisków zwykłych (30.07.1931 r.), 12 000 pocisków przeciwpancernych (25.08.1931 r.) i 12 000 pocisków ślepych (z drewna, odebranych 30.07.1931 r.), a do odbioru pozostało 12 000 pocisków smugowych i 12 000 dymnych (odebrano je 10.12.1931 r.) 33. 384 30 CAW, Oddział I Szt. Gen., sygn. I.303.3.706, Wytyczne Pana Szefa Sztabu z dnia 3.12.1930 r. dla Oddz. I. Szt. Gł. i Szefa Dep. Uzbr. 31 J. Ciałowicz, Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921 1939, Warszawa 1970, s. 163. 32 CAW, Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia, sygn. I.360.1.494, Karabiny maszynowe. Odbiór k.m. Hotchkiss z 19.09.1931 r. 33 Ibidem, sygn. I.360.1.495, Procès-verbal de réception no 9 z 18.12.1931 r. 45
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW skrzynki z amunicją, o łącznej wadze 14 640 kg zostały wysłane z fabryki do Bazy Załadowczej w Cherbourgu 19.12.1931 r. 34 W latach 1929 1931 Polska starała się także o uzyskanie we Francji dodatkowej pożyczki na dozbrojenie armii w wysokości 1,5 mld franków, ale kredytu tego ostatecznie nie udało się uzyskać 35. W Sztabie Głównym rozpoczęto już jednak prace nad sposobami wykorzystania nowych środków. Jedną z propozycji był zakup 850 armatek ppanc 25 mm Hotchkiss za kwotę 202 725 000 fr. i 255 sztuk nkm 13,2 mm Hotchkiss dla celów obrony przeciwlotniczej za łączną kwotę 27 412 500 fr. 36 Przewidywano następujące rozdysponowanie tej broni: armatki ppanc po 2 na każdy batalion piechoty (i 5% rezerwy sprzętowej), a nkm 13,2 mm 45 baterii po 3 szt. dla 45 dywizji piechoty, 8 baterii po 6 szt. dla armii, 20 kompanii po 3 szt. dla obrony przeciwlotniczej kraju oraz 5% (12 szt.) jako rezerwa sprzętowa. Jednocześnie planowano nabyć komplet części zapasowych i amunicję: 81 000 szt. do działek ppanc za 4 320 000 fr. i 24 700 szt. amunicji do nkm za 229 710 franków 37. Amunicji zamierzano kupić niewiele po 100 szt. na działka i km zaangażowane; była to liczba konieczna dla nauczenia się fabrykacji i nabycia licencji 38. Realizacja tego planu stanowiłaby znaczący postęp w zakresie obrony ppanc i plot do tej pory wcale nieistniejącej jednak nasycenie Wielkich Jednostek (WJ) na froncie bronią przeciwlotniczą byłoby nadal niewystarczające. Szef Sztabu Głównego dopiero w marcu 1931 r. zwrócił się do I wiceministra spraw wojskowych o zakup lub wypożyczenie odpowiedniego sprzętu do przeprowadzenia prób porównawczych celem ostatecznego ustalenia typu broni przeciwpancernej (o czym pisał płk 34 Ibidem, Amunicja do karabinów, wysłanie amunicji do k.m. Hotchkiss 13,2 z 22.12.1931 r. 35 J. Ciałowicz, op.cit., s. 162 164. 36 Ceny jednostkowe broni wynosiły 238 500 fr. (armatka 25 mm) i 107 500 fr. (nkm 13,2 mm). 37 Ceny jednostkowe amunicji wynosiły 54 fr. (amunicja 25 mm) oraz 9,3 fr. (amunicja 13,2 mm). 38 CAW, Oddział I Szt. Gen., sygn. I.303.3.850, Projekt pożyczki mat. francuskiej ze stycznia 1931 r. Podane koszty amunicji należałoby przemnożyć przez zakładaną liczbę dni (np. 100), ponieważ w Wojsku Polskim w tym czasie zakładano np. normę zużycia amunicji 13,2 mm na 100 strzałów na 1 nkm, jednak była to norma dzienna. 46
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... Zamorski we wrześniu 1930 r.). Generał Tadeusz Piskor sugerował, by nabyć nkm 20 mm Oerlikon lub Madsen, podstawę kołową do karabinu maszynowego Hotchkiss 13,2 mm oraz działko 47 mm produkcji Škody względnie holenderskiej firmy HIH. W efekcie tego wniosku zakupiono jeden nkm Oerlikona 20 mm, firma Hotchkiss nadesłała podstawę na kołach, a sprowadzenie działek nie doszło do skutku. Być może powodem niezamówienia działek ppanc zagranicą była chęć opracowania ich w kraju, II wiceminister w piśmie z 16.03.1931 r. skierowanym do Szefa Sztabu Głównego postulował bowiem podjęcie natychmiastowych prac nad własnym nowym modelem działka piechoty, o wadze (wraz z tarczą) 280 360 kg. Efekty tych prac miały być widoczne za około 2 3 lata 39. Wniosek szefa Sztabu Głównego był tylko jednym z sygnałów, że sprawa najcięższych karabinów maszynowych jako broni przeciwpancernej zaczyna nabierać rumieńców. Z końcem tego samego miesiąca (28.03.1931 r.) Oddział I Szt. Gł. ukończył referat o broni przeciwpancernej, w którym przedstawiono wyniki wykonanych w Polsce prób nkm-ów 13,2 mm Hotchkissa oraz 20 mm Oerlikona, a także omówiono poglądy na sprawę obrony przeciwpancernej. Podano w nim, że w roku 1931 na świecie broń przeciwpancerną stanowiły albo najcięższe karabiny maszynowe o kalibrze 20 25 mm, albo działka o kalibrze do 50 mm. Oba te rodzaje uzbrojenia miały cechy, których nie dało się połączyć w jednej broni (tabela 4). Tabela 4. Zalety i wady nkm i działek ppanc Nkm mały kaliber duża szybkość początkowa duża szybkostrzelność mały efekt pocisku mała przebijalność Działko duży kaliber mała szybkość początkowa mała szybkostrzelność duży efekt pocisku duża przebijalność 39 P. Zarzycki, op.cit. 47
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Ze względu na koszty szkolenia, zaopatrzenia i produkcji, jednoczesne przyjęcie na uzbrojenie obu tych rodzajów broni uznano za niemożliwe. Przeprowadzono więc próby porównawcze, które miały dać podstawę do decyzji o wyborze jednego typu broni ppanc takiej, która zapewniałby ogólnie lepsze działanie. Najpierw próbom porównawczym poddano najcięższe karabiny maszynowe (tabela 5). Tabela 5. Porównanie najcięższych karabinów maszynowych Oerlikon 20 mm Hotchkiss 13,2 mm Szybkość początkowa [m/s] 800 750 Ciężar nkm [kg] 65 40 Ciężar podstawy [kg] 112 153 Szybkostrzelność teoretyczna [strz./min] 280 375 400 Szybkostrzelność praktyczna [strz./min] 100 375 400 Magazynki po 15 nabojów 20 nabojów* Waga pocisków [g] 128 145,5 52 Donośność [m] 5000 6500 Pole ostrzału poziome na podstawie ziemnej 24 40 Pole ostrzału poziome na lawecie plot lub ppanc 360 360 Pole ostrzału pionowe do 80 do 80 * Taśmy, które można łączyć Przedstawiając wyniki prób obu broni, omówiono ich celność, przebijalność i zdolność do strzelania przeciwlotniczego. Oerlikon przy strzelaniu z podstawy ziemnej (o polu ostrzału 24 ) na odległość 300, 500 i 1000 m wykazał bardzo dobrą celność. Natomiast przy strzelaniu z podstawy (lawetki) przeciwlotniczej/przeciwpancernej już na odległość 300 m wykazał zupełny brak celności (zero trafień) z powodu niemożliwości utrzymaniu broni na celu, co było spowodowane silnym odrzutem. Uznano to za zasadniczą wadę, ponieważ przewaga nkm-u nad działkiem polega na większej szybkostrzelności 48
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... (co pozwala na zwalczanie, w pewnym określonym czasie, większej liczby sprzętu przeciwnika oraz do pewnego stopnia rekompensuje mniejszy efekt). Strzelanie z podstawy naziemnej o małym kącie ostrzału w poziomie musiało powodować konieczność częstej zmiany kierunku ustawienia, co zawsze jest połączone z ponownym celowaniem a tym samym ze stratą czasu i zmniejszeniem szybkostrzelności. Przy strzelaniu z odległości 300 m pocisk 20 mm nie przebijał blachy pancernej o grubości 30 mm ustawionej prostopadle; przebijał blachę pancerną o grubości 19 mm przy kącie nachylenia od 0 do 13 oraz blachę pancerną o grubości 15,5 mm nachyloną pod kątem 35. Uznano, że kąt 17 20 będzie tym, przy którym pociski kal. 20 mm nie przebiją blachy o grubości 19 mm z odległości 300 m. Ponadto zwrócono uwagę, że blachy pancerne cementowane, stosowane od opancerzania czołgów, wykazują większą odporność, co spowoduje, że zdolność przebijania płyt pancernych się zmniejszy. W efekcie zdiagnozowano dylemat taktyczny: ograniczona zdolność zwalczania broni pancernej (i na niewielką odległość) przez nkm wymuszała umieszczanie tej broni w pierwszej linii, a przy dużej szybkości nowoczesnych czołgów, które będą używane masowo, ich zwalczanie musiałoby się odbywać faktycznie wewnątrz własnych pozycji, podczas gdy taktyka wymagała załamania ataku czołgów na przedpolu. Do zwalczania celów powietrznych używano podstawy przeciwpancernej, niedającej stabilizacji, co ujemnie wpłynęło na celność. Ponadto z rachunku prawdopodobieństwa 40 wynikało, że teoretycznie w samolot trafi tylko jeden pocisk, a reszta serii przejdzie poza nim. Mając na uwadze powyższe czynniki oraz wysoki koszt amunicji (12 22 franków szwajcarskich za 1 pocisk, tj. 20,7 38,1 zł), wyciągnięto wniosek, że zastosowanie Oerlikona do celów obrony przeciwlotniczej da bardzo małe wyniki całkiem niewspółmierne w odniesieniu do poniesionych kosztów. Druga z testowanych broni, nkm Hotchkiss 13,2 mm, przy strzelaniu na odległość 300, 500 i 1000 m z podstawy ziemnej i podstawy 40 W tym przypadku rachunek ów zakładał, że przy szybkostrzelności 280 strz./ min pociski lecą w odstępie 0,21 s, a w tym czasie samolot o długości 8 10 m i szybkości 160 km/h przesunie się o 10 m. 49
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW opl wykazał bardzo dobrą celność nieprzekraczającą 2 promili odległości. Przy strzelaniu do płyty pancernej o grubości 30 mm ustawionej prostopadle do linii strzału nie otrzymano przebicia. Przy płycie pancernej o grubości 19 mm uzyskano przebicie przy kątach 0 i 10 (przy kątach 15 i 20 płyty nie przebito), a przy płycie 14 mm uzyskano przebicia przy kątach 0, 10 i 15, przy kącie 20 płyta pozostała nieprzebita. W konkluzji stwierdzono, że przebijalność jest niewystarczająca i niższa od przebijalności nkm Oerlikon 20 mm (ponadto, według oświadczeń przedstawicieli firmy Hotchkiss, nkm ten w ogóle nie był bronią przeciwpancerną). Przy testach przeciwlotniczych przeprowadzono strzelanie do rękawa holowanego przez samolot lecący na wysokości 800 m z szybkością 120 km/h. Z odległości 1570 m nie uzyskano żadnego trafienia. Podstawa opl dawała możliwość utrzymania wiązki na celu przy strzelaniu seriami. Natomiast z rachunku prawdopodobieństwa 41 wyliczono, że w cel trafią najwyżej dwa pociski. Ze względu na mniejszy efekt amunicji 13,2 mm uznano, że tylko trafienie w czułe części samolotu da pożądany skutek co oznaczało, że prawdopodobieństwo skutecznego zwalczania samolotów przy użyciu Hotchkissa było małe. W tej sytuacji wnioskowano, że nkm 13,2 mm należałoby grupować w liczących po kilka karabinów bateriach i wyłącznie na specjalnych podstawach. W referacie przypominano, że opancerzenie czołgów Armii Czerwonej wynosi od 6 (boki) do 16 (przód) mm oraz przytaczano wymagania stawiane broni przeciwpancernej, zakładające przebijalność blach 25-milimetrowych z odległości 1000 m i w konkluzji stwierdzano, że żaden z przetestowanych karabinów nie nadaje się do wdrożenia z powodu: 1) małej przebijalności, 2) małej skuteczności pocisku, 3) w odniesieniu do nkm Oerlikon braku celności przy strzelaniu z podstawy przeciwpancernej. Komisja doświadczalna doszła do wniosku, że do zadań obrony ppanc bardziej od nkm-ów nadaje się działko kalibru 47 mm, które ma co prawda małą szybko- 41 W tym przypadku rachunek zakładał, że przy szybkostrzelności 400 strz./min pociski lecą w odstępie 0,15 s, zaś w tym czasie samolot o długość 8 10 m i szybkości 160 km/h przesunie się o 6,75 m. 50
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... strzelność (16 20 strz./min), może jednak zwalczać czołgi o pancerzu 25 mm z odległości ponad 1000 m, na dodatek pociskiem dającym duży efekt (trafienie czołgu spowoduje prawie zawsze jego unieruchomienie, a więc w dalszym etapie zniszczenie). Tabela 6. Działka ppanc 47 mm w 1931 r. na świecie 42 Szybkość początkowa [m/s] Waga pocisku [kg] Škoda HIH HIH 47/75 dwulufowe Bofors 560/225 510 560 560 1,5 1,48 4,5/1,5 1,5 Waga działka [kg] 275 275 340 310 Szybkostrzelność [strz./min] 25 20 25 20 25 36 Donośność [m] 6800/3200 6000 6000 6600 Pole ostrzału poziome Pole ostrzału pionowe Przebijalność przy 90 50 40 40 40-10 do +80 do 55 do 55-6 do +70 40 mm 500 m 40 mm 800 m 40 mm 950 m 50 mm 920 m* 35 mm 1000 m 30 mm 1200 m 30 mm 1600 m 30 mm 1650 m 30 mm 1500 m 22 mm 2200 m 22 mm 3000 m 20 mm 3400 m 25 mm 2500 m Przebijalność 25 mm 500 m 30 mm 450 m 40 mm 450 m 40 mm 420 m przy 60 20 mm 1000 m 20 mm 1000 m 30 mm 1000 m 30 mm 1000 m 17 mm 1500 m 20 mm 1150 m 15 mm 2000 m Transport rozkładane na 10 części nierozkładane 3 juczne konie rozkładane na 12 części * Tak w oryginalnym dokumencie, natomiast w załączniku Lp.2b (bez daty) do referatu Charakterystyka działka ppanc z końca 1932 r. wartość 50 mm skreślono i ołówkiem nadpisano 40 mm, por. CAW, Oddział III Szt. Gen., sygn. I.303.6.87 42 CAW, Oddział I Szt. Gen., sygn. I.303.3.706, Referat Broń przeciwpancerna (Oddz. I Szt. Gł. L.4878/31) z 28.03.1931 r. 51
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Jak widać, w tabeli umieszczono działko 47 mm Boforsa, którego dane podano już we wspomnianym wyżej artykule z Revue d Artillerie ze stycznia 1929 r., a i same wnioski komisji doświadczalnej nie odbiegały od wniosków autora tamtego artykułu. W tym miejscu nasuwa się stwierdzenie, że do takiego samego podsumowania można było dojść kupując odpowiednią prenumeratę. Na dodatek odbyłoby się to o dwa lata szybciej i na pewno taniej... Tymczasem temat nkm-ów powrócił w pracach kolejnej komisji. 23.07.1931 r. w Instytucie Badań Inżynierii odbyła się konferencja w sprawie uzbrojenia dla czołgów Vickers E. Było to posiedzenie komisji powołanej do zbadania tego zagadnienia (w skład której wchodzili przedstawiciele Instytutu, Departamentów Zaopatrzenia Inżynierii i Uzbrojenia) z udziałem przedstawicieli firmy Vickers. W zakresie ckm przeciwpancernego reprezentujący Departament Uzbrojenia MSWojsk. mjr Władysław Ostrowski oświadczył, że koncepcja km większego kalibru nie została jeszcze definitywnie rozstrzygnięta i znajduje się jeszcze w fazie prób. Ckm Hotchkiss kal. 13,2 mm są stosowane w armii jako broń przeciwlotnicza. Ponadto oświadczył, że uważa nkm 13,2 mm za niewystarczający obecnie do zwalczania broni pancernej i za odpowiedniejszy uważa 20 mm karabin Vickers. Głos ten pozostał jednak odosobniony, a komisja postawiła wniosek pozostania przy nakazanej koncepcji uzbrajania czołgów przeciwpancernych w ckm Hotchkiss 13, [podkr. R.B.] a to z tych względów, że 20 mm karabin wymagałby produkcji specjalnej amunicji 43. Takie stanowisko komisji mogło być konsekwencją podjętych w lutym 1931 r. decyzji o zakupie dużej ilości amunicji do nkm 13,2 mm. Standaryzacja uzbrojenia jest w armii rzeczą bardzo istotną ze względu na koszty i problemy logistyczne, jednak nkm-ów 13,2 mm było w tym czasie w wojskach lądowych raptem 10 (plus 2 zakupione). Ponadto, jeżeli takie było stanowisko władz naczelnych to po co powoływano kolejną komisję? Tymczasem jednak kontynuowano testy sprzętu. We wrześniu 1931 r. odbyły się kolejne próby techniczne i taktyczne nkm-u 20 mm 43 Protokół konferencji odbytej w Wojskowym Instytucie Badań Inżynierji w kwestji broni do 6-ton, czołgów Vickers z 23.07.1931 r. [w:] J. Ledwoch, Vickers 6-ton Mark E, Warszawa 2009, s. 67 68. 52
Rafał Białkowski - Lepsze jest wrogiem dobrego... firmy Oerlikon. Próby techniczne przeprowadził IBMU, a próby taktyczne Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Wnioski komisji z prób technicznych były następujące: 1) Nkm Oerlikon kal. 20 mm nie nadaje się do o[brony] ppanc z powodu małej skuteczności (przebijalność). 2) Nkm Oerlikon kal. 20 mm nie nadaje się do opl z powodu małej szybkostrzelności i niemożności utrzymania broni na celu. 3) Do zadań o[brony] ppanc nadaje się więcej działko kal. 47 mm wzór Pocisk. 4) Do zadań opl zastosować ckm. Próby taktyczne nad przydatnością i zastosowaniem nkm 20 mm Oerlikon trwały trzy dni (28 30.09.1931 r.) i porównywano w nich nkm z działkiem 47 mm Pocisk. Sprawozdanie komisji doświadczalnej zostało złożone 8.10.1931 r. Wnioski były następujące: 1) W obecnem stadjum konstrukcyjnem nkm nie nadaje się do zwalczania celów pancernych ruchomych naziemnych ani do opl. Koniecznem jest przerobienie podstawy, aby: a) zmniejszyć ciężar broni, b) uzyskać dalsze ustabilizowanie broni przy strzałach serją. Przy tem ciężar i nieporęczność poszczególnych części wymaga znacznej obsługi, co znów sprowadza trudności ukrycia sprzętu w terenie. 2) Działko 47 mm nie daje się konkretnie porównać z nkm Oerlikon ze względu na niemożliwość użycia go do opl, jednak do zwalczania celów naziemnych zdaje się bardziej nadawać, ze względu na znaczną siłę wybuchową pocisku, większą łatwość przewożenia i przenoszenia oraz wymaga mniej obsługi. Może być pozatem użyte i do zwalczania okopanych ckm nieprzyjaciela 44. W następnym miesiącu (20 24.10.1931 r.) na poligonie odbyły się kolejne strzelania z nkm 13,2 mm Hotchkiss, a 12.11.1931 r. komisja przedstawiła wnioski z prób obu testowanych broni, podsumowujące dotychczasowe badania nad zagranicznymi konstrukcjami tego typu. Ocena ta była negatywna: 44 CAW, Instytut Technicznego Uzbrojenia, sygn. I.342.1.64, Sprawozdanie Komisji Doświadczalnej z prób taktycznych nad przydatnością i zastosowaniem nkm 20 mm Oerlikon oraz działkiem 47 mm wz. Pocisk (L.1092/Tjn.) z 8.10.1931 r. 53
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW 1. Nkm Oerlikon kal. 20 mm na obecnej podstawie polowej zupełnie nie nadaje się do zadań opl; jedynie możliwem byłoby użycie kilku km sprzężonych na specjalnej ciężkiej podstawie pl. Zaletą tego km jest to, że w razie trafienia każdy strzał zmusza samolot do lądowania (am[unicja] wysokoczuła wybuchowa). 2. Skuteczność zwalczania celów powietrznych za pomocą nkm Hotchkiss a kal. 13,2 mm nie jest większa od skuteczności zwykłego ckm kal. 7,9 mm. Poza tem dla skutecznego zwalczania celów powietrznych konieczną jest koncentracja ognia, jak i przy zwykłych ckm. 3. Do o[brony] ppanc oba nkm nie nadają się. 4. Ze względu na ciężar, nieporęczność i stosunkowo mały efekt skuteczności, koszt wprowadzenia tego sprzętu na uzbrojenie jest niewspółmierny z korzyściami, jakie mogą być uzyskane za pomocą tej broni. 5. Komisja uważa, że sprawa samoobrony przeciwlotniczej oddziałów w polu za pomocą broni małokalibrowej jest na razie rozwiązana przez dostosowanie do tych zadań ckm 7,9 mm. Wobec tego wybór broni specjalnej przestaje być sprawą nagłą. 6. O ile chodzi o sprzęt do obrony przeciwpancernej to w dzisiejszym stanie żaden z badanych i prawdopodobnie podobnych istniejących typów nkm nie odpowiada wymaganiom naszej armji. Ponieważ zaopatrzenie jednostek w sprzęt o[brony] ppanc nie może być odsuwane na dalszą przyszłość, jedynem wyjściem w dzisiejszej sytuacji jest wprowadzenie na uzbrojenie działka piechoty kal. 47 mm. Łącznie jednak z postępującym rozwojem techniki budowy czołgów konieczne jest prowadzenie studjów w kierunku doboru odpowiedniego kalibru, szybkości początkowej i konstrukcji broni automatycznej, mogącej w najszerszej mierze spełnić zadania obrony przeciwpancernej 45. Stanowisko komisji wynikało być może z faktu, że w połowie 1931 r. pojawił się pomysł opracowania własnej konstrukcji najcięższego karabinu maszynowego. Pod datą 10.08.1931 r. generał Zamorski zanotował bowiem: Major [Zygmunt] Łojko z referatem w sprawie 45 CAW, Instytut Technicznego Uzbrojenia, sygn. I.342.1.64, Wnioski końcowe z prób nkm z 12.11.1931 r. 54