Awifauna Międzyodrza w latach 1994 2006

Notatki Ornitologiczne 2007, 48: 38 54 Awifauna Międzyodrza w latach 1994 2006 Łukasz Ławicki, Dominik Marchowski, Wojciech Mrugowski, Sławomir Niedźwiecki, Jacek Kaliciuk, Przemysław Śmietana, Dariusz Wysocki Abstrakt: W latach1994 2006 na Międzyodrzu stwierdzono występowanie 210 gatunków ptaków, w tym 124 lęgowych. Wysoką liczebnością w skali kraju wyróżniały się populacje lęgowe kilkunastu gatunków: gęgawa Anser anser 30 40 par, krakwa Anas strepera 60 75, cyranka A. querquedula 40 50, płaskonos A. clypeata 30 35, bąk Botaurus stellaris 26, czapla siwa Ardea cinerea 400, błotniak stawowy Circus aeruginosus 29 33, kropiatka Porzana porzana ok. 30, wodnik Rallus aquaticus 150 200, kszyk Gallinago gallinago 34, rybitwa czarna Chlidonias niger 64, słowik szary Luscinia luscinia 350 400 par w roku 1995, podróżniczek L. svecica 45 55, brzęczka Locustella luscinioides 600 700 i dziwonia Carpodacus erythrinus 90 130 par w roku 1995. W badanym okresie na Międzyodrzu gniazdowało 10 gatunków wpisanychdo Polskiej czerwonej księgi zwierząt. Międzyodrze jest ważnym terenem dla ptaków wodno-błotnychw okresie wędrówki i zimowania. Stwierdzono tu rekordowe w skali kraju liczebności żurawia Grus grus (do 14 500 os.) i gęgawy (do 5 000 os.), a koncentracje blaszkodziobychprzekraczały 20 000 os. W ciągu ostatnich10 lat liczebność wielu gatunków lęgowychuległa drastycznemu spadkowi, a niektóre z nichprzestały gniazdować, m.in. błotniak łąkowy C. pygargus, rycyk Limosa limosa i wodniczka Acrocephalus paludicola. Ma to prawdopodobnie związek z postępującą sukcesją trzciny i krzewów na tereny otwarte, co powoduje utratę siedlisk oraz zwiększonym drapieżnictwem ze strony ssaków. Avifauna of the Międzyodrze region in 1994 2006. Abstract: In 1994 2006, within the Międzyodrze (area between two arms of the Odra River) occurrence of 210 bird species was recorded, including 124 breeding ones. On the national scale, populations of the following species highly abounded with breeding pairs: the Greylag Goose Anser anser 30 40, Gadwall Anas strepera 60 75, Garganey A. querquedula 40 50, Shoveler A. clypeata 30 35, Bittern Botaurus stellaris 26, Grey Heron Ardea cinerea 400, MarshHarrier Circus aeruginosus 29 33, Spotted Crake Porzana porzana ca 30, Water Rail Rallus aquaticus 150 200, Common Snipe Gallinago gallinago 34, Black Tern Chlidonias niger 64, Thrush Nightingale Luscinia luscinia 350 400 in 1995, Bluethroat L. svecica 45 55, Savi s Warbler Locustella luscinioides 600 700 and Common Rosefinch Carpodacus erythrinus 90 130 in 1995. In the study period 10 species from the Polish Red Book of Animals bred in the area. This region is important to waterbirds during the migration and wintering season. The Common Crane Grus grus and Greylag Goose were observed here in record numbers up to 14 500 and to 5 000 inds respectively, and the concentrations of geese and ducks exceeded 20 000 birds. During the last 10 years the abundance of many breeding species drastically declined, and some, e.g. Montagu s Harrier C. pygargus, Black-tailed Godwit Limosa limosa or Aquatic Warbler Acrocephalus paludicola, even ceased breeding in the area. This can prob- 38

ably be related to the succession of reed and shrubs into open areas which results in loss of habitats used by these birds and to increased predation by mammals. Międzyodrze należy do najważniejszychostoi ptaków wodno-błotnychw Polsce (Wesołowski & Winiecki 1988), jak również jest fragmentem Doliny Dolnej Odry, ostoi ptaków o randze europejskiej (Gromadzki et al. 1994, Sidło et al. 2004). Dotychczasowe dane dotyczące tego obszaru są fragmentaryczne. Spośród obserwacji przedwojennychzwraca uwagę informacja Hubnera (1908), że wodniczka Acrocephalus paludicola była w tym rejonie równie liczna jak rokitniczka A. schoenobaenus, oraz Robiena (1920, 1928), który wspomina o 12 parachlęgowychuszatki błotnej Asio flammeus obserwowanychmiędzy Szczecinem a Gartz, oraz o pojedynczychobserwacjachtego gatunku w okolicachmarwic i Kurowa. W okresie powojennym dysponujmy tylko danymi dotyczącymi występowania wodniczki na Międzyodrzu (Lewartowski et al. 1972, Dyrcz & Czeraszkiewicz 1993), oraz opisami kolonii czapli siwej Ardea cinerea i kormorana Phalacrocoraxcarbo w rez. Kurowskie Błota (Bednorz 1958, 1962, Noskiewicz 1961, Przybysz & Przybysz 1975). Ponadto Tomiałojć (1990) oraz Tomiałojć i Stawarczyk (2003) podają informacje dotyczące kilkunastu gatunków z tego obszaru. Opracowanie Gromadzkiego et al. (1994) i Sidło et al. (2004) zawiera dane bardzo ogólne, które dotyczą znacznie większego obszaru. W związku z tym, że teren ten dotychczas nie doczekał się opracowania, celem tej pracy jest przedstawienie awifauny Międzyodrza w latach 1994 2006 oraz zmian, jakie zaszły w okresie ostatnich 10 lat. Teren badań Międzyodrze to dno doliny znajdujące się między zachodnim i wschodnim (Regalica) ramieniem Odry. Położone jest na Pobrzeżu Szczecińskim w mezoregionie Dolina Dolnej Odry (Kondracki 2001). Rozciąga się od miejscowości Widuchowa na południu, gdzie Odra rozwidla się na dwa koryta, do Szczecina na północy (odcinek między 704 a 734 km biegu Odry). Administracyjnie położone jest na terenie gmin: Widuchowa, Gryfino i Kołbaskowo. Przeważająca część Międzyodrza (6009 ha) wchodzi w skład Parku Krajobrazowego Dolina Dolnej Odry i głównie tego terenu dotyczy opracowanie. Używane w tekście określenie część południowa Międzyodrza odnosi się do odcinka od Widuchowej do Gryfina, natomiast część północna terenu badań to odcinek między Gryfinem a Szczecinem (rys. 1). Międzyodrze jest największym w Europie Środkowej torfowiskiem czynnym z roślinnością niewystępującą już u ujścia innych rzek europejskich. Około 4600 ha torfowiska pokrywa bezdrzewna roślinność bagienna: turzycowiska Magnocaricion, szuwary i ziołorośla nabrzeżne z manną Glyceria maxima, mozgą Phalaris arundinacea, pałką Typhia latifolia i trzciną Phragmites australis (Succow & Janowski 1991). Cały obszar pocięty jest gęstą siecią starorzeczy, jeziorek i mniej lub bardziej drożnychkanałów oraz rowów. W części południowej terenu w szuwarachdominuje manna, natomiast w części północnej turzyce z dużym udziałem manny. Turzycowiska występują głównie na brzegachkanałów, gdzie przeciętnie osiągają szerokość 1 10 metrów. Tylko 230 ha Międzyodrza zajmują łęgi. Największe zagęszczenie zarośli wierzbowychi lasów występuje wzdłuż Odry Zachodniej i w części północnej terenu. Sieć kanałów, jeziorek i starorzeczy zajmuje łącznie 652 ha, a ich długość przekracza w sumie 200 km. Ekstensywnie użytkowane mokre łąki i pastwiska zajmują ok. 70 ha, natomiast drogi gruntowe, wały i powierzchnie piaszczyste (w tym refulaty) 130 ha, (Succow & Jasnowski 1991, Jasnowski 2002). W pierwszej połowie 20. wieku na niektórychfragmentachmiędzyodrza znajdowały się ekstensywnie zagospodarowane użytki zielone. Część terenu zmeliorowano, prowadzono wypas bydła i koszono łąki. Systemy odwadniające z biegiem czasu ulegały zniszczeniu i ich 39

40 Rys. 1. Teren badań Fig. 1. Study area

Fot. 1. Fragment Międzyodrza: widok z lotu ptaka od strony południowej (fot. M. Cichoń) Fragment of the Międzyodrze area: aerial shot from the southern side fukncjonowanie jest obecnie znacznie ograniczone, co wpłynęło na przywrócenie naturalnychzalewów dolinie rzeki. Często spotykane wysokie poziomy wód spowodowane są intensywnymi opadami atmosferycznymi, spływem kry wiosną, a także tzw. cofką (Succow & Jasnowski 1991). Materiał i metody Inwentaryzację awifauny lęgowej na całym Międzyodrzu prowadzono w latach1995 1996 oraz w roku 2006. W pozostałychlatachptaki lęgowe notowano jedynie podczas nieregularnych kontroli, głównie w części południowej. W latach1995 1996 posługiwano się głównie zaleceniami zawartymi w pracy Borowiec et al. (1981). W przypadku kaczek pływających Anas sp., gęgawy Anser anser, łabędzia niemego Cygnus olor, perkozów Podicipediformes, łyski Fulica atra, błotniaków Circus sp., uszatki błotnej Asio flammeus oraz siewkowców Charadrii za pary lęgowe uznawano ptaki z młodymi oraz ptaki zaniepokojone i terytorialne w odpowiednim środowisku. Dla zausznika Podiceps nigricollis, śmieszki Larus ridibundus i rybitwy czarnej Chlidonias niger liczbę par lęgowychustalano na podstawie znalezionychgniazd, natomiast w przypadku bąka Botaurus stellaris i chruścieli Rallidae kartowano stanowiska odzywającychsię ptaków. Dla ptaków wróblowych Passeriformes mapowano stanowiska śpiewającychsamców, a w przypadku srokosza Lanius excubitor stacjonarnychsamców odnotowanychpodczas kilku kontroli. W sezonie 1995 szczególny nacisk położono na kontrole nocne, mimo to wyniki dla niektórychgatunków, jak np. chruścieli, są prawdopodobnie zaniżone, ponieważ nie stosowano stymulacji głosowej. W roku 2006 inwentaryzację prowadzono od marca do lipca. W okresie tym wykonano 6 kontroli całego obszaru z łodzi lub pontonu (w tym 2 nocne), a na wybranychfragmentachba- 41

Tabela 1. Porównanie liczebności wybranychgatunków ptaków lęgowychna Międzyodrzu w latach1995 1996 i 2006. Table 1. A comparison of the abundance of chosen breeding bird species in the Międzyodrze in 1995 1996 and 2006 (1) species, (2) years of study, (3) trends Lata badań (2) Gatunek (1) Trend (3) 1995 1996 2006 Cygnus olor 11 14 34 Anser anser 50 60 30 40 Anas strepera 100 150 60 75 Anas platyrhynchos 250 350 300 350 Anas querquedula 46 50 40 50 Anas clypeata 30 35 30 35 Tachybaptus ruficollis 3 4 3 Podiceps cristatus 100 120 35 45 Podiceps grisegena 15 0 Podiceps nigricollis 2 3 0 Botaurus stellaris 18 26 Ardea cinerea 990 400 Haliaeetus albicilla 2 3 Circus aeruginosus 25 28 29 33 Circus pygargus 4 5 0 Porzana porzana 32 20 30 Porzana parva 20 40 10 20? Crexcrex 3 5 0 Fulica atra 430 500 80 100 Grus grus 10 15 22 Vanellus vanellus cn.100 150 56 Gallinago gallinago 130 150 34 Limosa limosa 4 6 0 Tringa totanus 15 32 1 Tringa ochropus 5 10 7 9 Larus ridibundus 50 15 Chlidonias niger 52 94 62 Tyto alba 4 5 2 Asio flammeus 2 3 0 Upupa epops 2 3 0 Luscinia svecica 100 150 45 55 Locustella luscinioides 430 550 600 700 Acrocephalus paludicola 10 15 0 Acrocephalus arundinaceus 34 75 80 Panurus biarmicus 38 4 5 Corvus cornix 0 5 42

danego terenu wykonano 12 pieszychkontroli (w tym 3 nocne). Podczas przemarszów nanoszono na mapę w skali 1:10 000 stanowiska rzadszychoraz średnio licznychgatunków ptaków (Tomiałojć 1980). Stymulację magnetofonową dla chruścieli (wodnik Rallus aquaticus, zielonka Porzana parva i kropiatka P. porzana) prowadzono głównie w południowej części badanego terenu. Ocenę liczebności żurawia Grus grus oparto na podstawie obserwacji ptaków w odpowiednim środowisku oraz par z gniazdami i nielotnymi młodymi. Liczebność gatunków siewkowatychustalono na podstawie liczby par wykazującychzachowania lęgowe w szczycie pory lęgowej, natomiast dla pozostałychptaków wodno-błotnychstosowano metodę zaproponowaną przez Borowiec et al. (1981) i Ranoszka (1983). Warunki wodne w obu okresachliczeń ptaków lęgowych(1995 1996 i 2006) były zbliżone (wiosenne zalewy, utrzymywanie się wysokiej wody do połowy maja). W latach2002 2005, w okresie od października do marca, na Odrze między Widuchową a Radziszewem liczono ptaki przelotne i zimujące podczas cotygodniowych kontroli, a w pozostałychlatachnieregularnie w ciągu całego roku. Podczas badań terenowych poruszano się pieszo, rowerem oraz prowadzono liczenia z kajaków, pontonu i łodzi. Obserwacje gatunków podlegającychweryfikacji przez Komisję Faunistyczną uzyskały jej akceptacje. Przegląd gatunków Łabędź niemy Cygnus olor. W latach1995 1996 gniazdowało 11 14 par. W 2006 stwierdzono 34 pary, z tego 24 pary między Widuchową a Gryfinem. W sezonie lęgowym na całym obszarze występowała frakcja ptaków nielęgowych, np. 14.05.1995 w południowej części stwierdzono ok. 200 os. Podczas przelotów i zimowania obserwowano skupienia do 250 ptaków zimą 1997 na Odrze w Gryfinie. Łabędź czarnodzioby Cygnus columbianus. Obserwowany trzy razy: 11.03.2003 3ad.i2 imm. na Odrze w Gryfinie, 20.03.2003 7os. między Gryfinem a Widuchową (M. Żarek) oraz 11.10.2004 1 ad. pod Nowym Czarnowem. Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus. W lipcu i sierpniu 2003 2005 kilkakrotnie spotykano pojedyncze dorosłe ptaki w okolicachgryfina (G. Kiljan, ŁŁ). Na przelotachi zimą obserwowany pojedynczo i w stadach. Maksymalnie 42 os. 11. 20.03.2003 pod Gryfinem. Gęś zbożowa Anser fabalis. Spotykana mniej licznie niż gęś białoczelna. Maksymalnie notowano pod Gryfinem do 5000 os., chociaż 17.01.1998 w południowej części terenu w mieszanej koncentracji gęsi zbożowychi białoczelnychstwierdzono 25 000 os. Licznie spotykana zimą, np. w styczniu 1994 4800 os., a 13.01.2001 łącznie 3600 os. na jez. Gęsim i Rybackim (Cofta et al. 2001, Staszewski & Czeraszkiewicz 2001). Gęś białoczelna Anser albifrons. W okresie migracji najliczniej zatrzymuje się na jez. Gęsim i Rybackim, gdzie np. 8.11.2000 przebywało 11 000 os., a 17.03.2003 17 400 os. (Czeraszkiewicz & Oleksiak 2003). Licznie zatrzymuje się także pod Gryfinem, gdzie jesienią notowano do 10 000 os., a 19.11.1991 na całym terenie przebywało ok. 26 000 os., w tym 15 000 k. Gryfina (Czeraszkiewicz et al. 1993a). Zimą spotykano do 1000 os., choć w niektóre lata nieobserwowana. Gęgawa Anser anser. W roku 1995 stwierdzono 50 60 par, w tym najliczniej między Widuchową a Gryfinem, gdzie gniazdowały 22 pary. Natomiast w 2006 odnotowano 30 40 par (tab. 1), z czego 14 par pod Gryfinem. Bardzo licznie występuje w okresie polęgowym, zwłaszcza w okolicachgryfina, gdzie w latach 1992 2001 notowano 1400 3100 gęgaw, a 8.08.2002 aż 5000 os. (Haferland 2004, rys. 2) i podobnie 8.03.2004 na noclegowisku pod Gryfinem. Zimą maksymalnie do 300 os. 10.01.2005. Bernikla kanadyjska Branta canadensis. 5.10.1996 widziano 1 os. k. Gartz (A. Oleksiak). Bernikla białolica Branta leucopsis. Pięć obserwacji: 10. 12.01.1992 ok. 60 os. k. Krajnika Dln. (Czeraszkiewicz et al. 1993a), 11.11.2001 1 os. na jez. Gęsim, 14.03.2003 16 os. k. Gartz (Czeraszkiewicz & Oleksiak 2003), 43

Rys. 2. Maksymalne liczebności gęgawy Anser anser w okresie polęgowym na Międzyodrzu w latach 1990 2002 (wg Haferland 2004). Fig. 2. Maximum numbers of the Greylag Goose in the post-breeding season in the Międzyodrze area in 1990 2002 (acc. to Haferland 2004) 17.03.2003 1 os. pod Gryfinem i 28.03.2006 2 os. k. Kanału Kluckiego (Z. Kajzer). Ohar Tadorna tadorna. Na Międzyodrzu nie stwierdzono lęgów ohara. Spotykano jedynie grupki 2 6 os. i można przypuszczać, że część z tychptaków zalatywała tu z pobliskichosadników popiołów k. Gryfina, gdzie gniazdowały 2 3 pary (Kajzer & Ławicki 2005). Świstun Anas penelope. Pierwsze ptaki pojawiają się od połowy lutego. Wiosną maksymalnie odnotowano 830 os. 16.03.2005 pod Gryfinem, a jesienią największe stado 315 os. stwierdzono 10.10.1995 na Jez. Gęsim. Dwie zimowe obserwacje: 10.01.2000 samiec z samicą, a 5. i 9.01.2001 samiec na Kanale Kluckim (Z. Kajzer). Krakwa Anas strepera. W latach1995 1996 liczebność oceniono na 100 150 par równomiernie rozmieszczonychna całym terenie. W roku 2006 odnotowano tylko 60 75 par, z największą koncentracją (38 46 par) między Gryfinem a Widuchową. Na przelotach najwyższe liczebności odnotowano: wiosną 350 os. 29.04.1995, a jesienią 500 os. 3.09.1995. Najważniejszymi pierzowiskami są Jez. Gęsie i Rybackie, gdzie w dniach6. 14.08.1995 przebywało łącznie 300 os. Cyraneczka Anas crecca. W lipcu 1999 stwierdzono samicę z młodymi. W innychlatachspotykano ptaki w sezonie lęgowym, lecz bez dowodu gniazdowania. Na przelotachnajliczniej stwierdzona: wiosną 500 os. 29.04.1995, a jesienią 260 os. 3.09.1995. Zimą spotykano pojedyncze ptaki. Krzyżówka Anas platyrhynchos. W badanym okresie liczebność oszacowano na 250 350 par (tab. 1). Najważniejszymi pierzowiskami są Jez. Rybackie i Gęsie, gdzie w dniach 6. 14.08.1995 przebywało ok. 900 os. oraz 750 os. na Kanale Węzłowym. W okresie przelotów i zimowania notowano do 1000 os. Rożeniec Anas acuta. Na przelotachliczniej obserwowany wiosną, maksymalnie 414 os. 16.03.2005 pod Gryfinem, natomiast jesienią spotykany w stadkachdo 50 os. Najwcześniej stwierdzony 22.02.1995 2samcek.Marwic (A. Oleksiak, F. Róg). Cyranka Anas querquedula. W badanym okresie gniazdowało 40 50 par skoncentrowanychw południowej części Miedzyodrza od Widuchowej do Gryfina (tab. 1). Na przelotach największe stada obserwowano 1.05.1995 60 os. i 3.09.1995 100 os. Najpóźniej stwierdzona 28.10.2003 pod Gryfinem. Płaskonos Anas clypeata. W obu okresachbadań stwierdzono po 30 35 par lęgowych. Ptaki gniazdowały głównie w części południowej Międzyodrza, natomiast na odcinku od Gryfina do Szczecina odnotowano tylko 5 7 par. Na przelotachnotowany w stadachdo 120 os. Ostatnie ptaki spotykano do końca listopada. Hełmiatka Netta rufina. Dwa zimowe stwierdzenia pojedynczychsamców: 28. 29.01.2004 na Odrze pod Gryfinem (Ławicki 2004) oraz 44

19.01 8.02.2005 k. Mescherin (T. Kowalski, A. Paszkowski). Głowienka Aythya ferina. Nie stwierdzono lęgów tego gatunku. Na przelotachliczniejsza wiosną: maksymalnie 2500 os. 10.03.1995 pod Gryfinem (A. Oleksiak, F. Róg). Zimą spotykana w stadachdo 450 os. 3.02.2004 na Odrze k. Gryfina. Podgorzałka Aythya nyroca. 22.11.1994 obserwowano samca w południowej części Międzyodrza. Czernica Aythya fuligula. Nie stwierdzono lęgów tego gatunku. Na przelotachliczniej pojawia się wiosną, maksymalnie 2400 os. w marcu 1996 na Kanale Węzłowym. Zimą spotykana w stadachdo 300 os. Ogorzałka Aythya marila. W latach2002 2004 w okresie zimowym dokonano 4 stwierdzeń 1 3 ptaków. Uhla Melanitta fusca. 2.01.1997 widziano 2 samce w części południowej terenu (R. Thiele). Gągoł Bucephala clangula. W czerwcu 2006 pod Gryfinem obserwowano samicę z młodymi. Na wędrówkachspotykany w stadachdo 100 os. Zimą maksymalnie stwierdzono 200 os. w lutym 1996 na Odrze w Gryfinie. Bielaczek Mergus albellus. Na przelotachspotykany w stadachdo 100 os., np. 3.03.1995 (DM, F. Róg). Zimą najliczniej stwierdzony w styczniu 1996 na Odrze w Gryfinie 215 os. Na uwagę zasługuje obserwacja pierzącej się samicy 16.08.1994 w części południowej terenu badań (M. Sołowiej, G. Rusiecki). Szlachar Mergus serrator. 14.01.1996 i 11.01. 2003 widziano pojedyncze samce na Odrze w Gryfinie (S. Guentzel i inni). Nurogęś Mergus merganser. W sezonie lęgowym spotykano pojedyncze samice lub pary ptaków, lecz nie zdobyto dowodu gniazdowania. Na przelotachpojawia się w stadachdo kilkuset os. Liczniej obserwowana w styczniu 1996 2600 os. na Odrze w Gryfinie, a 26.01.2004 5100 os. między Gryfinem a Radziszewem. Kuropatwa Perdix perdix. Lęgowe ptaki stwierdzono tylko w okolicachdrogi Gryfino Mescherin, wzdłuż wału Mescherin Gartz i na wysokości Widuchowej. Nur rdzawoszyi Gavia stellata. 8.12.2003 spotkano 1 ad. na Odrze w Dębcach. Perkozek Tachybaptus ruficollis. Wykryto 3 4 pary lęgowe pod Gryfinem (tab. 1). Na przelotachspotykany w stadkachdo 11 os. Corocznie obserwowany zimą, maksymalnie 26.01.2004 5 os. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. W roku 1995 stwierdzono 100 120 par występujących głównie na starorzeczachi najszerszychkanałach. W 2006 zdecydowanie mniej liczny niż przed dekadą, gdyż na całym terenie gniazdowało tylko 35 45 par. Na przelotachspotykany w grupachdo 30 os. Pojedyncze ptaki corocznie zimują. Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena. W roku 1995 na całym terenie odnotowano 15 par, a w roku 2005 w południowej części między Gryfinem a Widuchową stwierdzono 5 par (ŁŁ, Z. Kajzer). Jedna obserwacja ziomowa 15.01.1994 1 os. k. Gryfina. Zausznik Podiceps nigricollis. W roku 1995 stwierdzono 2 3 pary w kolonii śmieszek w południowej części Międzyodrza. Kormoran Phalacrocorax carbo. Po raz pierwszy lęgowe kormorany stwierdzono w roku 1863 na KurowskichBłotachpod Szczecinem i w tamtym okresie gniazdowało 250 300 par (Bednorz 1962). Intensywnie tępione porzuciły kolonię na początku 20. w., a ponownie pojawiły się w okresie II wojny światowej, tworząc mieszaną kolonię z czaplami siwymi. Kolonia maksymalnie liczyła 470 gniazd w roku 1959, a po raz ostatni lęgi 4 par stwierdzono w 1976 (Bednorz 1958, 1962, Przybysz & Przybysz 1975, Przybysz 1997). Obecnie nielęgowy, choć obserwowany przez cały rok. Podczas przelotów maksymalnie 1100 os. 16.03.2005 pod Gryfinem. W latach1999 2006 regularnie zimowało do 250 os. Bąk Botaurus stellaris. W roku 1995 stwierdzono 18 samców, głównie na odcinku Widuchowa Gryfino, z największym skupieniem 8 samców na powierzchni ok. 500 ha na wysokości Gartz. Ponowna kontrola w roku 2006 wykazała 26 samców, występującychgłównie w części południowej, ze skupieniem 10 samców pod Gryfinem. Ponadto dwa stwierdzenia zimowe: 7.02. 1998 (A. Oleksiak) i 27.12.2003 (ŁŁ, I. Misztal). Bączek Ixobrychus minutus. Pojedyncze pary stwierdzono w południowej części terenu, między Gryfinem a Widuchową w latach 1994 (A. Oleksiak), 1995 i 1999. Ślepowron Nycticorax nycticorax. 26.09.1994 i 7.09.1995 stwierdzono pojedyncze ptaki w części południowej Międzyodrza (DM, A. Oleksiak). 45

Czapla złotawa Bubulcus ibis. 13.08.1997 widziano młodego ptaka pod Gryfinem (A. Oleksiak). Czapla biała Egretta alba. Pięć stwierdzeń pojedynczychptaków: w lipcu 1994, w okresie 29.07. 6.09.1996, 10.08.1997, 19.04.2001 i 21.09.2002 w okolicachgryfina i Widuchowej. Ponadto 5.04.2005 3 os. nad Odrą w Szczecinie Kluczu (Z. Kajzer, ŁŁ). Czapla siwa Ardea cinerea. W latach1995 1996 kolonia lęgowa ok. 990 gniazd znajdowała się w rez. Kurowskie Błota pod Szczecinem (Tomiałojć & Stawarczyk 2003), a w roku 2006 stwierdzono tam ok. 400 gniazd. Kolonia ta powstała w 1. połowie 19. w. W latach 1973 1981 liczyła maksymalnie 230 gniazd (Bednorz 1962, Przybysz & Przybysz 1975, Gromadzki & Wieloch, dane niepubl.). Ponadto w latach1950. istniała inna kolonia pod Gryfinem licząca ok. 30 gniazd (Noskiewicz 1961). Poza okresem lęgowym spotykana przez cały rok. Zimą maksymalnie 41 os. 14.01.1995 pod Gryfinem. Kania czarna Milvus migrans. Dawniej prawdopodobnie lęgowa na KurowskichBłotach (Bednorz 1962). Obecnie pojedyncze, żerujące ptaki spotyka się w sezonie lęgowym, lecz nie stwierdzono gniazdowania. Kania ruda Milvus milvus. Para lęgowa w koloni czapli siwychw rez. Kurowskie Błota, a inna pod Kamieńcem. Najwcześniej spotkana 16.03.2005 pod Gryfinem. Bielik Haliaeetus albicilla. Na badanym terenie gniazdują 3 pary. W okresie pozalęgowym spotykany przez cały rok. Zimą obserwowano koncentracje do 14 os. Błotniak stawowy Circus aeruginosus. Wlatach1995 1996 stwierdzono 25 28 par, głównie w południowej części terenu między Widuchową a Gryfinem. W roku 2006 wykazano 29 33 par rozmieszczonychrównomiernie na całym terenie. Błotniak zbożowy Circus cyaneus. Pojedynczą samicę spotkano 15.05.2002 pod Gryfinem, lecz późniejsze kontrole nie potwierdziły jej obecności. Poza tym 12 spotkań pojedynczychptaków w okresie od 17.10 do 5.04. Błotniak łąkowy Circus pygargus. W latach 1995 1996 stwierdzono 4 5 par. Ptaki występowały w dwóchregionach: w okolicachdrogi Gryfino Mescherin i na wysokości Krzypnicy. W roku 2004 pozostała tylko 1 para pod Gryfinem, a w latach2005 2006 gniazdowania nie stwierdzono. Myszołów Buteo buteo. W latach1995 1996 stwierdzono 8 10 zajętychgniazd. Myszołów włochaty Buteo lagopus. Na Międzyodrzu obserwowany od października do kwietnia, wyjątkowo jednego ptaka spotkano już 19.09.1994. Największe stado liczyło 15 os. 26.01.1995. Orlik krzykliwy Aquila pomarina. Obecnie nielęgowy. Dawniej jedna para gniazdowała na KurowskichBłotach(Bednorz 1962). Na przelotachobserwowano pojedyncze ptaki. Orzeł przedni Aquila chrysaetos. 11.04.1995 młody ptak w południowej części Międzyodrza (A. Oleksiak) oraz 19.09.1998 dorosły w Gryfinie (M. Żarek). Rybołów Pandion haliaetus. 19.05.2006 pod Gryfinem obserwowano 1 os. (M. Radziszewski i inni). Na przelotachobserwowany głównie jesienią. Najwcześniejszy pojaw 26.03.1999. Pustułka Falco tinnunculus. Pojedyncze pary gniazdują na mostachw Gryfinie, Radziszewie i Kołbaskowie. Drzemlik Falco columbarius. Sześć stwierdzeń pojedynczychptaków: 11.11.1994, 16.12.1994 (DM, G. Rusiecki), 4.01.1995, 3.11.1996, 14.12.1996 (H.J. Haferland) oraz 2.12.1998 (S. Guentzel, M. Sołowiej). Sokół wędrowny Falco peregrinus. W latach 1994 1998 odnotowano 10 stwierdzeń pojedynczychptaków w okresie 19.07 2.12. Ponadto w latach2002 2004 na graniczącychz Międzyodrzem terenachzakładów przemysłowychpod Gryfinem i Szczecinem stwierdzono po jednej parze lęgowej (Kajzer et al. 2005, Komisja Faunistyczna 2005). Wodnik Rallus aquaticus. W roku 1995 stwierdzono 50 stacjonarnychptaków, ale z powodu nie stosowania stymulacji głosowej liczebność wydaje się być znacznie zaniżona. W roku 2006 głównie w części południowej policzono ok. 80 samców, a liczebność na całym obszarze oceniono na 150 200 par. Kropiatka Porzana porzana. 3.05.1995 na 3 km odcinku w północnej części Miedzyodrza policzono 14 odzywającychsię samców, a 1.05.1995 na 3,5 km odcinku w południowej części 18 samców. W roku 2006, w południowej części na odcinku Gryfino Widuchowa odnotowano 20 samców, a liczebność na całym terenie oszacowano na co najmniej 30 samców. 46

Zielonka Porzana parva. W roku 1995 wykryto 20 samców, a liczebność na całym terenie oszacowano na 20 40 samców. Kontrola w roku 2006 wykazała 10 samców występujących między Widuchową a Żabnicą. Ze względu na nie stosowanie stymulacji głosowej w części północnej (odcinek Żabnica Szczecin), liczebność zielonki na całym Międzyodrzu oceniono na 10 20 samców. Derkacz Crex crex. W roku 1995 stwierdzono 4 5 stanowisk: 2 3 w południowej części terenu i po jednym k. Gryfina i na Kurowskich Błotach, a w 1996 3 stanowiska w części południowej. W roku 2006 nie odnotowany. Kokoszka Gallinula chloropus. Liczebność oceniono na 3 5 par. Pojedyncze ptaki corocznie zimują na Odrze w Gryfinie. Łyska Fulica atra. W latach1995 1996 liczebność oceniono na 430 500 par. Łyski gniazdowały dość równomiernie na całym badanym terenie. W roku 2006 jej liczebność oceniono na jedynie 80 100 par, z czego połowa na odcinku Widuchowa Gryfino. W dniach 21. 25.08.1995 w południowej części Międzyodrza przebywało 6000 7000 os. Na przelotachspotykana w stadachdo 1000 os., a zimą obserwowano do 2500 os., głównie na Odrze. Żuraw Grus grus. W roku 1995 stwierdzono 10 15 par skoncentrowanychw okolicachkurowskichbłot, a w 2006 na całym obszarze 22 pary. Jesienią na noclegowisku pod Widuchową wykazano wzrastającą liczebność. W latach1980 1989 gromadziło się tam do 1700 os. (H.J. Haferland dane niepubl.), a wyraźny wzrost liczebności zaczął się od roku 1990 (rys. 3). W październiku 1997 przebywało tam 9.000 os., 4.10.2000 10.500 (T. Grabowski, S. Popek), a 10.10. 2003 14.500 żurawi (Czeraszkiewicz & Oleksiak 2004). Ostatnie przelotne ptaki pozostają do maja, np. 550 os. w maju 1995. Najwcześniejszy pojaw: 12.02.2004 210 os. pod Gryfinem. Zimą 12 os. 15.01.1994 k. Żabnicy. Ostrygojad Haematopus ostralegus. 24.07. 1996 2 os. na refulacie pod Widuchową. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. W roku 1995 stwierdzono 2 3 pary lęgowe na refulacie k. Widuchowej. Siewka złota Pluvialis apricaria. Na przelotachnotowana w stadachdo 200 os. Najwcześniej obserwowana 14.02.1995 14 os. k. Żabnicy. Czajka Vanellus vanellus. W latach1995 1998 tylko w południowej części terenu (między Gryfinem a Widuchową) gniazdowało 100 150 par. W roku 2006 na całym terenie pozostało jedynie 56 par. Najliczniej gniazdowała między Marwicami a Gryfinem (26 par), oraz na odcinku Żabnica Radziszewo (14 par). Biegus zmienny Calidris alpina. Dwa stwierdzenia w lipcu i sierpniu. Batalion Philomachus pugnax. Wiosną spotykano po kilkadziesiąt ptaków, wyjątkowo w maju 1995 pod Widuchową liczbę ptaków oszacowano na 1000 1500. Natomiast jesienią spotykano tylko pojedyncze ptaki. Rys. 3. Maksymalne liczebności żurawia Grus grus na jesiennym noclegowisku pod Widuchową w latach 1990 2003 (wg H.J. Haferland mat. niepubl., własne mat. niepubl.). Fig. 3. Maximum numbers of the Common Crane at autumn roosts near Widuchowa in 1990 2003 (acc. to H.J. Haferland unpubl. mat., own unpubl. mat.) 47

Bekasik Lymnocryptes minimus. 10.04.2000 2 os., a 11.04.2003 1 os. na łąkachnad Kanałem Kluckim (Z. Kajzer). Kszyk Gallinago gallinago. W roku 1995 stwierdzono 130 150 par lęgowych. W roku 2006 pozostały jedynie 34 pary, z największym skupieniem 9 par pod Żabnicą. Na przelotach notowany w stadkachdo 50 os., maksymalnie 64 10.04.2000 na łąkachw okolicy Kanału Kluckiego (Z. Kajzer). Skrajne daty obserwacji: 16.03.2005 i 11.11.1994. Słonka Scolopax rusticola. Lęgowa tylko na KurowskichBłotach. Rycyk Limosa limosa. W latach1995 1996 w południowej części terenu stwierdzono 4 6 par, które gniazdowały głównie pod Widuchową i Gryfinem. Po roku 2000 gniazdowania nie stwierdzono. Kulik mniejszy Numenius phaeopus. W pięciu spotkaniachwe wrześniu i październiku odnotowano 9 os. Kulik wielki Numenius arquata. W latach 2004 2005 jedna para gniazdowała pod Marwicami. Na przelotachspotykany w stadkach do 14 os. Brodziec śniady Tringa erythropus. Podczas migracji spotykano pojedyncze ptaki lub małe grupki, wyjątkowo stado 150 os. widziano 1.05.1995 pod Widuchową. Krwawodziób Tringa totanus. W roku 1995 stwierdzono 15 par lęgowych, a w 1996 aż 32 pary. Ptaki skoncentrowane były głównie w części południowej pomiędzy Gryfinem a Widuchową. Natomiast w roku 2006 gniazdowała tylko 1 para pod Gryfinem. Kwokacz Tringa nebularia. Na przelotachnotowany w stadkachpo kilkanaście ptaków, maksymalnie 50 os. 1.05.1995. Brodziec pławny Tringa stagnatilis. 30.04. 1995 1 os. żerujący w stadku łęczaków i kwokaczy. Samotnik Tringa ochropus. W roku 1995 stwierdzono 5 10 par lęgowych, a w 2006 7 9 par. Ptaki występowały głównie w części północnej, w rez. Kurowskie Błota. Łęczak Tringa glareola. Podczas wędrówki spotykany w stadachdo 100 os., maksymalnie 425 os. 1.05.1995 k. Widuchowej. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos. Stwierdzono 6 8 par lęgowychwzdłuż brzegów Odry. Podczas przelotów największe stado 70 os. stwierdzono w lipcu 1994 w części południowej (A. Włodarczak, A. Oleksiak). Wydrzyk ostrosterny Stercorarius parasiticus. 6.09.1995 1 os. na wysokości Gartz. Mewa czarnogłowa Larus melanocephalus. 13.08.1995 1 subad. w okolicy Gryfina. Mewa mała Larus minutus. Podczas przelotów obserwowano pojedyncze ptaki, maksymalnie 20 os. w kwietniu 1995. Śmieszka Larus ridibundus. W roku 1995 50 par lęgowychw południowej części Międzyodrza, a w 2006 15 par w części północnej na wysokości Żabnicy. W ciągu całego roku spotyka się koczujące ptaki, najliczniej zimą nad Odrą do 2000 os. Mewa pospolita Larus canus. W sezonie lęgowym spotykano pojedyncze pary, lecz bez oznak gniazdowania. Najliczniej obserwowana w okresie jesienno-zimowym. Maksymalnie stwierdzono 1600 os. 4.01.1996 na Odrze w Gryfinie. Mewa żółtonoga Larus fuscus. Cztery obserwacje: 18.11.1994 2 os., 13.08.1995 i 28.07. 1996 po 1 os. oraz 9.11.2003 1ad. Mewa srebrzysta Larus argentatus. Spotykana w ciągu całego roku, także dorosłe ptaki w sezonie lęgowym. Wiosną i jesienią notowano do 600 os. Liczniejsza zimą, maksymalnie 2000 os. 4.01.1996 na Odrze w Gryfinie. Mewa siodłata Larus marinus. Regularnie obserwowana od lipca do marca, najczęściej nad Odrą w stadkachdo 50 os., a wyjątkowo 4.01.1996 150 os. na Odrze w Gryfinie. Mewa trójpalczasta Rissa tridactyla. 4.11. 2003 1 ad. na Odrze w Gryfinie. Rybitwa rzeczna Sterna hirundo. Pierwsze przypadki gniazdowania 4 6 par miały miejsce w latach2003 2004 pod Gryfinem. Rybitwa białoczelna Sternula albifrons. Na przelotachspotykano pojedyncze ptaki, najwcześniej 3 os. 10.05.1995. Rybitwa czarna Chlidonias niger. W roku 1995 znaleziono 94 gniazda w 6 koloniach, a w 1996 52 gniazda w 5 koloniach. W roku 2006 w 4 koloniachgniazdowały 62 pary, a największa licząca 40 gniazd znajdowała się w Kanale Żeglica pod Żabnicą. Najwcześniej obserwowana 20.04.1995. Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus. 9.08.1995 1 ad. k. Gryfina. Płomykówka Tyto alba. W latach1995 1996 stwierdzono 4 5 par lęgowychw starychprzepompowniachna wysokości Moczył, Kamieńca, Gartz oraz w słupie transformatorowym przy moście w Mescherin i w przęśle mostu w 48

Radziszewie. W latach2004 2006 czynne były jedynie stanowiska w Mescherin i Moczyłach. Puszczyk Strix aluco. 2 3 pary lęgowe na wysokości Gartz i w północnej części terenu wzdłuż Odry Zachodniej. Uszatka Asio otus. Stwierdzono 1 2 pary lęgowe w północnej części terenu, wzdłuż Odry Zachodniej. Uszatka błotna Asio flammeus. W roku 1995 odnotowano 2 3 pary lęgowe w okolicachgryfina i Radziszewa, a w latach2001 2002 powtarzające się obserwacje w okresie maj lipiec wskazywały na gniazdowanie jednej pary koło Gryfina (ŁŁ, G. Kiljan, H.J. Haferland). Poza sezonem lęgowym stwierdzono pojedyncze ptaki: 10.09.1995 (A. Oleksiak), 6.11.2001 i 8.02. 2002. Zimorodek Alcedo atthis. W roku 1995 stwierdzono 25 30 par lęgowych, w 1996 5 10, a w 2006 tylko 3 5. Niskie liczebności w latach1996 i 2006 mogły mieć związek z ostrymi zimami poprzedzającymi sezon lęgowy. Na badanym obszarze lęgi większości par stwierdzono w wykrotachprzewróconych drzew. Dudek Upupa epops. W roku 1995 w południowej części Międzyodrza stwierdzono 2 3 pary, natomiast w kolejnychlatachnie obserwowany. Dzięcioł zielonosiwy Picus canus. 4.05.2000 odzywający się samiec w okolicy Siadła Dolnego (M. Sołowiej). Było to jedno z pierwszych stwierdzeń tego dzięcioła na Pomorzu Zachodnim (Kajzer et al. 2005). Dzięcioł zielony Picus viridis. 1 2 par lęgowychprzy Odrze Zachodniej na wysokości Moczył i 1 para prawdopodobnie lęgowa na KurowskichBłotach. Brzegówka Riparia riparia. Na sąsiadującychz badanym terenem osadnikachpopiołów pod Gryfinem w roku 2005 stwierdzono ok. 3200 zajętychnorek. Największe stado na noclegowisku w trzcinachw części południowej stwierdzone 10.09.1995 liczyło 2500 os. Oknówka Delichon urbicum. Kolonie lęgowe stwierdzono tylko na mostach: w latach 1995 1996 Gryfino 220 230 gniazd, Kołbaskowo 35 40, Radziszewo 220 250, Mescherin 25 gniazd. W roku 2006 naliczono 80 gniazd w Gryfinie, 40 w Radziszewie oraz po kilka gniazd w Kołbaskowie i Mescherin. Spadek liczebności spowodowany był remontami i pracami konserwatorskimi mostów. Świergotek polny Anthus campestris. W roku 1995 na refulacie pod Widuchową stwierdzono 1 2 par. Pliszka cytrynowa Motacilla citreola. 14.05.1995 samiec ad. k. Dębogóry. Było to pierwsze stwierdzenie tego gatunku na Pomorzu Zachodnim (Komisja Faunistyczna 1996). Pliszka górska Motacilla cinerea. Trzy stwierdzenia młodychptaków: jesienią 1996 nad Odrą w Gryfinie (D. Górecki), 29.07. i 15.08. 2004 w południowej części terenu (G. Kiljan). Słowik szary Luscinia luscinia. W roku 1995 odnotowano 350 400 śpiewającychsamców. Największe zagęszczenie wystąpiło wzdłuż Odry Zachodniej oraz wzdłuż dróg Gryfino Mescherin i Radziszewo Kołbaskowo. Najwcześniej stwierdzony 29.04.1995. Podróżniczek Luscinia svecica. W roku 1995 liczebność podróżniczka oszacowano na 100 150 samców rozmieszczonychrównomiernie na całym terenie. W roku 2006 wykazano tylko 45 55 samców, skoncentrowanych głównie w okolicachdrogi Gryfino Mescherin. Pierwsze śpiewające samce słyszano 11.04. 1995. Kląskawka Saxicola rubicola. W latach 2005 2006 jedna para lęgowa pod Gryfinem (Ławicki 2006). Świerszczak Locustella naevia. W roku 1995 stwierdzono 68 samców, najliczniej występującychwzdłuż Odry w okolicachgryfina. Najwcześniej stwierdzony 30.04.1995. Strumieniówka Locustella fluviatilis. W roku 1995 odnotowano 44 samce, którychstanowiska znajdowały się przy zakrzaczonychbrzegachkanałów oraz wzdłuż Odry. Najwcześniejsza obserwacja 30.04.1995. Brzęczka Locustella lusciniodes. W roku 1995 wykazano 430 550 samców występujących głównie w północnej części terenu, z największym zagęszczeniem na wysokości Moczył. Natomiast w roku 2006 liczebność oceniono na 600 700 samców, z największym skupieniem 300 350 samców między Gryfinem a Widuchową. Najwcześniej 19.04.2006. Wodniczka Acrocephalus paludicola. W roku 1995 stwierdzono 15 samców, a w 1996 10 samców. Ptaki skupione były na jednym stanowisku między Gryfinem a Żabnicą. Dodatkowo jednego śpiewającego samca stwierdzono w roku 1995 na KurowskichBłotach. Od roku 1997 wodniczek na badanym terenie nie notowano. Ponadto w najbliższym sąsiedztwie w la- 49

tach1990 1991 ok. 70 samców występowało na łąkachk. Marwic (Dyrcz & Czeraszkiewicz 1993), ale w latach2003 2006 pozostało tam jedynie 4 10 samców (G. Kiljan, ŁŁ). Trzciniak Acrocephalus arundinaceus. W roku 1995 występowały 34 samce. W roku 2006 odnotowano dwukrotny wzrost liczebności, gdyż stwierdzono 75 80 terytorialnych samców. Najliczniej występował wzdłuż najszerszychkanałów i brzegów Odry. Jarzębatka Sylvia nisoria. W roku 1995 stwierdzono 14 20 par lęgowych, a w 1996 20 25 par. Najliczniej występowała wzdłuż Kanału Węzłowego pod Widuchową. Wąsatka Panurus biarmicus. W roku 1995 gniazdowało 38 par. Natomiast po ostrej zimie w sezonie lęgowym 2006 stwierdzono tylko 4 5 par. Jesienią i zimą notowana w stadkach do 20 os. Remiz Remiz pendulinus. W roku 2006 zlokalizowano 25 stanowisk rozmieszczonychrównomiernie na całym terenie. Jedna obserwacja zimowa 17.01.1995 1os. Srokosz Lanius excubitor. W roku 1995 stwierdzono 13 14 par, natomiast w 1996 tylko 5. Ponowna kontrola w roku 2006 wykazała 9 par. Występował głównie między Widuchową a Gryfinem. Wrona siwa Corvus cornix. W roku 1998 koło Radziszewa stwierdzono 3 gniazda znajdujące się na słupachwysokiego napięcia, a w roku 2006 na całym obszarze znaleziono 5 gniazd. Czarnowron Corvus corone. 4.03.2003 2os. w Dębcachoraz 11.05.2004 1 os. pod Gryfinem. Rzepołuch Carduelis flavirostris. 19.12.1994 2 os. pod Nowym Czarnowem, 15.11.1994 11 os. k. Gryfina, 17.01.1995 60 os. na wys. Mescherin oraz 20.01.2001 6 os. k. Radziszewa (Z. Kajzer). Dziwonia Carpodacus erythrinus. W roku 1995 stwierdzono 90 130 samców rozmieszczonychrównomiernie na całym terenie. Dyskusja W latach1994 2006 na Międzyodrzu stwierdzono 210 gatunków ptaków, co stanowi ok. połowy wszystkichgatunków odnotowanychw Polsce (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Awifauna lęgowa reprezentowana była przez 124 gatunki, co oznacza, że do rozrodu przystępowało tu ok. 55% gatunków ptaków lęgowychw kraju (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). W badanym okresie gniazdowało 10 gatunków wymienionychw Polskiej czerwonej księdze zwierząt (Głowaciński 2001): bąk, bączek, kania ruda, bielik, zielonka, kulik wielki, uszatka błotna, podróżniczek, wodniczka i wąsatka. W skali Pomorza Zachodniego, Międzyodrze jest najważniejszą ostoją dla bąka, czapli siwej, rybitwy czarnej, słowika szarego, podróżniczka i brzęczki (Kaliciuk & Staszewski 1997, Staszewski & Czeraszkiewicz 2000, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, własne dane niepubl.). Ponadto w skali regionu wyróżniają się duże populacje lęgowe: łabędzia niemego, gęgawy, krakwy, cyranki, płaskonosa, błotniaka stawowego, wodnika, kropiatki, zielonki, kszyka, strumieniówki, srokosza i dziwonii (Czeraszkiewicz et al. 1993b, Gromadzki et al. 1994, Staszewski & Kaliciuk 1995, Wysocki 1996, Kaliciuk & Staszewski 1997, Staszewski & Czeraszkiewicz 2000, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Sidło et al. 2004, własne dane niepubl.). Zmiany w awifaunie lęgowej w latach 1995 2006 W ciągu ostatnichdziesięciu lat w awifaunie lęgowej badanego terenu zaszły znaczne zmiany. W porównaniu do połowy lat 1990. stwierdzono zanik lub znaczny spadek wielu gatunków ptaków. W ostatnichlatachna Międzyodrzu przestały gniazdować: perkoz rdzawoszyi, błotniak łąkowy, rycyk, derkacz, dudek i wodniczka. Zanik populacji wodniczki miał zapewne związek z utratą siedlisk (wskutek zarastania trzciną terenów otwartych) oraz działaniem czynników oddziaływującychpoza lęgowiskami (Dyrcz & Maniakowski 2004). Przykładowo na pobliskichłąkachpod Marwicami, gdzie w ostatnichlatachnie odnotowano większychzmian siedliskowychliczebność wodniczki obniżyła się o ok. 90% (Dyrcz & 50

Czeraszkiewicz 1993, G. Kiljan in litt., obs. własne). Spadek liczebności wodniczki dotyczy całej populacji gniazdującej na Pomorzu Zachodnim (Kaliciuk & Staszewski 1997, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, obs. własne). W przypadku błotniaka łąkowego spadek liczebności ma charakter lokalny, ponieważ w ostatnichlatachna głównychzachodniopomorskichlęgowiskachobserwowano obniżenie liczebności oraz zanikanie pojedynczychstanowisk (Guentzel & Wysocki 2004, własne dane niepubl.). Wycofanie się rycyka, derkacza i dudka z badanego terenu wynika zapewne z utraty dogodnychsiedlisk lęgowychi żerowiskowych. W przypadku perkoza rdzawoszyjego jeszcze w roku 2005 tylko w południowej części policzono 5 par, ale w następnym roku na całym obszarze nie stwierdzono żadnej pary. Być może ma to związek z okresowymi fluktuacjami, choć w ostatnich latach na głównych stanowiskachna Pomorzu Zachodnim odnotowano spadek liczebności (Ł. Ławicki, Z. Kajzer mat. niepubl.). W wyniku ekspansji trzciny i krzewów na tereny otwarte nastąpił silny spadek liczebności kszyka, czajki i krwawodzioba. Obniżenie się liczebności zimorodka i wąsatki można tłumaczyć ostrą zimą poprzedzającą sezon lęgowy 2006 (por. Tomiałojć & Stawarczyk 2003). O ponad połowę w stosunku do lat 1990. zmniejszyła się liczebność czapli siwychw rez. Kurowskie Błota, choć nie można wykluczyć tu okresowych fluktuacji. Drastyczny spadek populacji lęgowej stwierdzono u perkoza dwuczubego i łyski, którychliczebność w ciągu dziesięciu lat obniżyła się o 70 80%. Ma to zapewne związek ze zwiększonym drapieżnictwem ze strony ssaków, głównie lisa Vulpes vulpes, jenota Nyctereutes procyonoides i norki amerykańskiej Mustela vison. Szczególnie norka amerykańska stała się w ostatnichlatachna badanym terenie gatunkiem spotykanym regularnie (obs. własne). Podobnie silny spadek liczebności perkoza dwuczubego i łyski odnotowano ostatnio w dolinie Noteci i na jez. Łuknajno, gdzie populacja norki i pozostałychczworonożnychdrapieżników silnie wzrosła w latach1990. (Wylegała 2003, Osojca 2005). Na badanym terenie w latach1990. w najszerszychkanałachznajdowano kolonie lęgowe perkoza dwuczubego złożone z kilkunastu gniazd, gdy obecnie takichbrak. Być może spadek liczebności krakwy wynikał także z powyższychczynników, choć populacje lęgowe innychkaczek: cyranki, krzyżówki i płaskonosa pozostały na niezmienionym poziomie. Wzrost liczebności łabędzia niemego, bąka, błotniaka stawowego, żurawia i brzęczki wpisuje się w ogólny trend zmian w Polsce (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Do gatunków nowo przybyłychnależą: gągoł, cyraneczka, kulik wielki (niestwierdzony jako gatunek lęgowy od okresu przedwojennego Bednorz 1962), rybitwa rzeczna, kląskawka, sroka i wrona siwa. Pojawienie się kląskawki było z pewnością efektem jej ekspansji ku północy kraju i trwałym zasiedleniem Pomorza Zachodniego (Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Ławicki 2006). Zasiedlenie badanego terenu przez wronę wiąże się z wyraźnym wzrostem jej liczebności w całej dolinie dolnej Odry (Ł. Ławicki, A. Oleksiak dane niepubl.). Gniazdowanie pozostałychgatunków (gągoł, cyraneczka, kulik wielki, rybitwa rzeczna, sroka) miało charakter efemeryczny. Warto także wspomnieć o nieregularnychlęgachuszatki błotnej, dla której Międzyodrze jest jednym z niewielu miejsc gniazdowania na Pomorzu Zachodnim (Kaliciuk & Staszewski 1997, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Kajzer et al. 2005) oraz o gniazdowaniu w najbliższym sąsiedztwie dwóchpar sokoła wędrownego (Kajzer et al. 2005, Komisja Faunistyczna 2005). Znaczenie Międzyodrza dla awifauny przelotnej i zimującej Badany obszar spełnia ważną rolę dla ptaków podczas wędrówki i zimowania (Czeraszkiewicz et al. 1993a, Staszewski & Czeraszkiewicz 2001, Czeraszkiweicz & Oleksiak 2003, 2004). Głównym miejscem odpoczynku dla ptaków wodno-błotnychsą najszersze kanały Międzyodrza oraz odcinek Odry między Widuchową a Szczecinem. Międzyodrze jest miej- 51

scem największychw Polsce jesiennychkoncentracji żurawi (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Również dla gęgawy w okresie polęgowym teren ten stanowi ważną ostoję krajową (Haferland 2004). Podobnej wielkości skupienia podawane są tylko z PN Ujście Warty (Tomiałojć & Stawarczyk 2003, obs. własne). Podczas migracji i zimowania koncentracje gęsi zbożowychi białoczelnychprzekraczają często 25 tys. os. (Czeraszkiewicz et al. 1993a, Staszewski & Czeraszkiewicz 2001, Czeraszkiewicz & Oleksiak 2003). W połowie lat 1990. Międzyodrze było ważnym miejscem dla siewkowców podczas wiosennej wędrówki. Notowano tu duże koncentracje batalionów, brodźców śniadych, kwokaczy i łęczaków. Aktualnie, ze względu na brak odpowiednich biotopów, ptaki te zatrzymują się tu sporadycznie. Głównym miejscem zimowania ptaków wodnychjest Odra pod Gryfinem, gdzie notuje się największe skupienia. Stwierdzano tu wysokie liczebności nurogęsi (ponad 5000 os.), bielaczków (max. 215 os.), łysek (do 2500 os.), kormoranów (do 250 os.) czy mew siodłatych(150 os.). Ponadto na badanym terenie stwierdzono wiele rzadko zalatującychgatunków w skali krajowej i regionalnej, takichjak: ślepowron, czapla złotawa, orzeł przedni, brodziec pławny, wydrzyk ostrosterny, mewa trójpalczasta, dzięcioł zielonosiwy czy pliszka cytrynowa (por. Kajzer et al. 2005). Międzyodrze, mimo niekorzystnychzmian, jakie tu zaszły w ciągu ostatnichdziesięciu lat, odznacza się ciągle dużymi walorami ornitologicznymi i stanowi ważną część składową Doliny Dolnej Odry ostoi ptaków o randze europejskiej (Sidło et al. 2004). Serdeczne podziękowania składamy wszystkim obserwatorom, którzy pomagali nam w pracachterenowychlub przekazali własne niepublikowane dane. Szczególne podziękowania należą się Hansowi-Jochenowi Haferlandowi i Arkowi Oleksiakowi za dostarczenie najbardziej obfitego materiału. Pozostałe osoby, którym chcielibyśmy podziękować to: R. Czeraszkiewicz, T. Depa, G. Domian, T. Dykas, D. Górecki, T. Grabowski, T. Grześkowiak, S. Guentzel, Z. Kajzer, G. Kiljan, A. Koszykowski, T. Kowalski, A. Kozłowska, K. Kuchcik, M. Lewandowski, I. Misztal, P. Pałasz, A. Paszkowski, S. Popek, M. Radziszewski, F. Róg, G. Rusiecki, T. Rygielski, M. Sołowiej, M. Sidorowicz, A. Surmacki, R. Thiele, A. Włodarczak, M. Żarek. Podziękowania składamy również Dyrekcji Parku Krajobrazowego Dolina Dolnej Odry za możliwość prowadzenia obserwacji na badanym terenie. Sławkowi Drożdżewskiemu i Jackowi Zawadzie dziękujemy za użyczenie sprzętu pływającego i pomoc organizacyjną, a Markowi Cichoniowi za udostępnienie zdjęcia do niniejszej pracy. Badania w roku 2006 były częściowo finansowane ze środków Zachodniopomorskiego Towarzystwa Przyrodniczego. Literatura Bednorz J. 1958. Stanowisko kormorana czarnego (Phalacrocoraxcarbo L.) w województwie szczecińskim. Przyr. Pol. Zach. 3 4: 254 258. Bednorz J. 1962. Czapla siwa (Ardea c. cinerea L.) i kormoran czarny (Phalacrocoraxcarbo sinensis Shaw. et Nodd.) w północno-zachodniej Polsce. Bad. fizjogr. Pol. Zach. 10: 75 131. Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J. 1981. Próba uściślenia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22: 47 60. Cofta T., Czeraszkiewicz R., Oleksiak A., Staszewski A. 2001. Dzikie gęsi na Pomorzu Zachodnim. Zachodniopomorskie Tow. Orn., Szczecin. Czeraszkiewicz R., Oleksiak A. (red.). 2003. Ptaki wodno-błotne na Pomorzu Zachodnim. Wyniki liczeń w sezonie 2002/2003, ekologia i ochrona. Projekt przyrodniczo-łowiecki, ZTO-PZŁ, Szczecin. Czeraszkiewicz R., Oleksiak A. (red.). 2004. Ptaki wodno-błotne na Pomorzu Zachodnim. Wyniki liczeń w sezonie 2003/2004, ekologia i ochrona. Projekt przyrodniczo-łowiecki, ZTO-PZŁ, Szczecin. Czeraszkiewicz R., Kalisiński M., Niedźwiedzki S., Staszewski A. 1993a. Wyniki liczeń gęsi w Polsce w listopadzie 1991 i styczniu 1992 roku. Przegl. Przyr. 4, 1: 51 60. 52

Czeraszkiewicz R., Kalisiński M., Niedźwiedzki S., Staszewski A. 1993b. Populacja lęgowa gęgawy Anser anser na Pomorzu Zachodnim w latach 1987 92. Biul. inf. Stacji Świdwie 1: 16. Dyrcz A., Czeraszkiewicz R. 1993. Liczebność, zagrożenia i sposoby ochrony populacji lęgowej wodniczki (Acrocephalus paludicola) w Polsce. Not. Orn. 33: 231 246. Dyrcz A., Maniakowski M. 2004. Acrocephalus paludicola (Vieill., 1817) wodniczka. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część II). Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Podręcznik metodyczny. 8: 325 329. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., WielochM. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk. Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. Guentzel S., Wysocki D. 2004. Awifauna lęgowa łąk nad jeziorem Miedwie (woj. zachodniopomorskie). Not. Orn. 45: 91 99. Haferland H.J. 2004. Beobachtungen am Sammel- und Rastplatz der Graugans (Anser anser) im Odertal zwischen Gartz und Gryfino. W: Czeraszkiewicz R., Oleksiak A. (red.). Ptaki wodno-błotne na Pomorzu Zachodnim. Wyniki liczeń w sezonie 2003/2004, ekologia i ochrona. Projekt przyrodniczo-łowiecki, ss. 32 33. ZTO-PZŁ, Szczecin. Hübner E. 1908. Avifauna von Vorpommern und Rügen. Weigel, Leipzig. Jasnowski M. 2002. Studium projektowe utworzenia Polsko-Niemieckiego Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry. Polska część projektu. W: Jasnowska J. (red.). Dolina Dolnej Odry. Monografia przyrodnicza Parku Krajobrazowego, ss. 15 31. Szczecińskie Tow. Nauk., Szczecin. Kajzer Z., Ławicki Ł. 2005. Gniazdowanie ohara Tadorna tadorna na Pomorzu Zachodnim w roku 2004. Not. Orn. 46: 221 229. Kajzer Z., Guentzel S., Jasiński M., Sołowiej M. 2005. Rzadkie ptaki obserwowane w latach 1999 2003 na Pomorzu Zachodnim. Not. Orn. 46: 95 110. Kaliciuk J., Staszewski A. 1997. Ostoje ptaków w polskiej części Zalewu Szczecińskiego. Zachodniopomorskie Tow. Orn., Szczecin. Komisja Faunistyczna 1996. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1995. Not. Orn. 37: 301 317. Komisja Faunistyczna 2005. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2004. Not. Orn. 46: 157 178. Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Lewartowski Z., Walankiewicz W., Wesołowski T. 1972. Występowanie wodniczki (Acrocephalus paludicola) pod Koninem. Not. Przyr. 6: 34 36. Ławicki Ł. 2004. Zimowa obserwacja hełmiatki Netta rufina w dolinie dolnej Odry. Przegl. Przyr. 15, 1 2: 142. Ławicki Ł. 2006. Ekspansja i wzrost liczebności kląskawki Saxicola rubicola na Pomorzu Zachodnim. Not. Orn. 47: 196 199. Noskiewicz J. 1961. Stanowiska lęgowe rzadkichgatunków ptaków w województwie szczecińskim. Przyr. Pol. 5: 5. Osojca G. 2005. Zmiany awifauny lęgowej Rezerwatu Biosfery Jezioro Łuknajno w latach 1982 2002. Not. Orn. 46: 77 88. Przybysz J. 1997. Kormoran. Monografia przyrodnicza. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Przybysz A., Przybysz J. 1975. Kormoran czarny Phalacrocoraxcarbo L. w Polsce. Przegl. Zool. 19: 341 354. Ranoszek E. 1983. Weryfikacja metod oceny liczebności lęgowychptaków wodnychw warunkach Stawów Milickich. Not. Orn. 24: 177 201. Robien P. 1920. Die Vogelwelt des Bezirks Stettin. Stettin. Robien P. 1928. Die Vogelwelt Pommerns. Abh. Ber. Naturf. Ges. Stettin 9: 1 94. Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.). 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Staszewski A., Czeraszkiewicz R. 2000. Awifauna lęgowa rezerwatu Świdwie i okolic w latach 1990 1998. Not. Orn. 41: 115 138. 53

Staszewski A., Czeraszkiewicz R. 2002. Rozmieszczenie i liczebność gęsi w Polsce podczas jesiennej migracji i zimowania w latach1991 1997. Not. Orn. 42: 15 36. Staszewski A., Kaliciuk J. 1995. Awifauna Zalewu Kamieńskiego i okolic w latach1979 1992. Not. Orn. 36: 75 97. Succow M., Jasnowski M. 1991. Studium projektowe dla Niemiecko-Polskiego Parku Narodowego Dolina Dolnej Odry. Eberzwalde Szczecin. Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: 33 54. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Wesołowski T., Winiecki A. 1988. Tereny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnychi błotnych w Polsce. Not. Orn. 29: 3 27. Wylegała P. 2003. Zmiany liczebności wybranychgatunków ptaków w dolinie Dolnej Noteci na odcinku Ujście Wieleń w latach1980 2003. Not. Orn. 44: 187 194. Wysocki D. 1996. Ptaki wodno-błotne zbiorników wód pościekowychzakładów Chemicznych Police. Not. Orn. 37: 55 70. Łukasz Ławicki, Dominik Marchowski, Wojciech Mrugowski, Sławomir Niedźwiecki Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Łużycka 59/4, 74-100 Gryfino izuza@interia.pl Jacek Kaliciuk, Dariusz Wysocki Katedra Anatomii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Szczeciński Wąska 13, 71-412 Szczecin Przemysław Śmietana Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Szczeciński Wąska 13, 71-412 Szczecin 54