Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu

Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu Spis treści 1. Zabójstwo (typ podstawowy, typy kwalifikowane, zabójstwo z afektu)... 1 I. Zagadnienia wstępne... 1 II. Życie ludzkie jako przedmiot ochrony karnomaterialnej... 3 1. Uwagi ogólne... 3 2. Granice morfologiczne życia ludzkiego... 4 3. Granice temporalne życia ludzkiego... 10 4. Zasada równości ochrony życia ludzkiego w prawie karnym... 19 5. Podsumowanie... 20 III. Typ podstawowy zabójstwa (art. 148 1 KK)... 21 1. Strona przedmiotowa zabójstwa... 21 A. Uwagi ogólne... 21 B. Sposoby działania sprawców zabójstw... 22 C. Narzędzia działania sprawców zabójstw... 27 D. Czas popełnienia zabójstwa... 29 E. Miejsca popełnienia zabójstw.... 30 F. Śmierć człowieka jako skutek zabójstwa... 32 G. Związek przyczynowy między działaniem sprawcy a skutkiem śmiertelnym... 33 IV. Elementy podmiotowe odpowiedzialności sprawców zabójstw... 36 1. Wina umyślna przestępstwa zabójstwa... 36 A. Uwagi ogólne... 36 B. Zamiar bezpośredni (dolus directus) popełnienia przestępstwa zabójstwa... 38 C. Zamiar ewentualny (dolus eventualis) przestępstwa zabójstwa... 39 D. Zamiar nagły w przestępstwie zabójstwa... 43 E. Zamiar przemyślany (dolus premeditatus) zabójstwa... 46 2. Zamiar uszkodzenia ciała a skutek śmiertelny objęty winą nieumyślną... 49 V. Kwalifikowane typy zabójstw w KK z 1997 r.... 50 1. Uwagi ogólne... 50 2. Typy zabójstw kwalifikowanych... 54 A. Zabójstwo kwalifikowane ze względu na szczególne okrucieństwo działania sprawcy... 55 B. Zabójstwo kwalifikowane w związku z wzięciem zakładnika... 57 C. Zabójstwo kwalifikowane w związku ze zgwałceniem... 59 D. Zabójstwo kwalifikowane w związku z rozbojem... 60 E. Zabójstwo kwalifikowane ze względu na popełnienie w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie... 61 Nb 1

Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu F. Zabójstwo kwalifikowane przez użycie do jego dokonania materiałów wybuchowych... 62 G. Zabójstwo kwalifikowane przez zabicie więcej niż jednej osoby. 64 H. Zabójstwo kwalifikowane przez wcześniejsze prawomocne skazanie za przestępstwo zabójstwa... 65 I. Zabójstwo kwalifikowane przez jego dokonanie na funkcjonariuszu publicznym podczas pełnienia obowiązków lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi bądź ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego... 66 3. Uwaga końcowa... 67 VI. Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwione okolicznościami... 68 1. Istota zabójstwa pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami... 68 2. Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia a działanie w stanie poczytalności ograniczonej... 78 VII. Podmiot przestępstwa zabójstwa... 82 1. Uwagi ogólne... 82 2. Dojrzałość podmiotu przestępstwa zabójstwa... 84 3. Poczytalność podmiotu przestępstwa zabójstwa.................. 87 VIII. Usiłowanie i przygotowanie popełniania przestępstw zabójstwa... 93 2. Dzieciobójstwo... 98 I. Uwagi wprowadzające... 98 II. Dzieciobójstwo rys historyczny... 99 III. Dzieciobójstwo aspekt prawnoporównawczy... 112 IV. Dane statystyczne... 116 V. Przedmiot przestępstwa... 117 VI. Strona przedmiotowa... 118 VII. Podmiot... 134 VIII. Strona podmiotowa... 145 IX. Niepoczytalność i ograniczona w znacznym stopniu poczytalność... 162 X. Wymiar kary i środków karnych... 164 XI. Zbieg przepisów ustawy i zbieg przestępstw... 183 3. Zabójstwo eutanatyczne... 188 I. Uwagi wprowadzające... 188 II. Eutanazja rys historyczny... 190 III. Eutanazja aspekt prawnoporównawczy... 193 IV. Dane statystyczne... 200 V. Przedmiot... 201 VI. Strona przedmiotowa... 202 VII. Podmiot... 216 VIII. Strona podmiotowa... 218 IX. Wymiar kary i środków karnych... 222 X. Zbieg przepisów ustawy i zbieg przestępstw... 246 4. Pomoc do samobójstwa... 247 I. Uwagi wprowadzające... 247 II. Pomoc i nakłanianie do samobójstwa rys historyczny... 252 III. Pomoc do samobójstwa aspekt prawnoporównawczy... 254 IV. Dane statystyczne... 262 V. Przedmiot... 263 VI. Strona przedmiotowa... 264 VII. Podmiot... 273 2

Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu VIII. Strona podmiotowa... 275 IX. Wymiar kary i środków karnych... 277 X. Zbieg przepisów ustawy i zbieg przestępstw... 297 5. Nieumyślne spowodowanie śmierci... 301 I. Nieumyślne spowodowanie śmierci rys historyczny... 301 II. Nieumyślne spowodowanie śmierci aspekt prawnoporównawczy... 302 III. Dane statystyczne... 310 IV. Przedmiot... 313 V. Strona przedmiotowa... 314 VI. Podmiot... 319 VII. Strona podmiotowa... 322 VIII. Wymiar kary i środków karnych... 329 IX. Zbieg przepisów ustawy i zbieg przestępstw... 346 6. Przestępstwo przerwania ciąży... 354 I. Uwagi ogólne... 354 II. Metody przerywania ciąży... 369 III. Przedmiot czynu zabronionego... 373 IV. Przedmiot ochrony... 383 V. Typy czynów zabronionych określone w art. 152 154 KK... 391 VI. Odpowiedzialność karna za przerwanie ciąży poza obszarem polskiej jurysdykcji... 408 7. Uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia... 411 I. Uwagi wstępne problemy terminologiczne... 411 II. Odpowiedzialność za spowodowanie uszkodzeń ciała lub rozstroju zdrowia rys historyczny... 417 III. Granice odpowiedzialności karnej za spowodowanie uszkodzenia ciała. 425 1. Ciężki uszczerbek na zdrowiu................................ 428 2. Uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia... 465 A. Uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia dziecka poczętego... 486 IV. Strona podmiotowa przestępstw spowodowania uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia... 493 1. Umyślność problematyka zamiaru ogólnego... 493 2. Nieumyślność... 507 3. Kwalifikowane i kwalifikujące uszkodzenie ciała... 517 8. Narażenie życia i zdrowia na niebezpieczeństwo... 528 I. Uwagi wstępne... 528 II. Odpowiedzialność za narażenie życia lub zdrowia człowieka na niebezpieczeństwo rys historyczny... 534 III. Granice odpowiedzialności za indywidualne narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu... 542 1. Zakres przedmiotowy... 544 2. Podmiotowość narażenia.................................... 604 IV. Kwalifikowane narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu... 616 V. Szczególne wypadki odpowiedzialności karnej związane z narażeniem człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu... 624 Literatura: Podręczniki, komentarze, prace zbiorowe: Andrejew, Prawo karne, 1978; tenże, Ustawowe znamiona przestępstwa, Warszawa 1959; tenże, Kwalifikacja prawna czynu przestępnego, Warszawa 1987; Andrejew, Świda, Wolter, KK z komentarzem; Bafia, Mioduski, Siewierski, Komentarz KK, 1987; J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I, Warszawa 1965; 3

4 Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu T. Bilikiewicz, Psychiatria kliniczna, Warszawa 1969; G. Bauer, Moderne Verberchensbekämpfung, Lubeka 1970; S. Boduszyński, O zabójstwie ze stanowiska teorii i prawodawstw obowiązujących, Warszawa 1971; G. Brückner, Zur Kriminologie des Mordes, Hamburg 1961; Buchała, Prawo karne, 1980; tenże, Bezprawność przestępstw nieumyślnych i wyłączające ją dozwolone ryzyko, Warszawa 1971; tenże, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej, Warszawa 1973; E. Carcon, Code penal annote, t. II, Paris 1956; O. Chybiński, W. Gutenkust, W. Świda, Prawo karne, Część szczególna, pod red. W. Świdy, Warszawa 1980; M. Cieślak, K. Spett, W. Wolter, Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1977; K. Daszkiewicz, Przestępstwa z afektu w polskim prawie karnym, Warszawa 1982; taż, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000; taż, Kodeks karny z 1997 r. Uwagi krytyczne, Gdańsk 2001; R. Dębski, Pozaustawowe znamiona przestępstwa. O ustawowym charakterze norm prawa karnego i znamionach typu zabronionego nie określonych w ustawie, Łódź 1995; M. Filar, Karalność zakażenia HIV, w: AIDS i prawo karne, pod red. A. J. Szwarc, Poznań 1996; E. Gibson, S. Klein, Murder, A Home Office Research Unit Report, London 1961; S. Glaser, Polskie prawo karne w zarysie, Kraków 1933; Glaser, Mogilnicki, Komentarz KK; W. Grzywo-Dąbrowski, Podręcznik medycyny sądowej dla studentów medycyny i lekarzy, Warszawa 1958; A. Gubiński, Zabójstwo pod wpływem silnego wzruszenia, Warszawa 1961; W. Gutekunst, w: O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Świda, Prawo karne. Część szczególna, Warszawa Wrocław 1965; L. Hochberg, Przestępstwa przeciwko życiu, wolności, obyczajności i czci według nowego kodeksu karnego, Warszawa 1969; O. Górniok, S. Hoc, S. M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, t. III, Gdańsk 1999; O. Górniok, w: O. Górniok, S. Hoc, S. M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 2002/2003; B. Hołyst, Zabójstwo, Studium kryminalistyczne i kryminologiczne, Warszawa 1970; P. Horoszowski, Zabójstwo z afektu, Warszawa 1947; A. Jakliński, J. Kobiela, Medycyna sądowa. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1972; H. Janowska, Zabójstwa i ich sprawcy, Warszawa 1974; K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1973; L. Korzeniowski, Zarys psychiatrii, Warszawa 1969; E. Krzymuski, Wykład prawa karnego ze stanowiska nauki i prawa austriackiego, t. I, Kraków 1911; W. Łuniewski, Zarys psychiatrii sądowej. Część ogólna, Warszawa 1950; J. Makarewicz, Polskie prawo karne. Część ogólna, Lwów Warszawa 1919; Makarewicz, Komentarz KK, 1935; W. Makowski, Kodeks karny obowiązujący czasowo w Rzeczypospolitej Polskiej na ziemiach b. zaboru rosyjskiego, Warszawa 1922; tenże, Komentarz KK, 1933; tenże, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1920; tenże, Prawo karne. O przestępstwach w szczególności, Warszawa 1924; S. Manczarski, Medycyna sądowa w zarysie, Warszawa 1962; T. Marcinkowski, Medycyna sądowa dla prawników, Warszawa 1975; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz. 2 wyd, Warszawa 2005; Marek, Komentarz KK, 2006; Marek, Prawo karne, 2009; B. Michalski, w: Wąsek, Zawłocki, Komentarz KK, t. I; M. Mozgawa (red.), M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, Kodeks karny. Praktyczny komentarz (Lex/el.); J. Nisenzon, M. Siewierski, Kodeks karny, Łódź 1947; Peiper, Komentarz KK, 1936; S. Pikulski, Wybrane problemy wymiaru kary za zabójstwa w Kodeksie karnym z 1997 r., w: Aktualne problemy prawa karnego, Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70 urodzin Prof. Andrzeja J. Szwarca, Poznań 2009; tenże, Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, w: Węzłowe problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Księga pamiątkowa ofiarowana Prof. A. Markowi, Warszawa 2010; tenże, Zabójstwo z zazdrości, Warszawa 1992; S. Pławski, Przestępstwa przeciwko życiu, Warszawa 1963; E. F. Pobiegajło, Umyszlennyje ubijstwa i borba ż nimi, Woroneż 1965; B. Popielski, J. Kobiela, Medycyna sądowa, Warszawa 1972; B. Popielski, J. Z. Walczyński, Medycyna sądowa, Warszawa 1972; J. Potulski, Komentarz do art. 157a k.k., LEX.el.; S. Raszeja, w: S. Raszeja, W. Nasiłowski, J. Markiewicz, Medycyna sądowa. Podręcznik dla studentów, Warszawa 1993; Rejman, Komentarz KK; J. Sawicki, Przymus leczenia, eksperyment, udzielenie pomocy i przeszczep w świetle prawa, Warszawa 1966; J. Sernell, Problemy nowego prawa karnego, Warszawa 1970; M. Siewierski, w: Bafia, Mioduski, Siewierski, Komentarz KK, 1977; tenże, Kodeks karny i pra-

Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu wo o wykroczeniach. Komentarz, Warszawa 1958; K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1981; Śliwiński, Polskie prawo karne, cz. szczególna; tenże, Prawo karne, 1975; Śliwowski, Prawo karne, 1979; Świda, Prawo karne, 1978; M. Tarnawski, Zabójstwo uprzywilejowane w świetle badań akt sądowych i badań ankietowych, Poznań 1985; M. Tarnawski, Zmniejszona poczytalność sprawcy przestępstwa, Warszawa 1976; R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1969; L. Tyszkiewicz, w: M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, M. Kalitowski, A. Kamieński, L. K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, W. Radecki, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006; L. Wachholz, Medycyna sądowa na podstawie nowego ustawodawstwa polskiego, Warszawa 1933; tenże, Medycyna sądowa, Warszawa 1925; Z. Walczyński, Przewodnik do ćwiczeń z medycyny sądowej, Warszawa 1959; J. Waszczyński, Uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia, w: System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności, pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego, J. Waszczyńskiego, t. IV, Część 1, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1985; K. Wiak, Ochrona dziecka poczętego w polskim prawie karnym, Lublin 2001; J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997; W. Wolter, Czynnik psychiczny w istocie przestępstwa, Kraków 1924; tenże, Kodeks karny. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Skrypt nr 15, Warszawa 1970; Wolter, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973;; N. I. Zagrodnikow, Prestuplenije protiw żyzni po sowietskomu ugołownomu prawu, Moskwa 1961; E. Zielińska, AIDS i ciąża problemy prawno karne, w: AIDS i prawo karne, pod red. A.J. Szwarca, Poznań 1996; Zoll, Komentarz KK, cz. szczególna, t. II, 2008; A. Zoll, Narażenie na niebezpieczeństwo, w: System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności, pod red. I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński, t. IV, Część 1, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1985; tenże, Odpowiedzialność karna za niepowodzenie w uczuciu, Warszawa 1988; Z. Zdrójkowski, w: Zoll, Komentarz KK, t. II, 1999; tenże, w: Komentarz KK, cz. szczególna, t. II, 2006. Studia, artykuły, glosy (wybór): I. Andrejew, Glosa do wyroku SN/NK 1015/59, PiP 1961, Nr 12; J. Bednarek, Kryteria ocenne zamiaru zabójstwa o sprawach o usiłowanie pozbawienia życia, SKKiP 1975, Nr 3; tenże, Wymiar kary w sprawach o zabójstwa, PiP 1975, Nr 10 11; M. Bielski, Prawnokarne przypisanie skutku w postaci konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo, PS 2005, Nr 4; W. M. Borowski, Zabójstwo w uniesieniu, GSW 1926, Nr 27; K. Buchała, Niektóre problemy wymiaru kar najsurowszych, PiP 1976, Nr 11; tenże, Przestępne zaniechanie udzielenia pomocy w niebezpieczeństwie grożącym życiu człowieka, PiP 1960, Nr 12; tenże, Niektóre problemy zabójstwa pod wpływem silnego afektu, Pal. 1987, Nr 10 11; tenże, Zabójstwo w afekcie, GP 1987, Nr 543; U. Chmielewska, Praktyka leczenia Świadków Jehowy bez krwi aspekty medyczne, prawne i etyczne, PiM 2003, Nr 13; M. Cieślak, Indywidualne zagrożenie życia (Na marginesie art. 153 projektu kodeksu karnego Polski Ludowej), NP 1952, Nr 4; tenże, Pojęcie niebezpieczeństwa w prawie karnym. Zesz. Nauk. UJ 1954, Nr 1; tenże, Glosa do wyroku SN z 5.7.1957 r., III K 680/57, OSPiKA 1959, poz. 82; tenże, Glosa do wyroku SN z 11.5.1970 r., IV KRN 109/70, PiP 1973, Nr 3; K. Daszkiewicz, Art. 225 2 a zmniejszona poczytalność, Pal. 1960, taż, Glosa do wyroku SN z 23.5.1983 r., III KR 104/83, OSPiKA 1985, Nr 4; taż, Motyw przestępstwa, Pal. 1961, Nr 19; taż, Uchylenie odpowiedzialności lekarza za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta, Pal. 1999, Nr 1 2; M. Dąbrowska-Kardas, Odpowiedzialność za spowodowanie wypadku komunikacyjnego w świetle regulacji nowego kodeksu karnego z 1997 r., Pal. 1999, Nr 3 4, poz. 35; A. Domański, Problemy kwalifikacji prawnej tzw. błędów w sztuce lekarskiej na tle kodeksu karnego, Prok. i Pr.1999, Nr 9; M. Filar, Odpowiedzialność karna lekarza za zaniechanie udzielenia świadczenia zdrowotnego (nieudzielanie pomocy), PiM 1999, Nr 3, poz. 33; M. Gałązka, Prawnokarna ochrona ludzkiego embrionu in vitro, Prok. i Pr. 2007, Nr 5; A. Grabowska- -Górska, Ocena sądowo-lekarska uszkodzeń ciała w praktyce Zakładu Medycyny Sądowej AM w Łodzi, 1970, AMSiK, t. XXI, Warszawa 1971; W. Grudziński, Z problematyki złego zamiaru ogólnego przy przestępstwach uszkodzenia ciała, Pal. 1963, Nr 10; tenże, Przestępstwa umyślnego uszkodzenia ciała, Warszawa 1968; tenże, Przestępstwa uszkodzenia ciała w różnych ustawach 5

6 Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu karnych, NP 1960, Nr 11; W. Grudziński, J. Z. Walczyński, Interpretacja sądowo-lekarska pojęcia choroby zagrażającej życiu, NP 1962, Nr 10; W. Grzywo-Dąbrowski, Uszkodzenie ciała w projekcie Kodeksu karnego (art. 146 i 147). Uwagi lekarza sądowego, PiP 1953, Nr 1 2; W. Grzeszczyk, Omówienie wyroku SN z 25.8.1980 r., I KR 192/80 (dot. Okoliczności usprawiedliwiających stan silnego wzburzenia, o jakim mowa w art. 148 2 KK), Prob. Praw. 1981, Nr 3; J. Gurgul, Z problematyki sądowo-lekarskiej oceny czynów z art. 155, 156 i 182 kk. Prob.Pra. 1971, Nr 6; T. Hanausek, Uwagi o przestępstwach indywidualnego zagrożenia życia i zdrowia w projekcie k.k., PiP 1963, Nr 8 9; tenże, Kilka uwag o konstrukcji przestępstw narażenia na niebezpieczeństwo w projekcie k.k., NP 1963, Nr 9; Z. Hołda, Glosa do wyroku SN z 8.9.1972 r., II KR 116/71, NP 1972, Nr 8 9; P. Horoszowski, Afekt w prawie i życiu, Prob. Praw. 1962, Nr 10; B. Kieres, Początek życia ludzkiego w aspekcie ochrony prawno karnej, NP 1976, Nr 2; J. Kobiela, Z. Marek, Opiniowanie sądowo-lekarskie w sprawach przestępstw przeciwko zdrowiu w świetle przepisów kodeksu karnego z dnia 19 kwietnia 1969 r., t. 21, z. 2, AMSiK 1971; V. Konarska-Wrzosek, Uwagi o przestępstwie pozostawienia człowieka w położeniu grożącym niebezpieczeństwem, PiP 1997, Nr 3; R. Krajewski, Przestępstwo uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia dziecka poczętego, Prok. i Pr. 2007, Nr 6; E. Krzymuski, Komisja Kodyfikacyjna, t. 1, z. 1, Protokół III posiedzenia z 25.6.1930 r.; Z. Kubec, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, PiP 1969, Nr 11; L. Kubicki, Obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej, PiM 2003, Nr 13; J. Kulesza, Kolizja obowiązków pomocy (art. 162 KK), Prok. i Pr. 2007, Nr 2; M. Kulik, Dotychczasowe nowelizacje kodeksu karnego z 1997 r., Prok. i Pr. 2002, Nr 12; W. Lewkowski, E. Orszański, Obrażenia ciała z art.155 1 kk w aspekcie sądowo-lekarskim. Materiały VI Szczecińskiego Sympozjum Naukowego. Szczecin Morzeczyn (9 30 września 1974); J. Makarewicz, Czy nowelizować Kodeks karny, Gł. Sąd. 1938, Nr 3; S. Manczarski, Zgony wskutek zabójstw, CSL 1932, t. 5; A. Marek, Odpowiedzialność karna za spowodowanie lekkich uszkodzeń ciała przez sprawcę wypadku w komunikacji, Prok. i Pr. 1999, Nr 3; Z. Mielnik, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu w ujęciu nowego kodeksu karnego, RPEiS 1997; M. Mozgawa, Ustawowe znamiona czynu zabronionego określonego w art. 182 1 k.k. (naruszenie nietykalności cielesnej), NP 1987, Nr 11 12; O. Nawrot, Antropologia rozdziału XIX Kodeksu karnego, PiM 2009, Nr 20; L. Niedzielski, Rozważania o konstrukcji przestępstw przeciwko zdrowiu w kodeksie karnym, PiP 1977, Nr 12; E. Orszański, Uwagi do orzecznictwa w przypadkach ciężkich uszkodzeń ciała lub ciężkich rozstrojów zdrowia, Lekarz Wojskowy 1978, Nr 3 4; S. Pikulski, Glosa do wyroku z 22.1.1985 r., IV KR 336/84, NP 1987, Nr 5; tenże, Glosa do postanowienia SN z 12.12.2007 r., III KK 245/07, SPU 2010, Nr 10; tenże, Życie ludzkie jako przedmiot ochrony karno materialnej, ZNASW 1989, Nr 54; J. Pionkowski, I. Dogiel-Pionkowska, Silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami, Pal. 1974, Nr 11; S. Pławski, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu i zdrowiu powszechnemu, NP 1951, Nr 6; J. Polony, Ochrona życia w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, NP 1974, Nr 7 8; B. Popielski, Śmierć człowieka w świetle medycyny i prawa, PK 1970, Nr 88; tenże, Projekty zmian niektórych artykułów kodeksu karnego z rozdziału: Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, NP 1951, Nr 7 8; H. Popławski, Przestępstwa uszkodzenia ciała z art. 156 k.k. a naruszenie nietykalności cielesnej, Pal. 1977, Nr 3 4; tenże, Medyczno-prawne aspekty ciężkich uszkodzeń ciała, NP 1977, Nr 4; B. Puchowski, Przepisy kodeksu karnego o uszkodzeniu ciała (art. 235, 236 i 239) w świetle lekarza, Gł. Sąd. 1935, Nr 9; tenże, Przestępstwa przeciwko zdrowiu jednostki w Kodeksie karnym, Lekarz Polski 1937; W. Radecki, Glosa do wyroku SN z 28.6.1977 r., IV KRN 14/77, NP 1979, Nr 1; tenże, Usiłowanie zabójstwa z zamiarem ewentualnym w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Prob. Praw. 1974, Nr 10; S. Raszeja, Kryteria śmierci mózgu a zagadnienie eksplantacji narządów ze zwłok, Prawo i medycyna u progu XXI wieku, pod red. M. Filara, Toruń 1987; F. Rosengarten, Zabójstwo w afekcie, NP 1975, Nr 4; M. Rudzka-Kołakowska, Problematyka sądowo-lekarska i społeczna uszkodzeń ciała, t. 14, Archiwum Medycyny Sądowej 1963; W. Sieradzki, Kodeks karny polski ze stanowiska lekarskiego, Praktyka lekarska 1933, Nr 7; G. Ryman, Problemy prawa karnego w związku z definicją śmierci mózgowej, Pal. 1987, Nr 10 11; tenże, Zabójstwo pod wpływem silnego wzruszenia, Gł. Ław. 1952, Nr 12; M. Szerer, Glosa do wyroku

1. Zabójstwo (typ podstawowy, typy kwalifikowane, zabójstwo z afektu) SN z 29.9.1971 r., II KR 186/71, OSPiKA 1972, Nr 7 8; tenże, Silne wzburzenie jako czynnik zakłóceń czynności psychicznych, WPP 1975, Nr 2; M. Tarnawski, Glosa do wyroku SN z 15.5.1984 r., III KR 230/84, PiP 1986, Nr 6; W. Wolter, Glosa do wyroku SN z 30.8.1972 r., II KR 118/72, OSPiKA 1973, Nr 5; G. Wośko, O chorobie zazwyczaj zagrażającej życiu. Materiały VI Szczecińskiego Sympozjum Naukowego, Szczecin Morzeczyn 12 20 1974; tenże, Kwalifikacja sądowo- -lekarska przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej, Materiały VI Szczecińskiego Sympozjum Naukowego, Szczecin Morzeczyn 12 20 1974; W. Wróbel, S. Zabłocki, Glosa do wyroku TK z 16.4.2009 r., Pal. 2009, Nr 7 8; B. Wróblewski, Prawo karne. Sekcja Wyd. Akad. Koła Prawn. Stud. USB, cz. I, Wilno 1934. 1. Zabójstwo (typ podstawowy, typy kwalifikowane, zabójstwo z afektu) I. Zagadnienia wstępne Zabójstwo jest przestępstwem występującym w społeczeństwach ludzkich od bardzo dawnych czasów, o czym informują już dzieła dotyczące dawnej historii prawa. Przykładem tego może być Kodeks Hammurabiego czy też Dekalog. Zmieniają się ustroje i Kodeksy karne, a przestępstwo zabójstwa w takim lub innym kształcie normatywnym pozostaje. Współcześnie we wszystkich państwach na świecie Kodeksy karne przewidują przestępstwa zabójstwa zagrożone najcięższymi karami. W Polsce w Kodeksie karnym z 1932 r. przewidziane było w art. 225 1 przestępstwo zabójstwa jako zbrodnia z ustawowym wymiarem kary więzienia od 5 lat lub dożywotnio albo kary śmierci i był to typ podstawowy zabójstwa. Oprócz tego typu zabójstwa Kodeks ten przewidywał typy uprzywilejowane, tj. zabójstwo z afektu (art. 225 2), zagrożone karą więzienia do lat 10, które to przestępstwo również było zbrodnią w rozumieniu art. 12 tego Kodeksu, dzieciobójstwo (art. 226), zagrożone karą więzienia do lat 5 oraz eutanazję (art. 227), zagrożoną karą więzienia do lat 5 lub aresztu. Zabójstwa uprzywilejowane przewidziane w art. 226 i 227 były występkami. Kodeks karny z 1969 r. przewidywał w art. 148 1 podstawowy typ zabójstwa jako zbrodnię zagrożoną karą pozbawienia wolności od 8 lat do kary śmierci oraz trzy typy uprzywilejowane jako występki, tj. w art. 148 2 zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami zagrożone karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat, w art. 149 dzieciobójstwo zagrożone karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat oraz eutanazję (art. 150) zagrożoną karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat. W Kodeksie karnym z 1997 r. w art. 148 1 przewidziano typ podstawowy zabójstwa zagrożony karą pozbawienia wolności od 8 lat, karę 25 lat pozbawienia wolności i dożywotnią karę pozbawienia wolności. W art. 148 2 i 3 Kodeks ten przewiduje kwalifikowane typy zabójstwa, które pierwotnie były zagrożone karą pozbawienia wolności od 12 lat, karą 25 lat i karą dożywotniego pozbawienia wolności. Ustawą z 27.7.2005 r. (Dz.U. Nr 163, poz. 1363) znowelizowano ustawowe zagrożenie kary kwalifikowanych typów zabójstwa, ustanawiając ustawowy wymiar kary 25 lat pozbawienia wolności i dożywotnio pozbawienia wolności. Zmiana ta spotkała się z ostrą krytyką. Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z 16.4.2009 r. (Dz.U. Nr 66, poz. 533) uchylił obowiązywa- Pikulski 7 1 2

Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu nie art. 1 pkt 15 powołanej ustawy zmieniający w zakresie art. 148 2 KK, jako niezgodny z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji RP. Powodowało to, iż art. 148 2, a także 3 zostały pozbawione ustawowego wymiaru kary i nie mogły być stosowane. Przesłanki wyodrębniające poszczególne typy kwalifikowane zabójstwa mogły być traktowane przez sądy jako okoliczności obciążające przy wymiarze kary za dane zabójstwo, które było kwalifikowane z art. 148 1 KK. Dopiero ustawą z 25.11.2010 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy o policji (Dz.U. Nr 240, poz. 1602), która weszła w życie 22.3.2011 r. dokonano zmiany w treści art. 148 2 i 3 KK oraz przywrócono ustawowe zagrożenie karą od lat 12, 25 lat pozbawienia wolności albo karą dożywotniego pozbawienia wolności. Warto zauważyć, że wprowadzenie kwalifikowanych typów zabójstwa rozważano już w procesach legislacyjnych dotyczących kodeksów karnych z 1932 r. oraz z 1969 r. Odstąpiono jednak w obydwóch wypadkach od tego zamiaru, aby nie ograniczać swobody sędziowskiej przy wymiarze kary. Uznano bowiem, że ustawowy wymiar kary w typie podstawowym zabójstwa pozwala na wymierzenie przez sąd najwyższych kar przewidzianych w Kodeksie karnym, jeśli zajdzie taka potrzeba ze względu na wyjątkowe okrucieństwo tego czynu. W KK odstąpiono od tej zasady, w zakresie przestępstwa zabójstwa uchwalając jego typy kwalifikowane. W art. 148 4 KK przewiduje zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami z ustawowym zagrożeniem karą od roku do 10 lat. W art. 149 KK przewiduje dzieciobójstwo z ustawowym zagrożeniem karą od 3 miesięcy do 5 lat oraz w art. 150 przewiduje eutanazję z ustawowym zagrożeniem karą od 3 miesięcy do 5 lat. II. Życie ludzkie jako przedmiot ochrony karnomaterialnej 3 1. Uwagi ogólne Bez względu na rozważany typ zabójstwa (podstawowy, kwalifikowany czy też uprzywilejowany) przedmiotem ochrony tego przestępstwa jest zawsze życie ludzkie, którego właściwa ochrona od najdawniejszych czasów, jest przedmiotem szczególnej troski ludzkości. Współczesne cywilizowane narody podnoszą życie ludzkie do najwyższej wartości indywidualnej i społecznej 1. Jest ono bowiem jedynym i niepowtarzalnym dobrem człowieka, a poziom jego ochrony godzi się uznawać za miarę kultury i humanitaryzmu danego społeczeństwa. Największe bowiem barbarzyństwo w historii ludzkości było popełniane na życiu ludzkim 2. Ochrona życia ludzkiego wymaga szczególnej troski. Jak twierdzi M. Cieślak, Bez życia nie ma człowieka, a bez człowieka wszystko co ludzkie traci swój sens na zasadzie contradicto in adiecto. Życie ludzkie jest więc wartością nadrzędną w sensie humanistycznym i takąż rangę trzeba mu przyznać w hierarchii dóbr jako przedmiotów ochrony w sferze prawa karnego 3. Mając na względzie życie ludzkie jako przedmiot ochrony prawnokarnej, należy dążyć do w miarę precyzyjnego określenia jego materii, która warunkuje w konkretnej 1 Por. Marek, Prawo karne, 2011, s. 424 425; S. Pikulski, Zabójstwo z zazdrości, Warszawa 1991, s. 61; Buchała, Prawo karne, 1980, s. 678. 2 Por. S. Pikulski, Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, w: Węzłowe problemy Prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej, Księga Pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Markowi, Warszawa 2010, s. 445. 3 M. Cieślak, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, w: System Pr. Kar., t. IV, cz. 1, s. 288. 8 Pikulski

1. Zabójstwo (typ podstawowy, typy kwalifikowane, zabójstwo z afektu) sytuacji możliwość dokonania zabójstwa 4. W ogromnej większości czynów przeciwko życiu ustalenie istnienia życia, jako przedmiotu zamachu nie stwarza większych trudności, jeśli chodzi o granice morfologiczne i temporalne życia ludzkiego. Jednak powstają wątpliwości, których rozstrzygnięcie nie jest w pełni zadawalające przy aktualnym stanie wiedzy o człowieku. Postawiona na wstępie teza o nadrzędności życia ludzkiego w hierarchii wartości chronionych przez prawo karne skłania do rozstrzygania wszelkich wątpliwości na rzecz ochrony tego życia (in dubio pro via humana). Nie wystarcza to jednak do sprostania występującym w tym względzie trudnościom i rozbieżnościom w poglądach, które zmuszają do głębszego zastanowienia się, w następujących kwestiach: 1) w jakiej konkretnej formie życia uczestniczy człowiek w rozumieniu prawa kar nego, 2) od jakiego momentu zaczyna się i w jakim momencie się kończy życie człowieka. 2. Granice morfologiczne życia ludzkiego Na wstępie należy określić, konkretną formę życia w jakiej uczestniczy człowiek w świetle przepisów prawa karnego jako przedmiot czynności wykonawczych przestępstwa zabójstwa. Odnosi się to przede wszystkim do problemu tzw. istot potworkowatych, tj. istot człekokształtnych zrodzonych przez kobietę, lecz odbiegających od przeciętnej oceny człowieka 5. Jest to problem wyjątkowo złożony, dotyczący prawa człowieka do życia oraz etycznych poglądów na istotę człowieka. Niekontrolowany rozwój cywilizacji, przyczynia się w dużym stopniu do zwiększenia narodzin istot potworkowatych. Przykładem może tutaj być promieniowanie powstające w wyniku wybuchów atomowych oraz awarii elektrowni atomowych powodujące w różnym stopniu mutację płodów. Podobne działanie może mieć również używanie przez kobiety w ciąży niektórych środków farmakologicznych (np. talidomid) itp. 6 Pojęcie istota potworkowata jest nieprecyzyjne, budzi duże wątpliwości. W medycynie przez potworkowatość rozumie się wadę rozwojową znacznego stopnia, widoczną na pierwszy rzut oka. Rozróżnia się potworkowatość o cechach ubytku, nadmiaru lub z wadliwym umiejscowieniem narządów albo układów. Potworkowatość o cechach ubytku (np. niedorozwój kończyn, bezczaszkowość, bezmózgowie, beztwarzowość, jednooczność, syrenię czyli jednonożność), potworkowatość o cechach nadmiaru (np. zwiększenie liczby kończyn, wielopalcowość), potworkowatość z wadliwym umiejscowieniem narządów lub całych układów (np. wrodzona przepuklina przeponowa, przepuklina oponowa, torbiel skórzasta, torbiel naskórkowa). Pewną postacią potworkowatości są zroślaki (bliźnięta syjamskie) 7. Z definicji tej wynika, że o potworkowatości w zasadzie decyduje określona wada rozwojowa. Takie rozumienie potworkowatości przyjęto również w prawie karnym 8. Pojęcie to słusznie podał w wątpliwość J. Locke, 4 4 Por. S. Pikulski, Życie ludzkie jako przedmiot ochrony karno materialnej, ZNASW 1989, Nr 54, s. 70. 5 Por. L. Lernell, A. Krukowski, Prawo karne, część szczególna, Warszawa 1969, s. 41; Śliwowski, Prawo karne, 1979, s. 351; M. Tarnawski, Zabójstwo uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań 1981, s. 25. 6 Por O. Chybiński, W. Gutenkunst, W. Świda, Prawo karne, Część szczególna, pod red. W. Świdy, Wrocław Warszawa 1980, s. 123. 7 Por. S. Pikulski, Zabójstwo z zazdrości, s. 64. 8 Por M. Tarnawski, Zabójstwo uprzywilejowane, s. 26; Śliwiński, Prawo karne, cz. szczególna, s. 154; Makowski, Komentarz KK, 1933, s. 507 508. Pikulski 9

5 Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu który wręcz zapytuje Czy wada cielesna ma decydować o potworności, a niedostatek umysłu (składnika znacznie bardziej szlachetnego i wedle potocznego zwrotu znacznie bardziej istotnego) o niej nie decydować? Czy brak nosa lub szyi ma czynić stworzenie potworem i wykluczać je z rodu ludzkiego, a brak rozumu i rozsądku nie? Znaczyłoby to ( ) opierać wszystko na postaci człowieka i szukać dlań miary jedynie po wyglądzie zewnętrznym 9. Podzielając pogląd J. Locka, jednak nie można wykluczyć sytuacji, że dana osoba, nawet przy posiadaniu poważnych zniekształceń fizycznych, będzie pełnowartościowa psychicznie i zdatna do samodzielnego życia w społeczeństwie. Ponadto określenie wada rozwojowa znacznego stopnia, widoczna na pierwszy rzut oka jest nieprecyzyjne i labilne, a w wielu wypadkach może sprawiać trudności w stwierdzeniu potworkowatości. Wyznacza go bowiem kryterium ilościowe opierające się na bliżej nieokreślonych rozmiarach zniekształceń morfologicznych noworodka, których wielkości w praktyce nie da się ustalić 10. W świetle przytoczonej definicji dziecko w pełni fizjologicznie zdrowe, lecz urodzone przykładowo bez dłoni u jednej ręki, należałoby uznać za istotę potworkowatą, czyli za odmieńca będącego czymś pośrednim między człowiekiem a zwierzęciem. Ze wszech miar byłoby niesłuszne uznawanie takiej osoby za istotę potworkowatą. Jest to jedynie człowiek niepełnosprawny od urodzenia. Tak więc granica między zniekształceniami fizycznymi noworodków, charakteryzującymi te istoty jako potworkowate lub niepotworkowate, jest bardzo płynna i ma stosunkowo szeroką strefę, w obrębie której konkretne formy życia będzie można zaliczyć zarówno do istot potworkowatych, jak i niepotworkowatych. Przy czym, wśród noworodków niepotworkowatych należy wyróżnić grupę z różnymi zniekształceniami i ubytkami morfologicznymi, które jeszcze nie powodują potworkowatości, oraz grupę zupełnie normalną. Problem deformacji fizycznych o cechach potworkowatości nie ogranicza się tylko do noworodków. Możliwe jest również wystąpienie takich zniekształceń na skutek oparzeń, okaleczeń lub innych urazów i chorób. Na szczęście jednak wobec tych osób nie wysuwano wątpliwości co do ich właściwości ludzkich. Nie powstał też w tym względzie problem dla prawa karnego. Ponadto, postęp wiedzy medycznej, zwłaszcza w dziedzinie chirurgii, wyłonił jeszcze inny aspekt problemu morfologicznych granic pojęcia życie człowieka, który dotyczy możliwości odłączenia części ze zwłok człowieka, które sztucznie podtrzymuje się w stanie żywym w celu pobrania określonego przeszczepu. Przyjmuje się, że organ odłączony od organizmu człowieka lub zwłok nie podlega ochronie jako życie ludzkie 11. Uznaje się bowiem w prawie karnym, że człowiekiem jest odrębna i samodzielna jednostka psychofizyczna. W poglądach na ochronę życia istot potworkowatych zarysowały się trzy podstawowe stanowiska. Przedstawiciele pierwszego stanowiska uważają, że istotom potworkowatym należy odmówić człowieczeństwa i nie obejmować ich życia ochroną prawnokarną. Wprost opowiadają się za uśmiercaniem tych istot. Jest to niepopularne współcześnie stanowisko, które dominowało w dawniejszych kulturach ludzkich. Dopatrywano się bowiem, że potworek jest owocem kontaktu miłości z diabłem 12. War- 9 J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, t. II, Warszawa 1955, s. 265. 10 Por. Marek, Prawo karne, 2009, s. 432. 11 B. Popielski, Śmierć człowieka w świetle medycyny i prawa, Prob. Krym. 1970, Nr 88, s. 693. 12 Por. Andrejew, Prawo karne, 1978, s. 355. 10 Pikulski

1. Zabójstwo (typ podstawowy, typy kwalifikowane, zabójstwo z afektu) to wspomnieć, że uśmiercanie potworków występowało w starożytnej Grecji. Wybitny myśliciel owych czasów Arystoteles w poglądach na problem dzieci ułomnych wyraził zapatrywanie, że należałoby zrezygnować z wychowywania takich dzieci i stworzyć prawną możliwość ich usuwania 13. Podobne stanowisko w tym względzie zajął również Platon, który w koncepcji państwa doskonałego nie widział miejsca dla dzieci upośledzonych i nie wykluczał ich eliminowania 14. Na uśmiercanie istot uznanych za potworkowate pozwalało także prawo rzymskie (monstruosos partus sine trade coedunto 15 ). Stanowisko to przetrwało od średniowiecza aż do XIX w. Dopiero w kodeksach karnych w XI w. na ogół uśmiercanie potworków traktowano jako zwykłe zabójstwo 16. Za uśmierceniem istot potworkowatych opowiedział się współcześnie G. Williams, który w poglądzie nawiązującym do dawnej doktryny angielskiej uznał, że należałoby takiej istocie odmówić człowieczeństwa i rozważyć możliwość odebrania jej życia w sposób bezbolesny 17. Przedstawiciele drugiego stanowiska, które powszechnie przyjęła współczesna doktryna prawa karnego, twierdzą, że każda osoba żywa urodzona przez kobietę jest człowiekiem, chociażby miała kształt rażąco różny od normalnego niemowlęcia 18. Formuła ta wyraża praktyczną dyrektywę, będącą niewątpliwie konsekwencją wspomnianej zasady in dublo pro vita 19. W praktyce spełnia ona niezawodnie swoją funkcję, pomimo iż od strony teoretycznej budzi zastrzeżenia wynikające z niejasności pojęcia kobieta i dotyczących go następujących pytań: a) czy każda osoba płci żeńskiej, bez względu na wiek i formę życia jest kobietą? b) w jakiej sytuacji, w omawianym tu względzie, należy uznać, że hermafrodyta jest kobietą? Odpowiadając na pierwsze pytanie, wypada wspomnieć, że w potocznym znaczeniu kobietą jest dorosły człowiek płci żeńskiej. Dorosłość jest tu utożsamiana z pełnoletnością, którą, zgodnie z art. 10 1 KC, uzyskuje się z chwilą ukończenia osiemnastu lat. Wcześniejsze uzyskanie pełnoletności przez kobietę następuje przez zawarcie związku małżeńskiego, co jest możliwe po ukończeniu przez nią lat szesnastu i spełnieniu innych warunków przewidzianych w art. 10 2 KC. W prawie cywilnym osoby fizyczne, w tym i kobiety, dzieli się pod względem wieku na pełnoletnie i małoletnie. Dolna granica małoletniości nie jest określona. W omawianym względzie celowe chyba będzie zrezygnowanie w ogóle z kryterium wieku przy określaniu pojęcia kobiety. Pozwoli to na uniknięcie różnych zastrzeżeń, przykładowo czy osoba płci żeńskiej w wieku lat trzynastu, która urodziła dziecko jest kobietą. W znaczeniu potocznym nie jest jeszcze kobietą. W prawie cywilnym jest uznana za małoletnią kobietę. Zgodnie zaś z przepisami ustawy z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.), będzie nazywana osobą nieletnią. W problematyce zabójstwa należy ją po prostu traktować, jako kobietę w rozumieniu, iż jest nią człowiek 6 7 13 Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964, s. 331. 14 Platon, Państwo, t. I, Warszawa 1958, s. 264. 15 Por. W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1971, s. 220. 16 Por. W. Makowski, O przestępstwach w szczególności, Warszawa 1924, s. 241. 17 G. Williams, Świętość życia a prawo karne, Warszawa 1960, s. 18. 18 W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 437. 19 Por. M. Cieślak, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, w: System Pr. Kar., t. IV, cz. 2, s. 293. Pikulski 11

8 Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu płci żeńskiej. W seksuologii, bowiem osiągnięcie dojrzałości płciowej przez dziewczęta poniżej 8. roku życia uważa, się za przedwczesną dojrzałość płciową. Jak stwierdza R. Klimek, 70% takich przypadków obejmują stany prawidłowego, jedynie przyspieszonego w wieku kalendarzowym rozwoju biologicznego. Stan taki nazywa się prawdziwą przedwczesną dojrzałością płciową, w odróżnieniu od rzekomej przedwczesnej dojrzałości u podłoża której tkwią zmiany patologiczne. Warto wspomnieć, że wśród opisanych przypadków prawidłowej przedwczesnej dojrzałości płciowej najmłodszą była dziewczynka z początkiem prawidłowych miesiączek w 13. miesiącu życia i porodem w 4. roku życia 20. Wypadki rodzenia istot na tyle fizycznie niekształtnych, że powstaje wątpliwość, czy jest to forma ludzka, należy do wyjątkowych rzadkości, a możliwość, aby matka takiej istoty była w równym stopniu niekształtna, leży już chyba poza zasięgiem prawdopodobieństwa. Gdyby jednak fakt taki zaistniał, to należałoby daną matkę potworkowatą uznać za kobietę, a zrodzoną przez nią formę życia za człowieka 21. Odpowiadając na drugie pytanie dotyczące roli hermafrodytyzmu w określaniu pojęcia kobiety, należy zauważyć, że zjawisko to nie stanowi problemu w omawianym zakresie, raczej rzadko hermafrodyta jest zdatny do urodzenia dziecka. Według R. Klimka, obojnactwem jest zespół chorobowy, w którym występują zarówno męskie, jak i żeńskie pierwszorzędowe, drugorzędowe lub trzeciorzędowe cechy płciowe. Jest to bardzo rzadka jednostka chorobowa i tylko w przypadku jednoczesnego występowania jajnika i jądra mamy do czynienia z prawdziwym obojnactwem. W tym zespole chorobowym pozostałe cechy płciowe wskazują dużą zmienność w budowie wewnętrznej, wyglądzie trzeciorzędnych cech płciowych, jak też orientacji psychoseksualnej. W zależności od kształtu zewnętrznych narządów płciowych osoby takie są wychowywane jako dziewczynki lub jako chłopcy. Oprócz hermafrodytyzmu prawdziwego (obojnactwa prawdziwego) o wiele częstsze są przypadki obojnactwa rzekomego. W zależności od występowania w organizmie jąder lub jajników przyjmuje się odpowiednio obojnactwo rzekome męskie lub obojnactwo rzekome żeńskie 22. Pomijając głębsze omawianie istoty obojnactwa, trzeba jednak przyjąć, że jeśli taka osoba stanie się matką, czyli zajdzie w ciążę czy urodzi dziecko, to tym samym jednoznacznie przesądzi o swojej kobiecości. Należy zauważyć, że prawna ochrona życia dzieci upośledzonych, nie wyłączając istot potworkowatych, została wyraźnie określona w zasadzie 5 Deklaracji Praw Dziecka z 20.11.1959 r., zgodnie z którą dziecko upośledzone pod względem fizycznym, umysłowym i społecznym należy traktować, wychowywać i otaczać szczególną opieką, z uwzględnieniem jego stanu zdrowia i warunków życiowych. Jest to wyraz szczególnej 20 R. Klimek, Neuroendokrynne aspekty seksuologii, w: Seksuologia biologiczna, pod red. K. Imielińskiego, Warszawa 1985, s. 333. 21 Por M. Cieślak, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, w: System Pr. Kar., t. IV, cz. 2, s. 292 twierdzi on, że: teza o nadrzędności życia ludzkiego w hierarchii wartości chronionych przez prawo karne materialne pociąga za sobą ważną konsekwencję w zakresie stosowania prawa; skłania mianowicie do przyjęcia dyrektywy interpretacyjnej, w myśl której wszystkie możliwe wątpliwości co do ochrony życia ludzkiego powinny być rozstrzygane na rzecz tej ochrony (in dublo pro vita humana). 22 R Klimek, Zaburzenia seksualne w klinice endokrynologicznej, w: Seksuologia kliniczna, pod red. T. Bilikiewicza, K. Imielińskiego, Warszawa 1974, s. 488. 12 Pikulski

1. Zabójstwo (typ podstawowy, typy kwalifikowane, zabójstwo z afektu) troski w prawie międzynarodowym o życie dzieci upośledzonych oraz zobowiązanie państwa do otoczenia wyjątkową opieką właśnie tych grup dzieci 23. Wypada więc podzielić pogląd o konieczności dołożenia wszelkich starań przy ratowaniu życia istot potworkowatych i otoczenia ich należytą opieką. Traktowanie niekształtnych istot ludzkich jako niepełnowartościowych może rodzić niebezpieczeństwo likwidowania tych istot, które z punktu widzenia określonego systemu prawnego będą oceniane jako niewygodne lub niebezpieczne (np. zbrodnie ludobójstwa dokonywane przez lekarzy hitlerowskich). Wreszcie trzecie stanowisko, którego zwolennicy opowiadają się w zasadzie za prawem do życia istot potworkowatych, lecz w wyjątkowych, szczególnie złożonych wypadkach, w których potworkowatość jest daleko posunięta i nie rokuje możliwości samodzielnego życia przez daną istotę po uzyskaniu pełnoletności, np. niemowlę nie ma ani rąk ani nóg lub swym wyglądem jest zbliżone do zwierzęcia, proponują lub dozwalają ich uśmiercanie. W kontekście znanego procesu w Liege, zakończonego uniewinnieniem matki i lekarza, który zastrzykiem luminalu uśmiercił niemowlę urodzone bez rąk i bez nóg, M. Ossowska wyraziła pogląd, że biorąc pod uwagę los, jaki czeka takie dziecko, pokrzywdzone i wyobcowane w środowisku swoich normalnych rówieśników oraz jego rodziców zużywających się w beznadziejnym zadaniu wychowania tego rodzaju potomstwa, mniejszym złem będzie uśmiercenie takich istot niż skazywanie ich na nieszczęśliwe życie 24. Podobnego zdania jest również T. Kielanowski, który twierdzi, że życie psychiczne niektórych istot potworkowatych daleko odbiega od ludzkiego, a poziom inteligencji zbliżony jest do poziomu umysłowego wielu zwierząt, np. małp, psów. Człowieczeństwo takich istot nie wynika również w sposób oczywisty z ich budowy ciała ani z liczby i kształtu par chromosomów w komórkach. Najczęściej są one porzucane przez własnych rodziców. Podaje w wątpliwość społeczną motywację utrzymywania takich istot przy życiu 25. S. Śliwiński twierdzi, że potworek (monstrum) przykładowo: dziecko o trzech rękach lub jednym oku, istota zrodzona przez kobietę mającą 3 m lub 0,5 m wzrostu jest człowiekiem. Podkreśla jednak, że istota taka powinna mieć postać człowieka nawet zniekształconą. Gdyby dany twór wykazywał cechy zwierzęcia, można wątpić, czy jest człowiekiem (np. istota przystosowana do oddychania skrzelami) 26. Należy zauważyć, iż we wspomnianych poglądach zwolenników trzeciego stanowiska przeważają racje o charakterze pragmatycznym, które w jakimś sensie uzasadniają odmawianie, w szczególnych przypadkach prawa do życia istotom potworkowatym. Przytaczane są również racje humanitarne, wynikające z troski o przyszłe życie danego 9 23 Należy podkreślić, że prawo do życia jest uznawane za naczelną zasadę prawną w wielu aktach prawnych prawa międzynarodowego, publicznego. Przykładowo: art. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10.12.1948 r. stanowi, że każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa. W art. 6 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16.12.1966 r. stwierdza się, że każda istota ludzka ma przyrodzone prawo do życia. Zapisy takie znajdują się także w art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, art. 4 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka, art. 4 Afrykańskiej Konwencji Praw Człowieka, art. I Islamskiej Deklaracji Praw Człowieka. 24 M. Ossowska, Normy moralne, Próba systematyzacji, Warszawa 1970, s. 38 39 i 47. 25 T. Kielanowski, Prawo człowieka do stanowienia o sobie, w: Człowiek, s. 20. 26 Śliwiński, Polskie prawo karne, s. 154. Pikulski 13

Rozdział I. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu dziecka i jego rodziców, które jednak w tym ujęciu budzą poważne wątpliwości. Wydaje się bowiem, że właśnie pod względem humanitaryzmu i humanizmu oraz realnego niebezpieczeństwa możliwości uśmiercania, pod pozorem potworkowatości, noworodków niepotworkowatych i z niewielkimi zniekształceniami (czyli względy bezpieczeństwa społecznego), a także szacunek dla życia jako najwyższej wartości indywidualnej (indywidualnie niepowtarzalnej) i społecznej, jak też i fakt odmawiania istocie ludzkiej bycia człowiekiem, przekonywająco przemawiają na rzecz zakazu (absolutnego) uśmiercania noworodków z jakichkolwiek powodów. Zakaz, o którym mowa, dotyczy nie tylko zabijania przez działanie, ale i zaniechanie. Powinno się uznać za ludzką powinność stworzenia warunków zapewniających ochronę życia i zdrowia istotom potworkowatym na równi z innymi istotami ludzkimi, z dołożeniem szczególnej troski o ich byt. Każde bowiem państwo powinno stworzyć prawno-organizacyjne formy szczególnej troski o życie ludzi ułomnych. Za zawodne należy uznać jednoznaczne orzekanie w momencie urodzenia się dziecka o jego życiu w przyszłości. Istnieje bowiem możliwość, że mimo ułomności danego człowieka, on sam i jego otoczenie będą się czuć ze sobą dobrze, a bynajmniej nie będą z tego powodu nieszczęśliwi. 10 3. Granice temporalne życia ludzkiego Przechodząc do omawiania temporalnych granic życia, trzeba zauważyć, że każde życie człowieka zawsze przebiega w określonym czasie. Jako organizm żywy jest bowiem obiektem materialnym o ograniczonym czasie istnienia. Życie człowieka zaczyna się w jakimś momencie. W znaczeniu potocznym początkowy moment życia człowieka wyznacza fakt urodzenia, a końcowy fakt śmierci. Nie wystarcza to jednak do rozstrzygania różnych wątpliwych kwestii, jakie występują w teorii i praktyce prawa karnego, a zwłaszcza dotyczących bytu przestępstwa zabójstwa. W zakresie czasowego określania życia ludzkiego występują różne poglądy. W świetle doktryny chrześcijańskiej ludzkie życie w części duchowej jest nieśmiertelne. Przez śmierć rozumie się oddzielenie duszy od ciała. Znaczy to, że duchowa zasada życia w człowieku (jego dusza) przyjmuje inną relację do tego, co zwykle nazywamy ciałem. Śmierć więc nie jest dla człowieka ani kresem jego bytu, ani tylko przejściem od danej formy egzystencji do innej, które zasadniczo miałyby wspólną istotną cechę (otwartość czasu), ale jest początkiem wieczności, jeżeli w ogóle można mówić o jakimś początku w kontekście wieczności. Przez kres następuje tylko kres biologicznego istnienia człowieka 27. Logiczną konsekwencją tego poglądu jest koncepcja Kościoła rzymskokatolickiego, że płód ludzki jest człowiekiem od momentu jego poczęcia. Z tą właśnie chwilą staje się postacią uduchowioną. Nabywa prawo człowieka do życia, urodzenia się i ochrony prawnej. Za koncepcją tą opowiedzieli się papieże: Pius XII, Jan XXIII, Paweł IV i Jan Paweł II. W tym duchu wypowiedział się również II Sobór Watykański, orzekając, że ludzkie życie powinno być chronione od samego początku, a usuwanie ciąży i dzieciobójstwo jest ohydną zbrodnią 28. 14 27 S. Wyszyński, W światłach tysiąclecia, Kraków 1961, s. 145. 28 W. Lang, Ochrona prawa płodu ludzkiego, w: Człowiek, s. 96; S. Budzyński, W ochronie życia, Kierunki 1981, Nr 8, s. 5. Pikulski

1. Zabójstwo (typ podstawowy, typy kwalifikowane, zabójstwo z afektu) Wiara w pośmiertną egzystencję ludzi występuje od niepamiętnych czasów. Już w wielkich kulturach starożytnego świata i wyrastających na ich gruncie systemach myślowych nie przypisywano śmierci charakteru absolutnego. Przyjmowano istnienie równego rodzaju dalszej egzystencji. Nie chciano się pogodzić z absolutną nicością po śmierci. Specjalne ryty miały umożliwić zmarłym owo dalsze życie, które traktowano jako szczególny stan bytu i nicości 29. Wspólne wczesnym kulturom przekonania dotyczące życia i śmierci człowieka ulegały stałym wpływom rozwoju duchowego i materialnego człowieka, zmieniając swój stosunek do tych zagadnień. We współczesnych kulturach poglądy na życie i śmierć ludzką są bardziej zróżnicowane. Znalazły bowiem uznanie poglądy, oparte na podstawach naukowych, które ludzkie życie traktują w kategoriach biologicznych, jako określoną formę materii ożywionej istniejącą w ograniczonym czasie. Czyli jako szczególną formę materii żywej o charakterze psychofizycznym absolutnie śmiertelną 30. Doktryny religijne niewątpliwie kształtują w pewnym sensie stosunek do określonych osób lub grup osób do różnych zagadnień życia społecznego, a więc do omawianej problematyki. W zasadzie jednak nie mają bezpośredniego wpływu na kształtowanie wykładni przepisów prawa karnego. Pomocnymi we właściwym określaniu granic ludzkiego życia dla bytu przestępstwa zabójstwa są, przede wszystkim, osiągnięcia nauk: biologicznych, technicznych i społecznych. Zwłaszcza do nauk biologicznych, a szczególnie medycznych należy naukowe ustalenie rzeczywistych granic ludzkiego życia. Przenosząc wspomniane ustalenie na grunt prawa karnego, należy pamiętać o właściwym ich dostosowaniu do realiów tego prawa, wynikających ze społeczno- -kulturowych uwarunkowań. Przykładowo za uczłowieczeniem płodu bardzo mocno przemawiają argumenty natury biologicznej. Dowiedziono bowiem, że występuje jednolitość rozwoju człowieka od momentu jego poczęcia. Życie przed urodzeniem jest jedną z faz życia człowieka, a wszystko co dzieje się z płodem w okresie prenatalnym, ma swoje konsekwencje po urodzeniu. W rzeczywistości życie ludzkie rozpoczyna się w chwili poczęcia, czyli w momencie połączenia się plemnika z komórką jajową, gdyż w strukturze kodu genetycznego istnieje informacja determinująca cechy genetyczne dla danej jednostki: płeć, wzrost, kolor oczu, kształt twarzy, temperament, psychika 31. Ustalono również, że płód jest istotą samoistną biologicznie, mógłby się rozwijać całkowicie poza organizmem matki i w tym sensie nie jest on częścią jej organizmu. Występuje także niewielka różnica w rozwoju somatycznym noworodka po urodzeniu od stanu, w jakim znajdował się przed urodzeniem 32. Przytoczne argumenty biologiczne jednak w konfrontacji z racjami społeczno-kulturowymi tracą na swej wymowności. Człowiek bowiem jest jednostką psychofizyczną i społeczno-kulturową, uwarunkowaną biologicznie, psychologicznie i społecznie. Noworodek więc różni się od płodu właściwościami natury fizjologicznej i społeczno- -kulturowej. Dziecko po urodzeniu staje się istotą społeczną i nawiązuje bezpośredni kontakt z otoczeniem. Natomiast płód pozostaje w łonie matki i bezpośrednio kontaktuje się tylko z jej organizmem. Nie ma możliwości komunikowania się ze światem ota- 11 29 J. Ratzinger, Śmierć i życie wieczne, Warszawa 1986, s. 92 93. 30 J. Legowicz, Zarys historii filozofii, Warszawa 1983, s. 459. 31 S. Budzyński, W obronie życia, Kierunki 1981, Nr 8, s. 55. 32 W. Lang, Ochrona prawna płodu ludzkiego, w: Człowiek, s. 107. Pikulski 15