Farmakologia nauka o interakcjach pomiędzy substancjami chemicznymi a żywymi organizmami. Każda substancja chemiczna oddziałująca na organizmy żywe może być zdefiniowana jako środek farmakologiczny (ang. - drug) (dla uproszczenia często używa się zamiennie określeń środek farmakologiczny lek ). Szczególnie istotne z klinicznego punktu widzenia są te substancje, które mogą być używane w zapobieganiu, leczeniu oraz diagnostyce chorób. W innym znaczeniu lek jest to preparat farmaceutyczny przyrządzony z jednej lub kilku substancji leczniczych, który swoją postacią i dawką jest dostosowany do potrzeb chorego. W badaniach relacji pomiędzy lekiem a organizmem wyróżnia się: 1. Farmakodynamikę badającą działanie leku na organizm, czyli: łączenie się z receptorem zależność pomiędzy dawką leku a efektem terapeutycznym mechanizm działania terapeutycznego oraz toksycznego 2. Farmakokinetykę badającą działanie organizmu na lek, czyli: wchłanianie Absorption rozmieszczanie w organizmie Distribution metabolizm Metabolism wydalanie Excretion (ponieważ substancja lecznicza zanim zostanie wchłonięta musi często najpierw zostać uwolniona z leku (np. z kapsułki), niekiedy wyróżnia się także uwalnianie - Liberation) 1
Leki (substancje farmakologiczne) Pochodzenie naturalne: o roślinne (np. glikozydy, alkaloidy) o zwierzęce (np. insulina) o mineralne (np. talk) syntetyczne wytwarzane przy użyciu syntezy chemicznej półsyntetyczne (uzyskiwane z surowców naturalnych i wtórnie obrabiane) Wielkość od niewielkich (lit m.cz. 7) do dużych cząsteczek (enzymy trombolityczne m.cz. 50 000) zwykle między 100 a 1000 Nazewnictwo Np.: nazwa chemiczna (identyfikująca substancję) zwykle długa i skomplikowana nazwa rodzajowa (międzynarodowa, generyczna) często uproszczona nazwa chemiczna nazwa handlowa nadawana przez różnych producentów temu samemu lekowi Nazwa chemiczna rodzajowa handlowa N-acetylo-p-aminofenol paracetamol Panadol, Apap, Codipar, Acenol, Paracetamol 2
Informacje o lekach Środki lecznicze uznane w danym państwie za niezbędne dla potrzeb lecznictwa ujęte są w kodeksy leków zwane farmakopeami. W Polsce obowiązuje obecnie Farmakopea Polska V uzupełniona suplementami. Środki lecznicze i leki gotowe umieszczone w FP V podzielone są w zależności od siły działania farmakodynamicznego na IV grupy: 1. Środki bardzo silnie działające (wykaz A), dawniej określane jako venena (trucizny) np.: glikozydy, niektóre alkaloidy (atropina, skopolamina, strychnina), niektóre hormony (adrenalina) 2. Środki silnie działające (wykaz B) np.: aminofilina, fenobarbital, efedryna 3. Środki odurzające (wykaz N) np. kokaina, morfina 4. Pozostałe środki farmaceutyczne słabo działające spośród leków tej grupy mogą być wydawane bez recepty Wszystkie środki lecznicze i leki gotowe znajdujące się na rynku polskim dopuszczone do obrotu ujęte są w Urzędowym Spisie Leków i Wykazie Leków Pozaspisowych Działanie leków Przyczynowe usuwanie przyczyny wystąpienia schorzenia (np. antybiotyki) Objawowe usuwanie objawów związanych ze schorzeniem (np. leki przeciwgorączkowe) Substytucyjne uzupełnianie niedoboru jakiejś substancji w ustroju. Może być przyczynowe (np. w awitaminozach) lub objawowe (np. w cukrzycy) Ogólne (systemowe) jeśli lek po wchłonięciu działa poza miejscem podania Miejscowe jeśli lek działa tylko w miejscu podania (np. maści) Ośrodkowe jeśli lek działa na centralny układ nerwowy (np. klonidyna) Obwodowe jeśli lek działa na tkanki poza centralnym układem nerwowym (np. metoprolol) 3
Badania nowych leków Przed wprowadzeniem na rynek każda substancja mogąca być potencjalnym lekiem musi przejść szereg badań dotyczących zarówno jej skuteczności w leczeniu danego schorzenia jak i bezpieczeństwa stosowania. 250 000 000 $ - średni koszt wprowadzenia jednego leku do obrotu w USA 10 000 liczba przebadanych substancji przypadających na jedną, dopuszczoną do obrotu jako lek Badania przedkliniczne (na zwierzętach, izolowanych tkankach itp.) - liczba takich badań przed rozpoczęciem badań na ludziach zależy od potencjalnego zastosowania leku (rzadko, miejscowo stosowany mniej badań; często, ogólnie stosowany więcej badań) oraz od zapotrzebowania (leki przeciwko AIDS, nowotworom szybciej wprowadzane) Badane są: 1. Działanie farmakologiczne opis wszelkich działań farmakologicznych danego leku u zwierząt (np. wpływ na: ciśnienie krwi, perystaltykę, oddychanie, funkcje nerek, poziomy hormonów, CUN) 2. Toksyczność badane jest w jakich dawkach lek powoduje objawy toksyczne i śmierć podczas stosowania ostrego, podostrego (tygodnie), i przewlekłego (miesiące, lata) 3. Toksyczność reprodukcyjna oceniany jest wpływ leku na płodność oraz potencjał teratogenny (wpływ na płód) i mutagenny (np. test Amesa in vitro badanie częstości mutacji u specjalnego szczepu Salmonelli) 4. Karcynogenność trudna do zbadania, korelacja z testem Amesa 4
Badania kliniczne badania na ludziach ściśle monitorowane: Faza I ostrożna ocena zależności między dawką a działaniem leku u niewielkiej (20-30) liczby zdrowych (wyjątek leki przeciwnowotworowe) ochotników. Badania rozpoczynają się od takiej dawki leku która nie powoduje wykrywalnego efektu; kończą na takiej, która wywołuje wyraźny efekt lub jest w niewielkim stopniu toksyczna Faza II ocena leku podawanego umiarkowanej liczbie (100-300) pacjentów ze schorzeniem, które ma być leczone. Równocześnie podawane jest placebo lub lek kontrolny w systemie pojedynczej lub podwójnie ślepej próby. Pacjenci są ściśle monitorowani, często w warunkach szpitalnych. Celem jest określenie, czy lek osiąga pożądany efekt leczniczy w dawkach tolerowanych przez chorego Faza III badanie obejmujące dużą grupę pacjentów (1000-5000 w wielu ośrodkach) oraz lekarzy używających leku w taki sposób w jaki ma być stosowany (również ambulatoryjnie). Badania te zwykle są prowadzone w systemie podwójnie ślepej próby z placebo i substancją kontrolną. Celem jest określenie ew. innych działań nowego leku, porównanie go z innymi stosowanymi lekami oraz odkrycie ew. działań toksycznych, które były na tyle rzadkie, że nie zostały wykryte podczas badań fazy II Faza IV po wprowadzeniu leku do sprzedaży. Przede wszystkim chodzi o wykrycie bardzo rzadkich, a poważnych działań niepożądanych Próba ślepa próba kliniczna, w której badający wie w przeciwieństwie do pacjenta która substancja jest lekiem właściwym, a która placebo Próba podwójnie ślepa próba kliniczna, w której ani badający, ani pacjent nie wiedzą która substancja jest lekiem, a która placebo, a informacje te posiada osoba trzecia 5