Marek Bem Wojciech Mazurek SOBIBÓR. badania archeologiczne prowadzone na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze w latach

Transkrypt

1 Sobibór - badania archeologiczne... Marek Bem Wojciech Mazurek SOBIBÓR badania archeologiczne prowadzone na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze w latach O ziemio, nie zakrywaj krwi mojej, iżby mój krzyk nie ustawał

2 Marek Bem, Wojciech Mazurek Wydawca Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie Publikację dofinansowano ze środków Holenderskiej Prowincji Gelderland Redakcja Marek Bem Skład komputerowy Cezary Majewski Projekt okładki Anna Daniluk Copyright by Marek Bem ISBN Druk Drukarnia BIGA-DRUK, s.c. C. Wałachowski, J. Leszczyński Radom, ul. Tartaczna 16/18 Warszawa/Włodawa 2012

3 Sobibór - badania archeologiczne... Spis treści: S 1. Wstęp 2. W Sobiborze po obozie nic nie zostało? Krótka historia likwidacji obozu 3. Pierwsze dochodzenia, śledztwa i badania naukowe a wiedza na temat topografii obozu 4. Uwagi na temat planów, szkiców i rysunków opisujących teren obozu Prolog Wyniki badań archeologicznych na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze prowadzonych w latach badania w roku badania w roku badania w roku badania w roku badania w roku badania w roku badania w roku

4 Marek Bem, Wojciech Mazurek

5 Sobibór - badania archeologiczne... Wstęp Opracowanie niniejsze ma za zadanie prezentację zakresu i efektów prowadzonych w latach prac archeologicznych na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze. Istotnym uzupełnieniem opracowywanych planów przygotowujących kolejne ekspedycje archeologiczne do prac w terenie były materiały historiograficzne. Ich analiza i weryfikacja pod kątem praktycznej archeologicznej przydatności była bardzo ważnym aspektem korygującym ostateczny kształt metodologii i zakresu prac geofizycznych i wykopaliskowych.. Ważną rolę w tym względzie odegrały te wszystkie źródła historyczne, które mogły pomóc w opisaniu tego, co po całkowicie zlikwidowanym i zniszczonym obozie mogło jeszcze pozostać w ziemi w postaci zachowanych reliktów oraz tego, oczywiście, co dotychczas udało się w wyniku prowadzonych dochodzeń, śledztw i badań naukowych ustalić na temat topografii byłego obozu (szczególna uwaga zwracana była na źródła o charakterze graficznym: mapy, szkice rysunki i zdjęcia oraz opisy świadków obozu, których szczegóły na temat określonej infrastruktury obozu stwarzały szansę zlokalizowania jej w obecnej przestrzeni terenu poobozowego). Nie bez znaczenia w trakcie przygotowań do wykopalisk i penetracji geofizycznych pozostawała także interpretacja dotychczasowych inwestycji, na terenie po byłym obozie, związanych z budową form upamiętnienia i komunikacji (kopiec, pomniki, aleje spacerowe). Z jednej strony przedsięwzięcia takie traktować należy, jako egzemplifikację określonego stanu wiedzy historycznej na temat miejsca i okoliczności, które upamiętniano z drugiej zaś dawało szansę na poznanie stanu czysto mechanicznej ingerencji w ewentualnie istniejące w tych miejscach relikty obozowe. W trakcie prac archeologicznych wszyscy jej uczestnicy do dyspozycji mieli także całość zasobów tak zwanego archiwum sobiborskiego, którego zbiory pozwalały na niezbędną ocenę i ewaluację zarówno planów jak i efektów prowadzonych prac. SS-Sonderkommando Sobibor, czyli niemiecki ośrodek zagłady w Sobiborze - funkcjonował od marca 1942 r. (pierwsze transporty ludności żydowskiej dotarły tu już w kwietniu) do października 1943 r. Zdecydowaną większość przybyłych kierowano do natychmiastowej eksterminacji. Przywożono tu Żydów z Polski, Niemiec, Austrii, Czechosłowacji, Francji, Holandii i okupowanych terenów ZSRR. Mając na uwadze wszystkie dotychczasowe próby wyliczenia dotyczące liczby sobiborskich ofiar uważam, że w niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze zamordowano, co najmniej, 300 tys. osób. Stan dotychczasowych badań oraz ciągle nierozstrzygnięte kwestie deportacji kolejowych do Sobiboru z takich miejscowości jak: Warszawa,

6 Marek Bem, Wojciech Mazurek Trawniki, Sampol, Smoleńsk, Mohylew, Bobrujsk, Dubienka, Lwów potwierdzać mogą, że faktycznie w Sobiborze zamordowano, co najmniej 300 tys. osób i wykluczyć nie można tezy, że była to jeszcze większa liczba. Decyzja o budowie obozu zapadła najprawdopodobniej pod koniec lata 1941 r. Prace budowlane SS-Sonderkommando Sobibor nadzorował kierownik Zarządu Budowlanego SS i Policji w Zamościu Hauptsturmführer SS Richard Thomalla. Ponad 30 ha obszaru po zachodniej stronie linii kolejowej Chełm Włodawa w kwietniu 1942 r. ogrodzono płotem z drutów kolczastych, wysokim na 2,5 m i przeplatanym, od zewnętrznej strony, gałęziami jedliny. Wzdłuż ogrodzenia rozmieszczono wieże wartownicze, a w 1943 r. zaminowano dodatkowo pas wokół obozu. Wzniesione obiekty stanowiły kilka odrębnych kompleksów: przedpole obozowe, a dalej obóz I, II, III i IV. Każda z tych części otoczona była dodatkowymi wewnętrznymi ogrodzeniami z drutu kolczastego, tworząc całość odizolowaną od pozostałych. Szczególnie zabezpieczona była droga śmierci, która przebiegała łukiem z obozu II do obozu III - miejsca bezpośredniej zagłady. Nazywana była Niebiańską Aleją. Dotarcie tu kolejnego transportu oznaczało podporządkowanie całego obozu jednemu celowi - eksterminacji przybyłych ludzi. Przy rozładunku i pilnowaniu ich, obok esesmanów zatrudniani byli ukraińscy strażnicy. Transport (zazwyczaj kolejowy) dzielono na części i po kilka wagonów wtaczano na rampę. Następnie zamykano bramę obozu. Starców, kaleki i chorych ładowano na platformy wewnętrznej kolejki obozowej, mówiąc im, że jadą do lazaretu. Na terenie obozu III byli od razu rozstrzeliwani. Pozostałych kierowano do obozu II. Stąd, podzieleni na grupy, nadzy, trafiali do komór gazowych. Kobiety przechodziły przez barak, w którym tzw. więźniowie fryzjerzy obcinali im włosy. Komory gazowe były urządzone w taki sposób, aby przypominały łaźnie. W początkowym okresie mieściły jednocześnie ponad 200 osób, po rozbudowie ich pojemność podwoiła się. Ofiary uśmiercano gazami spalinowymi, doprowadzanymi ze specjalnej przybudówki, w której znajdował się silnik benzynowy. Proces uśmiercania trwał kilkanaście minut. Po zagazowaniu zwłoki wyciągano z komór i przeszukiwano w celu znalezienia ukrytych kosztowności. Potem wrzucano je do masowych grobów na terenie obozu III. Od jesieni 1942 roku rozpoczęto spalanie ciał na specjalnych rusztach z szyn kolejowych w polowych krematoriach. Warstwy zwłok przekładano drewnem, oblewano łatwopalnym płynem i podpalano. Prochy zrzucano do dołów w obozie III. Stale przetrzymywano w obozie kilkuset żydowskich więźniów robotników. Niemcy wykorzystywali ich do prac pomocniczych. Dnia 14 października 1943 r. wybuchło w obozie powstanie zbrojne, którym kierowali Aleksander Peczerski i Leon Feldhendler, zakończone masową ucieczką więźniów. Spośród uwięzionych tu Żydów, znaczącej części udało się uciec, wielu z nich Niemcy zdołali jednak ująć i rozstrzelać. Ocalało zaledwie kilkudziesięciu ludzi. Sukces zorganizowanego powstania spowodował podjęcie przez Niemców decyzji o natychmiastowej likwidacji obozu. Wszelkie ślady zbrodniczej działalności usiłowano starannie zatrzeć. Komory gazowe, baraki i ogrodzenia rozebrano; gruz i materiały z demontażu wywieziono. Puste miejsca obsadzono lasem sosnowym.

7 Sobibór - badania archeologiczne... Analizując tragedię, jaka się tam wydarzyła, należy uświadomić sobie nie tylko rozmiar popełnionych zbrodni. Zło, które symbolizuje Sobibór, nie zaczęło się w momencie, kiedy po raz pierwszy otworzyły się bramy obozu, ani nie skończyło z chwilą jego likwidacji. Zagłada tak dokonana odsłoniła inne oblicze współczesnej cywilizacji - pokazała, że jeżeli ludobójstwo na masową, zindustrializowaną skalę mogło się raz wydarzyć, to może nastąpić znowu, mieści się, bowiem w ramach ludzkich możliwości. Ten niepokój nie pozwala zapomnieć ani o Sobiborze, ani o kilku innych miejscach Zagłady, ostrzega przed relatywizowaniem ich znaczenia. Nikt jednak nie jest w stanie zrekonstruować w pełni dramatu ponad 300 tys. zamordowanych w tym obozie ludzi. Cała zebrana wiedza, utrwalona na kartach zbiorów archiwalnych, bibliotecznych czy archeologicznych okazuje się dalece niewystarczająca. Tragedia Sobiboru jest, bowiem sumą zjawisk, nie tylko tych postrzegalnych, ale i tych, które rozgrywały się w świadomości ofiar - ich cierpień psychicznych i fizycznych. Trudno jest zrozumieć jak można było dopuścić do tego, aby w jednym miejscu ktoś mógł dokonać 300 tys. morderstw. Przeraża myśl o niezakłóconym spokoju, w jakim Niemcy dokonali 300 tys. morderstw. W historiografii sobiborskiej wyodrębnić można dwa okresy. Pierwszy to lata Drugi trwa od roku 1993 do dnia dzisiejszego. W roku 1993 ukazała się w Holandii publikacja Julesa Schelvisa pt. Vernietigingskamp Sobibor. Traktować ją należy jako pierwszą monografię poświęconą historii obozu w Sobiborze. Można przyjąć, że publikacja ta zamyka w Europie okres wielu, mniej lub bardziej udanych, poszukiwań, badań i opracowań na temat Sobiboru. Wiele z tych działań stanowi bardzo istotny wkład do badań nad historią obozu, ale niestety większość z nich podejmuje wysiłek analizy tylko wybranych zagadnień pozostawiając bez analizy krytycznej i porównawczej wiele istotnych wątków. Początek drugiego okresu historiografii związanej z problematyką badawczą nad dziejami obozu w Sobiborze związany jest z powstaniem, na terenie po byłym obozie, Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze. Oficjalne otwarcie tej instytucji miało miejsce 14 października 1993 r., w pięćdziesiątą rocznicę zbrojnego powstania więźniów w Sobiborze. Placówka ta zaczęła realizować, samodzielnie i we współpracy z wieloma innymi instytucjami i osobami zajmującymi się problematyką Holocaustu i historii II wojny światowej, szereg projektów badawczych zmierzających do pogłębienia wiedzy o obozie w Sobiborze. Na terenie poobozowym rozpoczęto badania archeologiczne i geofizyczne (w roku 2000, 2001, 2004, 2007, 2008, 2010 i 2011). Nawiązano kontakty ze wszystkimi żyjącymi więźniami obozu, przystąpiono do tłumaczenia i opracowywania ich pamiętników, dzienników i wspomnień. Rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę kwerendy archiwalne. Nie bez znaczenia pozostawały, w tym samym czasie, działania typowo muzealne, takie jak na przykład przygotowanie i prezentowanie w wielu muzeach europejskich pierwszej w świecie wystawy czasowej pt. Z popiołów Sobiboru, organizacja konferencji, warsztatów i seminariów naukowych, Opublikowanych zostało wiele materiałów informacyjno-promocyjnych na temat Sobiborskiego Miejsca Upamiętnienia. Wszystkie formy pracy z zakresu przedsięwzięć muzeal-

8 Marek Bem, Wojciech Mazurek nych i upamiętnienia w istotny sposób przyczyniły się do wzrostu zainteresowania, w Polsce i za granicą, tematyką sobiborską, a w wielu przypadkach, dzięki temu, do bardzo konkretnych i zaskakujących wręcz efektów naukowych. Sobibór był najbardziej tajemniczym ze wszystkich obozów zagłady i nie przetrwała praktycznie żadna oficjalna dokumentacja związana z obozem. Większość z niej uległa zniszczeniu 1. Według historyka zajmującego się Sobiborem Julesa Schelvisa przetrwało bardzo niewiele dokumentów dotyczących Sobiboru i innych obozów śmierci. Po udanym buncie i ucieczce więźniów Sobiboru Globocnik napisał do Himmlera, że dowody związane z tym miejscem należy zniszczyć jak najszybciej i właściwie wszystkie dokumenty spalono niedługo potem 2. Opisywanie historii niemieckiego ośrodka zagłady od samego początku musi napotykać na liczne trudności z kilku powodów. Podstawowy to brak jakichkolwiek niemieckich dokumentów okupacyjnych na ten temat. Niestety zbyt oględne, mało precyzyjne i pobieżne są materiały Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, która w latach prowadziła pierwsze dochodzenia, śledztwa i badania naukowe na temat Sobiboru. Mankamentem studiów nad historią obozu jest także rozproszenie wszelkich innych materiałów źródłowych. Przyjąć należy, że praktycznie nie dysponujemy żadną bazą dokumentów źródłowych, które w jakikolwiek sposób pozwoliłyby wyjaśniać historię powstania ośrodka zagłady w Sobiborze, jego funkcjonowanie oraz likwidację. Z wyjątkiem kilku listów kolejowych (dotyczących transportu Żydów, mienia im zagrabionego czy więźniów z Treblinki, którzy mieli pracować przy rozbiórce obozu w Sobiborze), rozkazów związanych z planami przekształcenia ośrodka zagłady w obóz koncentracyjny, raportów z pościgów za uciekinierami z obozu, telegramu Höflego czy dokumentów o charakterze pośrednim (np. dokumenty personalne załogi obozowej) historiografia sobiborska nie dysponuje żadnym bezpośrednim materiałem źródłowym. Podstawą do zrekonstruowania dziejów tego ośrodka zagłady, na dzień dzisiejszy, pozostają tylko i wyłącznie relacje, zeznania, wspomnienia i pamiętniki byłych więźniów, którzy przeżyli powstanie w tym obozie i doczekali wyzwolenia, różnego rodzaju relacje świadków zewnętrznych a także materiały dowodowe zebrane w czasie śledztw i procesów sądowych prowadzonych przeciwko członkom załogi obozowej. Tylko kilka z nich (dotyczy to świadków zewnętrznych oraz jednego ukraińskiego strażnika) spisanych zostało jeszcze w czasie, kiedy obóz funkcjonował. Wszystkie pozostałe datowane są na lata po 1944 r. Pierwsze informacje o niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze pojawiały się już praktycznie od chwili jego uruchomienia. Tak jak i wszystkie następne nie były pewne i precyzyjne, ale jednak zgodne. Mówiły o zbrodniach tak wielkich, o okrucieństwach tak niewyobrażalnych i o ich przyczynach tak zagmatwanych, że opinia publiczna zupełnie w to wszystko nie wierzyła. 1 Tomasz Blatt, Z popiołów Sobiboru, Włodawa 2003, s Jules Schelvis, A history of a nazi death camp in Sobibor, Washington 2007, s. 2 (Odilo Globocnik w liście do Himmlera z 5 stycznia 1944 r., Bundesarchiv Koblenz (A) BA-NS ).

9 Sobibór - badania archeologiczne... Szymon Wiesenthal pisał, jak to żołnierze SS dla rozrywki cynicznie przestrzegali Żydów: niezależnie od tego jak wojna się skończy my już naszą wojnę z wami i tak wygraliśmy, żaden z was nie ocaleje, a nawet, jeśli któryś przeżyje i będzie o tym opowiadał to świat mu nie uwierzy. Zrodzą się podejrzenia, dojdzie do dyskusji, historycy rozpoczną badania, ale nie uzyskają pewności, bo zniszczymy nie tylko was, ale wszelkie dowody. A nawet gdyby jakieś dowody miały przetrwać to i tak ludzie uznają, że rzeczy, o których opowiadacie, są zanadto monstrualne, aby w nie uwierzyć. Powiedzą, że to tylko natrętna propaganda sprzymierzonych i uwierzą nam, to znaczy wszystkim naszym zaprzeczeniom. Historię obozów podyktujemy światu my 3. Czy w słowach przytaczanych przez Wiesenthala nie kryje się prawda o Sobiborze? Zdarzały się przypadki, że więźniom, którzy przeżyli niemiecki ośrodek zagłady w Sobiborze i II wojnę światową nie chciano wierzyć w ich opowieści. W Sobiborze wszystkie materialne dowody masowej zbrodni zniszczono. Archiwa obozowe spalono, Do dziś trudno ustalić ile osób Niemcy tam zamordowali. Nie zachowały się żadne zeznania i relacje więźniów z obozu III gdzie znajdowały się komory gazowe i masowe groby. Sposób w jaki Niemcy zabijali ofiary był utrzymywany w tajemnicy przed wszystkimi innymi więźniami. Wszelkie opisy faktycznego procesu eksterminacji w Sobiborze pochodzą tylko i wyłącznie od esesmanów. W czasie rozpraw sądowych, w obawie przed karą, członkowie załogi sobiborskiej próbowali zmniejszyć swoją odpowiedzialność za udział i rolę, jaką odegrali w eksterminacji Żydów. Nie okazując żadnych emocji i ograniczając się do podawania suchych faktów niczego sobie nie przypominali i uważali się za niewinnych. Twierdzili, że byli zmuszani do wykonywania rozkazów. Wcześniej dołożyli wszelkich starań, aby żaden świadek tamtych wydarzeń nie pozostał przy życiu. Żadna informacja, która przenikała do świata zewnętrznego, do polskiej, europejskiej i światowej opinii publicznej nie miała wpływu na to, co Niemcy postanowili zrobić i zrobili w Sobiborze. W niczym niezakłóconym spokoju zbudowali obóz i zamordowali w nim ponad 300 tys. Żydów. Robili to przez ponad osiemnaście miesięcy. Nie jest mi znany ani jeden przypadek, aby ktokolwiek z zewnątrz starał się im w tym przeszkodzić. Kiedy postanowiono zlikwidować obóz załoga sobiborska zrobiła to powoli i z premedytacją. Rozebrano większość zabudowań, resztę infrastruktury spalono lub wysadzono w powietrze. Teren całego obozu dokładnie zabronowano, a na dołach gdzie schowano prochy ofiar posadzono las, który rośnie do dzisiaj. Po zakończeniu II wojny światowej o terenie po byłym obozie mało kto pamiętał. W 1965 r. pojawiła się tam tablica pamiątkowa, która informowała o tym, że w sobiborskim obozie zagłady mordowano jeńców radzieckich. Dopiero w 2001 r. udało się w wyniku przeprowadzonych po raz pierwszy po wojnie badań archeologicznych, odnaleźć miejsca, w których Niemcy zakopali prochy pozostałe po ponad 300 tys. ofiar obozu. Kolejne ekspedycje archeologiczne z lat odkrywają w Sobiborze następne dowody dokonanych tu przez Niemców zbrodni. Ujawnianie prawdy o Sobiborze musiało przejść długą drogę napotykając na niej wiele przeszkód. Niemcy robili wszystko, aby ukryć prawdę o Sobiborze. Świat 3 Primo Levi, Pogrążeni i ocaleni, Kraków 2007, s.7-8.

10 Marek Bem, Wojciech Mazurek wiedział, co tam się dzieje, ale nie zrobił nic, aby przerwać zagładę Żydów. Stała się jednak rzecz, której Niemcy nie przewidzieli i nie było to też efektem pomocy, reakcji i działania ze strony świata zewnętrznego. To więźniowie Sobiboru znaleźli w sobie siłę, żeby zbrojnie przeciwstawić się oprawcom. Zorganizowali zbrojne powstanie, zabili część obozowej załogi i 14 października 1943 r. uciekli z obozu. Kilka dni po tym buncie Niemcy podjęli decyzję o likwidacji obozu. Już od początków 1944 r. ci, którym udało się uciec zaczęli przekazywać światu prawdę o Sobiborze. Robią to do dziś. Trzynastu z nich żyje i nieustannie opowiada historię tego, co przeżyli w Sobiborze. Do dzisiaj nie doczekali się od państwa niemieckiego, w miejscu gdzie niegdyś był obóz, a obecnie Sobiborskie Miejsce Pamięci i Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze zapisanego i pozostawionego słowa przepraszamy. Jest jeszcze wiele do zrobienia, aby wydostać się z kręgu jakże często niedoskonałej, wręcz wypaczonej wiedzy o Holokauście i tylko pozornie uspokajających nas wniosków z niej wypływających. Być może historia niemieckiego ośrodka zagłady opisana wynikami prac archeologicznych prowadzonych na terenie po byłym obozie w latach i następnymi planowanymi ukaże choćby skrawek prawdy jak to rzeczywiście było. Ten rodzaj wiedzy zbliża nas do poznania prawdy o Sobiborze. Niemiecki obóz zagłady był rzeczywistością. Dzisiaj, dla nas wszystkich Sobibór jest już tylko pojęciem kreowanym w wyobraźni. Pozostają nam tylko myśli, język i artefakty 4 odkryte w ziemi. Do tamtego Sobiboru nie mamy dostępu. Ale mamy prawo do budowania narracji a stąd już tylko krok do utrwalenia pewnego wyobrażenia w naszej pamięci. A ta wówczas na stałe może stać się strażnikiem zbyt często wymykającej się spod ludzkiej kontroli głupoty. Niech jak najszybciej SOBIBÓR przestanie być miejscem zapomnianym a stanie się miejscem pamiętanym. Badania archeologiczne na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze są wyjątkową szansą, potrzebą i koniecznością w dążeniu do poznania prawdy o tym miejscu. Rozpoczęte w 2000 r., z niewielkimi przerwami, trwają do dzisiaj. Ciągle mamy możliwość, jak w żadnym innym przypadku w odniesieniu do terenów po byłych obozach zagłady, dokonać pełnej archeologicznej eksploracji całości terenu, który stanowił miejsce zbrodni blisko 300 tys. Żydów z całej Europy. Prace archeologiczne na tym terenie to wielka specyfika tej dziedziny. Konfrontacja z miejscem pamięci, pamięcią żyjących świadków, oczekiwaniami tysięcy osób, dla których jest to cmentarz ich rodzin, respekt dla żydowskiego prawa religijnego stawiają przed tą nauką ogromne wymagania. Precyzja, z jaką Niemcy starali się zatrzeć wszelkie ślady po działalności obozu, powojenna dewastacja tego, co jeszcze w szczątkowych formach pozostało, wieloletnia eksploatacja terenu przez gospodarkę leśną, prowadzone prace budowlane, powszechność dostępu, upływ czasu, przekazanie części terenu po byłym obozie różnym właścicielom, nieprzerwane wykorzystywanie rampy kolejowej wszystko to miało wpływ na znaczącą deformację 4 Artefakt wytwór ręki ludzkiej, każdy przedmiot wykonany lub zmodyfikowany przez człowieka, a następnie odkryty w wyniku badań archeologicznych.

11 Sobibór - badania archeologiczne... i dewaluację tego wszystkiego, co w postaci śladów zachowanych i ukrytych w ziemi mogło przetrwać od października 1943 r. do dzisiaj. Decyzje o kontynuowaniu badań archeologicznych w Sobiborze zmuszają do odpowiedzi na wiele pytań i wyjaśnień. Podstawowy problem to rozważania o stanie wiedzy o historii obozu zagłady w Sobiborze. Należy odpowiedzieć sobie na pytanie na ile wiedza ta spełnia nasz obowiązek zadośćuczynienia pamięci o ofiarach obozu i jednocześnie na ile, z punktu widzenia historiografii, jest wiarygodną, odpowiedzialną i kompletną. W jaki sposób należy łączyć prawdę historyczną z formą jej upamiętnienia. Gdzie i w jaki sposób pojawiają się i jednocześnie zatracają się granice między satysfakcjonującym symbolizmem a rzetelną wiedzą historyczną? Jak, na dzień dzisiejszy, można pogodzić w planowanej formie upamiętnienia radykalnie różniące się efekty badań wielu historyków w zakresie liczby osób zamordowanych w Sobiborze? Tak więc pytanie zasadnicze jest proste czy to, co wiemy o Sobiborze jest już wystarczające, aby rewitalizować i rozbudowywać Sobiborskie Miejsce Pamięci. Być może z takimi zamierzeniami należy wstrzymać się jeszcze przez kilka lat i kontynuować szeroko rozumiane interdyscyplinarne badania naukowe, które doprowadzą nas do znacznie wyższego stopnia wiedzy i wyczerpią aktualny potencjał badawczy wielu dyscyplin naukowych w tym zakresie. Badania archeologiczne mają w Sobiborze jeszcze wiele do zrobienia. W ostatnim czasie często podejmowano dyskusję czy kopiec z prochami ofiar, który został wybudowany w Sobiborze w 1965 r. powinien tam stać nadal i czy, tak jak i pozostałe elementy upamiętnienia na tym terenie, należy go zlikwidować i tworzyć nowe formy upamiętnienia, które będą adekwatne do praktycznie kompletnej już wiedzy o miejscu, na którym ów kopiec i pomniki stoją (oraz ich najbliższym otoczeniu). Kopiec budowany w godnym i szczerym poczuciu upamiętnienia był i jest nadal symbolem Sobiboru. Odzwierciedlał jednak, patrząc na to oczywiście z dzisiejszej perspektywy różnicy blisko pięćdziesięciu lat, ówczesny stan wiedzy historycznej. Dzisiaj wiemy o miejscu, na którym stoi znacznie więcej. Wtedy miał być symbolem bliżej nieokreślonej przestrzeni mogił. Dzisiaj wiemy już dokładnie gdzie znajdują się doły z prochami ofiar. Kopiec przykrywa sobą trzy z ośmiu dotychczas odkrytych wielkich mogił. Droga asfaltowa, którą dochodzimy do kopca również została wybudowana na jednej z nich. Wszystko wskazuje na to, że obelisk symbolizujący komorę gazową i pomnik więźniarki z dzieckiem na ręku stoją (wybudowano je w tym samym czasie, co kopiec) na miejscu komory gazowej. Takie były też zamierzenia planistów i autorów, którzy w domniemanym miejscu komory gazowej postanowili wybudować wspomniane pomniki. Wiele nowych analiz historycznych wskazuje, że faktycznie może być to miejsce, gdzie kiedyś działała komora gazowa. Czy tak powinno być? A czy faktycznie pod pomnikami znajdują się relikty komory gazowej odpowiedzi mogą udzielić już tylko archeolodzy. Jak ważna jest dla nas dzisiaj wiedza o pozostałych częściach byłego obozu? Każda ekspedycja archeologiczna (lata: 2000, 2001, 2004, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011) odkrywała nowe fakty, ciągle zaskakując i zadając nowe pytania. Ale jednocześnie wiernie, krok po kroku, dokładnie odtwarzała topografię obozu i potwierdzała to, czego dowiedzieliśmy się o obozie z innych źró-

12 Marek Bem, Wojciech Mazurek deł historycznych. Relacje, zeznania, wspomnienia i pamiętniki byłych więźniów obozu, członków niemieckiej załogi, ukraińskich strażników, świadków zewnętrznych weryfikowały i determinowały plany badań archeologicznych. Czym byłaby odkryta przez archeologów droga między miejscem gdzie dzisiaj stoją pomniki a budynkiem muzealnym gdyby nie relacje więźniów, którzy pamiętali ją z czasów obozu? To dzięki nim wiemy, że to Himmelfahrtstrasse. Co należy zrobić z miejscami, do których nie mamy, jako sobiborscy muzealnicy, oficjalnego dostępu? Zdecydowana większość terenu poobozowego znajduje się poza kontrolą sobiborskiego muzeum. Obowiązują przepisy o tak zwanej strefie ochronnej całości terenu po byłym obozie, ale wykładnie te nie zmieniają w żaden sposób stanu dotychczas dokonanego. Na byłej rampie obozowej nieustannie trwa załadunek drewna na wagony kolejowe, na terenie byłego obozu I i przedpola obozowego znajdują się prywatne posesje a kilkanaście pozostałych hektarów znajduje się w zarządzie gospodarki leśnej. Pozostaje dylematem gdzie odczytywać będziemy granice godnego i odpowiedzialnego upamiętniania z potrzebami i możliwościami dnia dzisiejszego. Czy jest to już tylko realizm, a więc i odpowiedź nasza kierowana ku historii czy może banalizacja i niemoc? Setki artefaktów, które udało się archeologom do tej pory odnaleźć opowiadają dzieje obozu. Opowiadają historię, która zmusza nas do refleksji, że w Sobiborze Niemcy dokonali 300 tys. morderstw. Czy to wszystko, co ziemia w Sobiborze jeszcze w sobie ukrywa należy zostawić w spokoju? Ciągle istnieje niepowtarzalna szansa, aby to właśnie archeologia spełniła tę ostatnią już, w wielu przypadkach, nadzieję na odsłonięcie tajemnic Sobiboru. Tylko efekty badań archeologicznych mogą dać nam pewność, że wszystko, co będzie się działo w przyszłości w Sobiborze, w żaden sposób nie naruszy miejsc gdzie ewentualnie znajdować się mogą szczątki ludzi pomordowanych w obozie zagłady. Odnalezione przedmioty, choćby w niewielkim stopniu, przyczynią się do zacierania ciążącego nad tym miejscem odium ludzkiej anonimowości. Można zdecydowanie stwierdzić, że archeologia jest dla Sobiboru jedną z ostatnich już szans na rozwikłanie wielu tajemnic związanych z tym miejscem. Zadanie jest to trudne, ale jak pokazały dotychczasowe badania wykonalne. Z jednej strony ogromne doświadczenie archeologów i możliwości wykorzystywania wielu dziedzin pomocniczych (geofizyka, komunikacja satelitarna) z drugiej zaś skoncentrowanie na niewielkim terenie wielu odmiennych, szczątkowych tylko reliktów elementów infrastruktury poobozowej i praktycznie ograniczone do minimum możliwości zastosowania metod porównawczych. I co najważniejsze archeologia sobiborska nie może polegać tylko na wykopaliskach, musi być badaniem określonego zjawiska. Tylko wtedy jej efekty będą mogły pomóc w zrozumieniu jak to rzeczywiście było? Efekty prowadzonych dotychczas badań archeologicznych uświadomiły nam stan ogromnej niewiedzy, w której tkwiliśmy wszyscy przez wiele lat. Potwierdziły domniemania i obawy, że faktycznie istniały stany zagrożenia niegodnego, aczkolwiek nieświadomego, zachowywania się w tym miejscu. Teraz mamy już pewność, że tak często odprawiane, na terenie po byłym obozie, zbiorowe i indywidualne modlitwy za zmarłych nie będą czynione przez osoby stojące na grobach. Teraz dopiero

13 Sobibór - badania archeologiczne... będziemy mogli zabezpieczyć miejsca mogił przed zaśmieceniem, dewastowaniem i zbędną obecnością grzybiarzy czy zabaw dzieci. To bardzo ważne, że już wkrótce dzięki poznanym rezultatom prac archeologicznych osoby zmierzające w kierunku kopca, wybudowanego ku czci pomordowanych, nie będą musiały deptać po ludzkich prochach. Jako obserwator prowadzonych badań archeologicznych byłem pod ich ogromnym wrażeniem. Imponował mi profesjonalizm z jakim były realizowane. A w szczególności dająca się zauważyć nieustanna pieczołowitość i troska połączona z obawami o to, że to tu właśnie, być może, odnalezione zostaną ludzkie prochy. Były poszukiwaniem o nieprzewidywalnych efektach, próbą odnalezienia dowodów zbrodni i oznakowania miejsc, które od tamtej pory stają się przestrzenią szczególnej troski.

14 Marek Bem, Wojciech Mazurek

15 Sobibór - badania archeologiczne... W Sobiborze po obozie nic nie zostało? Krótka historia likwidacji obozu 14 października 1943 r. w niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze wybuchł zbrojny bunt więźniów. Podczas walki oraz na polach minowych otaczających obóz zginęło około 40 więźniów, ponad 275 udało się uciec. Wielu z nich zostało schwytanych przez Niemców w czasie pościgu i zamordowanych. Wojnę przeżyło co najmniej 61 uciekinierów z Sobiboru. Okres między 16 a 20 października, kiedy sytuacja w obozie, po powstaniu, zostaje całkowicie przez Niemców opanowana, wykorzystano na zabezpieczenie i uporządkowanie tego wszystkiego, co w nim pozostało, naprawy najważniejszych instalacji, inwentaryzację strat oraz organizację, w nowych warunkach, podstawowych funkcji administracyjnych obozu a także likwidację, czyli spalenie, ciał wszystkich więźniów zabitych w trakcie powstania. Po powstaniu obóz nie był zniszczony. Franz Suchomel w swoich zeznaniach stwierdza: [ ] Po przybyciu do Sobiboru nie zauważyłem żadnych śladów powstania. Jedynie w pobliżu ogrodzenia, tuż przy torach znajdowały się zniszczenia [ ] 1. Dnia16 października załoga obozu w Sobiborze składała się najprawdopodobniej z sześciu Niemców i kilkudziesięciu ukraińskich strażników. Z dotychczasowej załogi w obozie przebywali Frenzel, Bauer, Wendland, Müller i Rewald. W obozie na dłużej zostaje Michalsen, który przyjechał tu 14 października. Z urlopów wracają Gomerski, Bolender, Hodl, Klier, Lambert, Unverhau, Reichleitner i Wagner. Do sobiborskiego obozu, w celu uzupełnienia stanu kadry do poziomu zbliżonego do okresu sprzed powstania oraz podtrzymania poprawnej organizacji pracy w obozie i rozpoczętej już jego likwidacji, na przełomie października i listopada oddelegowani zostają członkowie załogi obozu w Treblince (Suchomel, Potzinger, Kurt Franz, Munzberger, Sydow, Matthes, Adolf Gentz). Przeniesienia personelu z Treblinki do Sobiboru zorganizowano w trzech oddzielnych grupach. Z obozu pracy w Dorohuczy do Sobiboru przyjeżdżają Schluch, Zierke i Juhrs. Do pracy w obozie pozostawiono przy życiu około 25 więźniów. Są to zapewne ci Żydzi, których komendant policji porządkowej Dystryktu Lubelskiego w swoim raporcie z 16 października określa, jako zatrzymanych. Dowództwo obozu oczekiwało na rozkazy przełożonych, którzy mieli zadecydować o dalszych losach tego miejsca. 1 Franz Suchomel, protokół przesłuchania, LKA/NW, Dez 15, Alt- Otting, dnia 7 listopada1962 r.

16 Marek Bem, Wojciech Mazurek Już 19 października 1943 r., w Krakowie, Hans Frank zorganizował spotkanie, w którym brali udział, między innymi, dowódca Sipo i SD w Krakowie Walter Bierkamp, krakowski dowódca policji porządkowej Hans-Dietrich Grunwald oraz Szef Inspekcji Uzbrojenia Maximilian Schindler. Rozmawiali na temat stanu bezpieczeństwa w Generalnej Guberni. Bunt więźniów w Sobiborze tylko utwierdził ich w przekonaniu o istniejących zagrożeniach systemu bezpieczeństwa na terenie Generalnej Guberni. Odnosząc się do wydarzeń z Sobiboru, zgodni byli w opinii, że wielkie niebezpieczeństwo dla Niemców stanowią także obozy żydowskie. Za najpilniejsze zadanie uznano konieczność wzmocnienia sił policji bezpieczeństwa oraz podjęcia ostatecznej decyzji, ilu jeszcze Żydów uznać należy za niezbędnych i nadał wykorzystywać, jako siłę roboczą, a ilu należy natychmiast usunąć z Generalnej Guberni. O wnioskach z krakowskiego spotkania Hans Frank poinformował, Heinricha Himmlera. Bezprecedensowa ucieczka więźniów ośrodka zagłady w Sobiborze i tym samym konieczność likwidacji tego obozu posłużyła Himmlerowi, jako pretekst do rozpoczęcia ostatniego etapu zagłady Żydów w Generalnej Guberni. Mimo toczącej się dyskusji i sporów dotyczących potrzeby dalszego wykorzystania Żydów jako siły roboczej, ostateczna decyzja dotycząca losu żydowskich obozów została podjęta przez Himmlera już w kilka dni później i przekazana do Krakowa do rea-lizacji sekretarzowi stanu do spraw bezpieczeństwa w GG Friedrichowi Krügerowi. Sobibór miał przestać istnieć, a tak zwana akcja dożynki miała być ostatnim już etapem Akcji Reinhardt 2. Akcja dożynki była największym masowym mordem w historii przeprowadzonym w tak krótkim czasie na przedstawicielach tylko jednej grupy etnicznej. Realizowana była w dniach 3-4 listopada 1943 r. W pierwszym dniu zlikwidowano Żydów przebywających w Lublinie i na Majdanku oraz w obozie pracy w Trawnikach. Następnego dnia wymordowano Żydów w obozie pracy w Poniatowej. Podczas tej akcji zamordowano ponad 42 tys. osób. Akcja ta była końcowym rozdziałem i spełnieniem ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej realizowanego przez państwo niemieckie w ramach Akcji Reinhardt. SS-Obergruppenführer Odilo Globocnik (były dowódca SS i policji na Dystrykt Lublin Generalnego Gubernatorstwa i szef sztabu Akcji Reinhardt 17 września 1943 r. został przeniesiony do Triestu we Włoszech i mianowany Wyższym Dowódcą SS i policji w Strefie Operacyjnej Regionu Wybrzeża Adriatyku) w dalszym ciągu odpowiadał przed Himmlerem w sprawie Akcji Reinhardt. Dnia 4 listopada 1943 roku przesłał Heinrichowi Himmlerowi raport zamykający oficjalnie Akcję Reinhardt 3. Jest ironią losu oraz dopełnieniem obsesji Christiana Wirtha, który zarządzając obozami zagłady w ramach Akcji Reinhardt często powtarzał, że stara się angażować samych Żydów w mordowanie innych Żydów, że zadanie usuwania wszystkich śladów istnienia ośrodka zagłady w Sobiborze spadło na inną grupę Żydów, listopada Erntefest, zapomniany epizod Zagłady, red: Wojciech Lenarczyk, Dariusz Libionka, Lublin 2009, s Sobibor. Ein NS-Vernichtungslager im Rahmen der Aktion Reinhard, Institute of Documentation in Israel. For Investigation Nazi War Crimes, Haifa 1998, s

17 Sobibór - badania archeologiczne... których przywieziono, specjalnie w tym celu, z obozu w Treblince. Dnia 20 października pięć wagonów towarowych odjechało z Treblinki w kierunku Sobiboru przez Siedlce, Łuków, Dęblin i Lublin, przewożąc około 200 Żydów. Podział funkcji poszczególnych członków załogi w trakcie likwidacji obozu był podobny do tego z okresu, kiedy funkcjonował. Uporządkowano i zabezpieczono także, w celu odesłania do rodzin, rzeczy osobiste Niemców zabitych w czasie powstania 4. Każdy z personelu obozowego otrzymał do swojej dyspozycji kilku Żydów i zabezpieczał normalny cykl pracy kuchni, pralni, stajni, obory i poszczególnych warsztatów oraz wydzielonych sektorów obozu. Wszystko to stanowiło tylko doraźne, logistyczne uzupełnienie najważniejszych prac, czyli ewakuacji i likwidacji obozu. O pierwszym transporcie Żydów z obozu w Treblince, którzy mieli pracować przy likwidacji sobiborskiego obozu, wiadomo niewiele. Niemcy, którzy przybyli do Sobiboru na przełomie października i listopada, w swoich powojennych zeznaniach w trakcie toczących się przeciwko nim procesach sądowych, nic nie wspominają o tej grupie więźniów. W ich relacjach odnoszących się do drugiej połowy października daje się jednak zauważyć znaczny postęp w pracach likwidacyjnych na terenie obozu. Przypominają sobie natomiast, z tego właśnie okresu, tylko niewielką grupę, około 30 żydowskich robotników i drugą grupę więźniów z Treblinki, która przyjechała do Sobiboru 4 listopada. Pierwsza dwustuosobowa grupa więźniów z Treblinki wykorzystana była do pierwszych, najcięższych prac ewakuacyjnych i rozbiórkowych w obozie. Do najważniejszych prac należało wówczas przygotowanie i załadunek do wagonów mienia po ofiarach, które zalegało w barakach sortowniczych, ewakuacja amunicji zgromadzonej w magazynach obozu IV, demontaż sprzętu i wyposażenia warsztatów, rozbiórka komory gazowej, demontaż silnika, który służył do zagazowywania ofiar, wyburzanie i rozbiórki baraków, magazynów, ogrodzenia oraz dokładne zatarcie śladów na terenie obozu III gdzie zakopano prochy ofiar. Zakres tych prac był bardzo szeroki i zmierzał do całkowitej likwidacji infrastruktury obozowej (rozbudowanej na ponad 30 hektarach) i bardzo dokładnym zatarciu wszelkich śladów po tym ośrodku. Żołnierze, eksperci z Wehrmachtu, rozbrajali, zaminowany, teren dookoła obozu. W dokładności zacierania śladów i kamuflażu tego, co działo się w tym miejscu posunięto się do tego, że remontowano zaadoptowane w trakcie budowy obozu budynki nadleśnictwa i leśniczówki, które (według zeznań Juhrsa) miały być, przed ostatecznym opuszczeniem terenu po byłym obozie, przekazane jakiejś polskiej komisji leśnej. Można przyjąć, że od samego początku dowództwo obozu zakładało maksymalnie szybkie wyeksploatowanie więźniów, wykonanie ich kosztem jak najwięcej prac w jak najkrótszym czasie i likwidację całej tej grupy. Żydzi ci, stanowili poważne obciążenie (choćby tylko ze względu na problem wyżywienia i bezpieczeństwa) dla likwidowanego obozu. Przewidywano także konieczność wykorzystania, po raz ostatni, krematorium w obozie III do spalenia tak dużej ilości ciał, aby dokładnie ukryć, jeszcze w miejscu gdzie robiono to dotychczas, popioły po spalonych więźniach. Bardzo dokładnym zatarciem śladów w tej części 4 Franz Suchomel, protokół przesłuchania, ZStL-251/ f.; f, Altotting, dnia 24 stycznia 1962 r.

18 Marek Bem, Wojciech Mazurek obozu (zasypaniem dołów z prochami, wyrównaniem terenu i posadzeniem na nim, dla pełnego kamuflażu, drzew) zajmowała się już druga grupa więźniów z Treblinki. Dnia 4 listopada pociągiem o numerze transportowym przewiezionych zostało prawdopodobnie 75 Żydów. Przyjechali do Sobiboru z samego rana. Ustawiono ich w szeregu na placu apelowym byłego obozu I. Dowodził nimi żydowski kapo Karl Blau. Zameldował się Gustavowi Wagnerowi podając dokładną liczbę przybyłych więźniów oraz gotowość do pracy. Więźniowie ci, decyzją Wagnera lub Frenzla, zostali podzieleni na grupy z przeznaczeniem do wykonywania określonych prac. Nadzór nad nimi przejmowali pozostali członkowie załogi 5. Franzowi Suchomelowi przydzielono krawców i szewców. Grupa ta przypuszczalnie zajmowała się porządkowaniem rzeczy z baraków sortowniczych i przygotowaniem ich do wysłania na teren Rzeszy. Zdecydowana większość więźniów kierowana była do prac rozbiórkowych i zacierania śladów po obozie, zwłaszcza w obozie III. Wyburzanie odbywało się w bardzo szybkim tempie. Żydzi musieli pracować bardzo ciężko, dostając skromne porcje żywnościowe. W pierwszym tygodniu listopada z obozu już niewiele pozostało. Z relacji Roberta Juhrsa, który wraz z Zierke dotarł do Sobiboru około 5 listopada (z obozu pracy w Dorohuczy), wnioskować można, że po terenie całego obozu można było poruszać się już bez żadnych przeszkód. Obozy III i IV zostały całkowicie zlikwidowane. Wszystko było zrównane z ziemią. Zdemontowane zostały wszystkie wewnętrzne ogrodzenia oraz niebiańska aleja. Większość budynków była już rozebrana. Franz Suchomel i Arthur Matthes, Niemcy nadzorujący likwidację obozu, tak opisują ostatnie dni tego miejsca: Franz Suchomel: [ ] pewnego ranka o 6 rano w drugiej połowie listopada Gustaw Wagner oświadczył pozostałym członkom załogi, że do końca dnia ma zawiadomić Lublin o tym, że ostatni pozostający jeszcze w obozie Żydzi zostali zlikwidowani. Zasugerował, że należy zmusić Żydów do bardzo ciężkiej pracy, tak żeby byli wycieńczeni i w ten sposób uda się osłabić ich ewentualny opór. Likwidacja więźniów przebiegała w kilku etapach. Tamtego dnia likwidacja Żydów została przeprowadzona w grupach. Rano zabierano na rozstrzelanie robotników żydowskich zaangażowanych przy rozbiórce obozu. Strzały padały w odstępach. Ponieważ były ledwie słyszalne, sądzę, że używano pistoletu. Plac egzekucji, znajdował się w miejscu dawnej strzelnicy w lesie poza obozem III. Chcąc precyzyjniej określić położenie tej strzelnicy mogę powiedzieć, że znajdowała się w kierunku południowo zachodnim od obozu III. Rano rozeszła się fama, że miejsce to wybrano na plac egzekucji Ciała Żydów z Treblinki leżały tam na drewnianych konstrukcjach o wymiarach: 15 m długości i 2 m wysokości. Zostały zrobione z suchych gałęzi i łatwopalnego drewna [ ] 6. Artur Matthes: [ ] kilka dni po tym jak przybyłem do Sobiboru przysłano około stu żydowskich robotników z Treblinki. Pracowali przy rozbieraniu budynków 5 Jules Schelvis, op. cit., s Franz Suchomel, protokół przesłuchania, LKA/NW (Dez 15), ZStL-251/ f, f, Altotting, dnia 24 stycznia 1962 r.

19 Sobibór - badania archeologiczne... i porządkowaniu obozu. Nie pracowali jednak u mnie. W listopadzie albo w grudniu tegoż roku, gdy jeszcze przebywałem w obozie, rozstrzelano przysłaną wcześniej setkę Żydów. Pewnego ranka, około godziny siódmej, poprowadzono ich do Obozu III niedaleko miejsca, w którym pracowałem. Byli ubrani. Ustawiono ich w kilku szeregach. Nie widziałem, kto dowodził grupą. Eskortowało ich kilku członków załogi i ukraińskich ochotników. Nie otrzymałem rozkazu uczestniczenia w egzekucji, ale z miejsca, w którym pracowałem słyszałem strzały plutonu egzekucyjnego dochodzące z Obozu III. Moim zdaniem nie były to salwy, ale pojedyncze wystrzały. Tego samego dnia podczas posiłku także koledzy poinformowali mnie, że rankiem rozstrzelano tamtych stu Żydów. Następnie spalono ciała w Obozie III. Sądzę, że zrobiono to na otwartym polu [ ] 7. Felix Górny: [ ] podczas rozmów słyszałem wtedy, że powstanie wybuchło w żydowskim warsztacie krawieckim obozu. Pracujący w załodze pilnującej obóz SS-man zlecił tam uszycie nowego munduru. Przy drugiej przymiarce został przez żydowskich krawców zabity. Drugi członek załogi SS, który chciał pomóc zabitemu, został również zabity. Następnie Żydzi z warsztatu krawieckiego nawiązali kontakt z Żydami ze zbrojowni, uzbroili się i otworzyli ogień do pozostałych członków załogi SS pilnującej obóz. Słyszałem wtedy, że wszyscy Żydzi, którym nie udało się powstanie, zostali natychmiast po powstaniu rozstrzelani przez SS. Rozstrzelanie wykonywane było przez członków SS z załogi pilnującej obóz, którzy podczas powstania przebywali poza obozem. Na koniec ciała zabitych zostały zrzucone w jedno miejsce na przedpolu, w pobliżu rampy przy torach, polane benzyną i spalone. O rozstrzelaniu tych Żydów i o spaleniu ciał na przedpolu dowiedziałem się około pięciu do sześciu tygodni po powstaniu, kiedy przebywałem w obozie w Sobiborze. Musiałem wtedy samochodem ciężarowym (na gaz drzewny Holzgaser ) odebrać stamtąd maszyny i zawieźć je do komendantury miejskiej w Chełmie. Chodziło o maszyny szewskie i krawieckie. Poprosiłem obecnych w obozie żołnierzy SS o opowiedzenie o wybuchu powstania. Informację przekazano mi dobrowolnie. Przy tej okazji opowiedziano mi, że powstanie wybuchło w warsztacie krawieckim. Potem wspomniano, że Żydzi, którzy przeżyli powstanie zostali natychmiast po zakończeniu powstania, rozstrzelani w obozie. Pokazano mi także miejsce, gdzie zostały spalone ciała. Widziałem na własne oczy to miejsce. Przesłuchujący urzędnicy pokazali mi plan sytuacyjny obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Nie mogę sobie dokładnie przypomnieć, żebym był wtedy na przedpolu. Miejsce spalenia, w którym miały być spalone ciała znajdowało się w części tego przedpola naprzeciwko torów, na wolnym placu. Pozostałych części kompleksu obozowego, które na planie sytuacyjnym oznaczone były jako Lager I, Lager II, Lager III i Lager IV nie widziałem podczas mojego pobytu w obozie w Sobiborze. Przebywałem wtedy przez około dwie godziny w obozie w Sobiborze. Ze zrozumiałych powodów nie czułem się tam dobrze. Byłem zadowolony, że mogłem opuścić miejsce strachu. Żołnierze SS powiedzieli mi wtedy, że obóz 7 Arthur Matthes, protokół przesłuchania, Kolonia, dnia 4 lipca 1962 r. [dostęp:2 grudnia 2011],

20 Marek Bem, Wojciech Mazurek jest likwidowany. W obozie znajduje się jeszcze tylko kilku ludzi, którzy wykonują prace rozbiórkowe i porządkowe. Towarzyszyło mi wtedy jeszcze kilku członków sztabu podlegającego sztabowi głównemu batalionu, niestety nie mogę przypomnieć sobie ich nazwisk [ ] 8. Według zeznań Roberta Juhrsa, ostatni, pracujący przy likwidacji więźniowie zostali rozstrzelani na początku grudnia 1943 r. Egzekucja odbyła się na terenie byłego obozu III lub gdzieś obok w zalesionym fragmencie obozu. Rozstrzelanie nadzorowali Wagner i Frenzel. Według zeznań Juhrsa rozstrzeliwali ukraińscy wachmani, z których największą aktywnością wykazywał się Aleks Kaiset. Do więźniów strzelali, także Bauer, Podessa, Hodl, Klier, Lambert i Unverhau. Reszta załogi obozowej była także obecna przy egzekucji. Na plan pierwszy, w dniu egzekucji, wysuwali się jednak Wagner i Frenzel. Część załogi obozowej tworzyła kordon otaczający teren egzekucji. Żydzi zabijani byli strzałem w tył głowy. W trakcie egzekucji nie miały miejsca żadne incydenty. Żydzi byli posłuszni i nie stawiali żadnego oporu. Jeszcze kilka dni po tej egzekucji, trwało dokańczanie wyburzania ostatnich baraków 9. W połowie grudnia 1943 r. ukończono wszystkie prace związane z likwidacją niemieckiego ośrodka zagłady w Sobiborze. Pozostawiono jedynie odremontowany budynek byłego nadleśnictwa wykorzystywany w obozie jako biuro komendanta obozu oraz kilka baraków z przedpola obozowego, w których mieszkali ukraińscy wachmani. Mieszkańcy okolic Sobiboru będąc wcześniej świadkami tego jak obóz powstawał i funkcjonował, mieli możliwość przyglądania się także likwidacji i ewakuacji ośrodka SS-Sonderkommando Sobibor: Jan Krzowski: [ ] późną jesienią 1943 roku, po dokonanym buncie w obozie przybywało dwa lub trzy wagony Żydów, którzy pod kierownictwem Niemców i Wachmanów dokonali likwidacji obozu. Porozbierali baraki i wywieźli, ogrodzenie obozu pozostało, natomiast komory gazowe zostały wysadzone materiałem wybuchowym, a gruz wywieziony. Teren obozu został zaorany i zabronowany, na którym nasadzono las iglasty. Po całkowitej likwidacji obozu, wspomniana grupa żydowska została rozstrzelana przez Niemców i Wachmanów, a ciała ich wrzucono do palącego się ognia. Skąd przybyły te trzy wagony Żydów, o których wspomniałem wyżej, tego nie wiem. Po likwidacji Żydów Niemcy i Wachmani, z Sobiboru wyjechali, lecz dokąd tego nie wiem [ ] 10. Franciszek Parkoła: [ ] w krótki czas potem Niemcy z obozu zaczęli ładować do wagonów platform jakieś złomy ze ścian z cegły i cementu i wysyłać, zdaje mi się, aż do Berlina. SS-owcy i askarysi wyjechali, a pewien czas potem przybyła 8 Feliks Górny, protokół przesłuchania, sygn. akt LKA /NW grudzień 15, Dortmund, dnia 6 września1962 r. 9 Robert Juhrs, protokół przesłuchania, LKA/NW, Dez 15, Frankfurt, dnia 23 maja 1962 r. 10 Jan Krzowski, protokół przesłuchania świadka, nr sprawy DSD 058/67, Włodawa, dnia 15 stycznia 1968 r.

21 Sobibór - badania archeologiczne... grupa Ukraińców pod dowództwem dwóch Niemców SS-manów i pilnowała tego terenu. Po nich przybyli junacy, lecz nie wiem, co oni tam robili, właściwie, poza tym, że szukali złota [ ] 11. Irena Sujko: [ ] po ustaniu dowozu więźniów rozebrane zostały na terenie obozu budowle, ziemia została zaorana i na całym terenie zasadzone zostały sadzonki sosnowe. Płot ogradzający obóz rozebrany został również. Obsługa obozu tak niemiecka jak i rekrutująca się z jeńców radzieckich opuściła teren obozu zagłady w Sobiborze, co pamiętam dokładnie, przy końcu miesiąca grudnia 1943 roku. Datę tą pamiętam dokładnie, dlatego, że po upływie kilku dni po wyjeździe tej obsługi, ja wyjechałam również z Sobiboru do Białej Podlaskiej[ ] 12. Czesław Sójka: [ ] w krótkim czasie po wybuchu buntu być może po upływie około miesiąca czasu Niemcy rozpoczęli likwidację obozu. Początkowo przejawiało się to w tym, że transporty przychodziły coraz rzadziej a w końcu przestały w ogóle przychodzić. Następnie po wymordowaniu więźniów zatrudnionych w warsztatach urządzenia obozu zniszczyli 13. Jan Piwoński: [ ] Żydzi zatrudnieni do wyburzania obozu, mieli za zadanie zasadzić drzewa na terenie, który wcześniej zrównali z ziemią. Wiem też, że Żydzi musieli wypełnić i przykryć dziury powstałe po wysadzeniu betonowych budynków znajdujących się wewnątrz obozu. Nie wiem, co stało się z Żydami, którzy zlikwidowali obóz, ale wiem, że nikt nigdy nie widział ich, żeby go później opuszczali. Słyszałem, że wszystkich zabili. Późną jesienią, gdzieś tak pod koniec października albo na początku listopada 1943 Niemcy, którzy byli w obozie, wyjechali z Sobiboru. Wiem, że Niemcy wysłali z obozu ubrania, gdyż sam widziałem, jak je załadowano do wagonów i wysłano poza teren obozu. Wiem też, że wysłali skrzynie pełne różnych rzeczy. Skrzynie były długie na 1 metr i bardzo ciężkie. Wiem, że były ciężkie, ponieważ sam je podnosiłem. Z nalepek na skrzyniach, które przeczytałem, dowiedziałem się, że były przeznaczone do Berlina. Grupa Ukraińców zaniosła te skrzynie do wagonu bagażowego, a następnie jakiś niemiecki oficer uzbrojony w pistolet maszynowy wsiadł do tego wagonu. Dowiedziałem się od Ukraińców, że skrzynie zawierały złote monety, nie złoto i monety, ale właśnie złote monety. Własowcy powiedzieli mi też, że być może w środku jest też drogocenna biżuteria i kamienie szlachetne [ ] Franciszek Parkoła, protokół przesłuchania świadka, (brak sygn. akt sprawy), Lublin, dnia 5 maja 1967 r. 12 Irena Sujko, protokół przesłuchania świadka, (numeru akt sprawy brak), Lublin, dnia 1 lutego 1968 r. 13 Czesław Sójka, protokół przesłuchania, nr sprawy Ko. Kpp. 91/67, Biała Podlaska, dnia 8 lipca 1967 r. 14 Jan Piwoński, protokół przesłuchania, ZStL-643/ /446, Lublin, dnia 29 kwietnia 1975 r.

22 Marek Bem, Wojciech Mazurek Jan Piwoński: [ ] w niedługi czas załoga cała opuściła Sobibór, w to miejsce przyjechali współpracujący z Niemcami obywatele radzieckich republik, zdaje się Ormianie, a nazywano ich Armiaszkami, oni to pod dowództwem Niemców pilnowali terenu obozowego, ażeby tam nikt nie chodził [ ] 15. Franciszek Parkoła: [ ] pierwszy raz znalazłem się na terenie obozowym już po buncie więźniów, a jeszcze przed ucieczką Niemców, wraz z jednym z Niemców z jakiegoś przedsiębiorstwa budującego w pobliżu drogę, który mnie wezwał, żebym z nim tam poszedł. Przekonałem się wtedy, że ów Niemiec, którego nazwiska dziś nie pamiętam, łopatą zakreślił kawałek terenu o powierzchni około 15 mk. I ruszywszy ziemię na głębokość jednego sztychu, wydobył kilkanaście złotych przedmiotów, jak pierścionki, obrączki, pięcio i dziesięciorublówki itp., naturalnie po przekopaniu określonego terenu, który nazwał das ist meine. W ten sposób przekonał mnie w to, co poprzednio nie chciałem wierzyć [ ] 16 Pozostawione, niektóre, budynki obozowe oraz dalej sprawowany przez Niemców nadzór nad terenem po byłym obozie wskazuje na to, że już w trakcie jego likwidacji dowództwo obozu wiedziało o dalszym przeznaczeniu tego miejsca. Kontrolę nad nim, już od stycznia 1944 r., przejął Urząd Służby Budowlanej (Baudienst) z Chełma. Tak zwaną Służbę Budowlaną utworzono na podstawie zarządzenia Generalnego Gubernatora Hansa Franka z 1 grudnia 1940 r. Rekrutacja do niej odbywała się na zasadzie poboru zamieszkałych w Generalnym Gubernatorstwie mężczyzn w wieku lat, głównie bezrobotnych lub osób bez stałego zatrudnienia oraz w drodze dobrowolnych zgłoszeń poprzez urząd pracy. Z czasem władze hitlerowskie grupowały takich robotników w specjalnych obozach. Spowodowane było to masowym uchylaniem się powołanych do Baudienstu młodych ludzi od słabo płatnej i wyczerpującej pracy fizycznej. Osadzanie w strzeżonych obozach stało się powszechną regułą na przełomie lat Żydów, jako objętych systemem pracy przymusowej do Baudienstu nie powoływano. To, co działo się na ternie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze, już kilkanaście dni po jego całkowitej likwidacji, opisuje w swoim liście z 3 grudnia 1966 r. do Wojewódzkiej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie) Antoni Raczyński: [ ] w okresie styczeń-kwiecień 1944 roku byłem na terenie zlikwidowanego obozu Sobibór wraz z kilkudziesięciu kolegami z mego rocznika 1925, jako grupa służby przymusowej Baudinst (tzw. popularnie junacy) przysłana z głównego obozu baudinstu w Chełmie Lubelskim. Umieszczono nas w 3-ch czy 4-ch barakach pozostałych w pobliżu rampy kolejowej i stacji kol. Sobibór. Baraki te zajmowali kiedyś wartownicy obozu. Poza tymi barakami była jeszcze jakaś większa stodoła-magazyn, do 15 Jan Piwoński, protokół przesłuchania świadka, sygnatura sprawy Ko. 11/66, Włodawa, dnia 26 lutego 1966 r. 16 Franciszek Parkoła, protokół przesłuchania świadka, (brak sygnatury akt sprawy), Lublin, dnia 5 maja 1967 r.