OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

Transkrypt

1

2 OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

3

4 UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

5 Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław

6 SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych Agata Sady Badania archeobotaniczne Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie

7 15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

8 PAWEŁ ZAWADZKI RELIKTY ZWIĄZANE Z II WOJNĄ ŚWIATOWĄ W ciągu dwóch ostatnich dziesięcioleci możemy zaobserwować rosnące zainteresowanie archeologów znaleziskami, które są dokumentowane i analizowane podczas badań prowadzonych w ramach archeologii pól bitewnych. Dotychczas koncentrowało się ono głównie na pobojowiskach z lat I wojny światowej, w czym przodują badacze zachodnioeuropejscy (Desfossés i in. 2000; Silberman 2004; Stichelbaut 2006; Robertshaw, Kenyon 2008). Stanowiskom związanym z działaniami wojennymi podczas II wojny światowej poświęcano znacznie mniej uwagi, jednak ostatnimi czasy sytuacja ta zdaje się zmieniać, czego wyrazem są coraz częstsze artykuły w literaturze fachowej poświęcone m.in. miejscom katastrof zestrzelonych podczas wojny samolotów, fortyfikacjom czy grobom wojennym (Burt i in. 2009; Wegener 2004; Wessex 2008). Z opisanym nurtem zainteresowań wiążą się także odkrycia z ostatnich kilku lat z terenu Dolnego Śląska, wśród których należy wymienić mogiły żołnierzy niemieckich w Bronowie (pow. świdnicki), Toporowie (pow. zgorzelecki) oraz we Wrocławiu (park Staromiejski), a także wrak niemieckiego bombowca spod Długołęki (pow. wrocławski). Na stanowisku Wrocław-Widawa 17 podczas badań archeologicznych prowadzonych w latach obok obiektów pradziejowych i średniowiecznych natrafiono również na obiekty i artefakty z czasów II wojny światowej. Jest ono kolejnym stanowiskiem (oprócz wspomnianej mogiły z parku Staromiejskiego oraz wraku bombowca), na którym odkryto i zadokumentowano pozostałości związane z obroną Wrocławia w 1945 r. Odkryte obiekty oraz materiał ruchomy podzielono na grupy. Możemy wśród nich wyróżnić: 1. Niewybuchy. Podczas eksploracji stanowiska natrafiono na nie dwukrotnie. Pierwszy z nich to pocisk artyleryjski nieznanego kalibru (ryc. 1), drugi to niewybuch radzieckiego granatu moździerzowego kalibru 82 mm (ryc. 2). Odkrycie niewybuchów pocisków świadczy o ostrzeliwaniu tego terenu przez artylerię radziecką. Jest to ważna informacja, ponieważ może ona być wskazówką w interpretacji pochodzenia niektórych obiektów archeologicznych określanych jako jamy o nieustalonej chronologii. Niestety w tym momencie odróżnienie kraterów po eksplozjach pocisków od obiektów archeologicznych o podobnym kształcie i przekroju wydaje się niemożliwe. 2. Fortyfikacje ziemne. Podczas prac wykopaliskowych natrafiono na relikty linii fortyfikacji ziemnych. Zachowały się one jako negatywy rowu strzeleckiego oraz fragmenty (prawdopodobnie) rowu łącznikowego (ryc. 3), które zadokumentowano na arach: A42, B42, B43, C43, D43, D44, E44, F44, F45, G45. Na arach E42 i E43 odkryto jedynie niewielkie odcinki negatywów okopów, których niezadowalający stan zachowania uniemożliwił odtworzenie przebiegu tego odcinka umocnień. Odkryta linia fortyfikacji przebiegała wzdłuż osi północny wschód południowy zachód i frontem była zwrócona w kierunku zachodnim, o czym świadczy układ dołków strzeleckich. Lokalizacja domniemanego 349

9 PAWEŁ ZAWADZKI Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Niezidentyfikowany niewybuch in situ. Fot. A. Mostek Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Unexploded explosive ordnance in situ. Photo A. Mostek rowu łącznikowego może sugerować istnienie wysuniętej pozycji przed linią okopów odkrytą podczas badań. Trudno jednak na podstawie zebranych danych stwierdzić, czy miałaby to być pierwsza linia obronna, czy też jedynie wysunięte posterunki. W dalszej interpretacji rozmieszczenia oraz funkcji linii obronnych w rejonie stanowiska może pomóc analiza porównawcza dokumentacji archeologicznej ze zdjęciami lotniczymi tego terenu wykonanymi w trakcie działań wojennych lub wkrótce po ich zakończeniu. Wypełnisko obiektów świadczy, że okopy zostały zasypane po walkach, przypuszczalnie w ramach akcji usuwania zniszczeń wojennych. Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Radziecki granat moździerzowy kalibru 82 mm. Fot. A. Mostek Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. An 82 mm Soviet mortar grenade. Photo A. Mostek 350

10 RELIKTY ZWIĄZANE Z II WOJNĄ ŚWIATOWĄ. Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Plan fortyfikacji polowych z 1945 r.: 1 główna linia fortyfikacji; 2 fragment rowu łącznikowego; 3 stanowiska strzeleckie. Rys. P. Zawadzki Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. Layout of field fortifications from 1945 r.: 1 fortifications main line; 2 fragment of the communication trench; 3 firing positions. Drawing P. Zawadzki 3. Elementy ekwipunku. Do tej kategorii przedmiotów zaliczamy odkryte fragmenty ładownicy, maski przeciwgazowej, pochwy bagnetu oraz hełmu. Wszystkie te przedmioty (oprócz hełmu) odkryte zostały na arze F45 (ćw. B) Ładownica niemiecka Patronentaschen M 33 na amunicję do karabinów systemu Mauser. Wykonana została ze skóry o charakterystycznej fakturze ( w. groszek). Wewnętrzną część pozostawiono w naturalnym kolorze skóry, wszystkie powierzchnie zewnętrzne zabarwiono na kolor czarny. Ładownica jest znacznie uszkodzona brakuje metalowych zaczepów ( w. grzybków) umożliwiających mocowanie pasków poszczególnych kieszeni, nie zachowały się także nity łączące boki ładownicy. Na tylnej stronie widoczne bicie producenta (nieczytelne) oraz rok produkcji:

11 PAWEŁ ZAWADZKI 3.2. Niemiecka maska przeciwgazowa Gasmaske 38 (ryc. 4:d). Maska przeciwgazowa znaleziona została bez charakterystycznego stalowego pojemnika służącego do jej przechowywania. Brakuje także pochłaniacza oraz parcianych pasków umożliwiających mocowanie maski na głowie. Część twarzowa zachowała się w relatywnie dobrym stanie. Od wewnętrznej strony widoczny jest odlany w gumie kod producenta: bwz zakłady Auer-Gesellschaft AG Werk w Oranienburgu (Sáiz 2009, s. 22). Gasmaske 38 stanowiła standardowe wyposażenie niemieckich żołnierzy przez cały okres wojny Pochwa bagnetu Fahrtenmesser używanego przez członków organizacji Hitlerjugend (ryc. 4:c). Wykonana została ze stali, uległa silnej korozji. Brak skórzanej żabki do mocowania na pasie, która przynitowana była do pochwy. Fakt odkrycia pochwy tego typu bagnetu może wskazywać, że ten odcinek frontu był obsadzony także przez oddziały Volkssturmu, w którego szeregach często walczyli członkowie Hitlerjugend Niemiecki hełm M 40 (ryc. 5 6). Odkrycie hełmu w niewielkiej odległości od linii fortyfikacji polowych i znalezienie innych militariów wskazują, że został on porzucony w trakcie walk. Nie można jednak stwierdzić, czy odkrycia dokonano w miejscu jego pierwotnego zdeponowania, czy też jest to złoże wtórne, na które Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Elementy niemieckiego ekwipunku oraz amunicji strzeleckiej: a nabój kalibru 7,92 57 mm; b łuska naboju kalibru 7,92 57 mm; c pochwa bagnetu Fahrtenmesser; d maska przeciwgazowa Gasmaske 38. Fot. P. Zawadzki Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17. Elements of German soldier s kit and ammunition: a 7.92 x 57 mm round; b 7.92 x 57 mm casing; c Fahrtenmesser bayonet sheath; d gas mask Gasmaske 38. Photo P. Zawadzki 352

12 RELIKTY ZWIĄZANE Z II WOJNĄ ŚWIATOWĄ. mógł trafić np. podczas oczyszczania okopów z pozostawionego wyposażenia i uzbrojenia po zakończeniu działań wojennych. Silna korozja hełmu uniemożliwiła odczytanie jakichkolwiek oznaczeń producenta. W odkrytym egzemplarzu brakuje fasunku, nie zachowała się także oryginalna farba ani kalkomanie. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy pękniecie dzwonu hełmu jest efektem walk czy procesów podepozycyjnych. 4. Zabytki związane z amunicją strzelecką łuski oraz naboje znalezione zostały na arze F45 (ćw. B) oraz na arze G45 (ćw. A) w liczbie 28 egzemplarzy. Zbiór ten można podzielić w następujący sposób: 4.1. Odstrzelone 24 stalowe łuski nabojów 7,92 57 mm. Na arze F45 (ćw. B) odkryto 5 z nich, pozostałe zaś znajdowały się na arze G45 (ćw. A). Naboje tego typu mogły być ładowane do większości karabinów powtarzalnych, samopowtarzalnych i karabinów maszynowych wchodzących w skład regulaminowego wyposażenia armii niemieckiej podczas II wojny światowej. Wszystkie egzemplarze łusek są silnie skorodowane, co uniemożliwia odczytanie znaków producenta. Stan zachowania nie pozwala także na określenie, z jakiego typu karabinu naboje zostały odstrzelone. Jednak odnalezienie w relatywnie niewielkiej odległości od szczątków ładownicy na amunicję do karabinu Mauser 98k, stanowiącego podstawowe wyposażenie piechoty niemieckiej, może być pewną wskazówką, że była to właśnie broń tego typu Odstrzelona mosiężna łuska naboju kalibru 7,92 57 mm znaleziona na arze F45 (ćw. B). Na spodniej stronie widoczna jest wybita sygnatura: SB/38/VI/19. Dzięki temu możemy stwierdzić, że nabój wyprodukowany został w zakładach Sellier-Bellot w czerwcu 1938 r. (ryc. 4:b). Na szyjce łuski widoczne jest zagięcie charakterystyczne dla nabojów odstrzelonych z niemieckiego karabinu maszynowego MG Dwa naboje kalibru 7,92 57 mm, oba odkryte na arze G45 (ćw. A). Pierwszy z nich, nabój ze stalową łuską, uległ silnej korozji, co spowodowało jego przełamanie na dwie części. Podobnie jak w pozostałych stalowych łuskach omawianego zbioru, i w tym przypadku odczytanie kodów producenta jest niemożliwe. Łuska drugiego naboju wykonana została z mosiądzu (ryc. 4:a). Na jej spodniej stronie widoczne są bicia: P/S*/53/38, co oznacza, że nabój wyprodu- Ryc. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Niemiecki hełm M 40 in situ. Fot. A. Mostek Fig. 5. Site Wrocław-Widawa 17. German helmet M 40 in situ. Photo A. Mostek 353

13 PAWEŁ ZAWADZKI Ryc. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Niemiecki hełm M 40 po konserwacji. Fot. P. Zawadzki Fig. 6. Site Wrocław-Widawa 17. German helmet M 40 after restoration. Photo P. Zawadzki kowano w zakładach Polte Armaturen-u. Maschinenfabrik A.G. Werk Magdeburg w Saksonii oraz że łuska została wykonana ze stopu 72% miedzi i 28% cynku. Stan zachowania pocisków obu nabojów nie pozwala stwierdzić, czy były one pokryte farbą Nabój pośredni kalibru 7,92 x 33mm (Kurz) pozyskany z ara G45 (ćw. A). Amunicja ta była wykorzystywana do karabinu szturmowego Sturmgewehr 44. Nabój ma stalową łuskę, która silnie skorodowała, uniemożliwiając odczytanie kodów producenta. Odkryte w trakcie badań zabytki amunicji strzeleckiej ukazują przekrój typowego wyposażenia strzeleckiego niemieckiej piechoty w końcowym okresie wojny. 5. Szkielet żołnierza (ryc. 7). Znajdował się on na granicy arów D23 (ćw. B) i E23 (ćw. A), a więc na zachód od opisywanych powyżej reliktów okopów. Oznaczony został jako obiekt nr 700. Przy poległym żołnierzu znaleziono: znak identyfikacyjny ( w. nieśmiertelnik; ryc. 8:d); orła ze swastyką (Mü enadler), wzoru dla Lufftwaffe, wykonanego z metalu (ryc. 8:c); trzy monety o nominale 10 fenigów (ryc. 8:a); guzik metalowy ( w. groszkowany) od niemieckiej bluzy mundurowej (ryc. 8:b); stalowe sprzączki opinaczy do trzewików wojskowych; fragmenty tkaniny w kolorze białym. Odnalezione mobilia należały do żołnierza niemieckiego. Znak identyfikacyjny zachował się w całości, co znaczy, że ciało nie zostało pogrzebane przez stronę niemiecką, ponieważ w takim wypadku przy szkielecie znajdowałaby się jedynie połowa nieśmiertelnika. Widoczny na nim kod pozwolił stwierdzić, że żołnierz należał do 2 baterii 37 zapasowego dywizjonu ciężkiej artylerii przeciwlotniczej (2.schw.Flak. Ers.Abt.37) i posiadał w nim osobisty numer identyfikacyjny Uszkodzenia czaszki oraz odnajdowane w obrębie stanowiska niewybuchy pozwalają sądzić, że jedną z możliwych przyczyn śmierci są obrażenia powstałe wskutek 354

14 RELIKTY ZWIĄZANE Z II WOJNĄ ŚWIATOWĄ. Ryc. 7. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Szkielet niemieckiego żołnierza in situ. Fot. M. Bohr Fig. 7. Site Wrocław-Widawa 17. Skeleton of a German soldier in situ. Photo M. Bohr eksplozji pocisku artyleryjskiego. Układ szkieletu wskazuje, że ciało pogrzebano w stopniu częściowego rozkładu. Możliwe, że żołnierz został zabity w zimie, a jego ciało zostało pochowane dopiero podczas wiosennych roztopów. Wkrótce po śmierci żołnierz został ograbiony z butów, najprawdopodobniej zabrano również broń. Odnalezione fragmenty białej tkaniny należy interpretować jako szczątki wojskowej kurtki maskującej w zimowym kamuflażu. Znane są zdjęcia z oblężonego Wrocławia przedstawiające stanowiska dział przeciwlotniczych, których obsługa jest ubrana właśnie w tego typu kurtki. Dzięki temu można wnioskować, że żołnierz poległ w lutym bądź marcu 1945 r. Odnaleziony orzeł (Mü enadler) pochodził z sukiennej czapki polowej (Einheitsfeldmü e), będącej popularnym nakryciem głowy wśród niemieckich piechurów pod koniec wojny. Jednostka, do której należał żołnierz, 37 dywizjon ciężkiej artylerii przeciwlotniczej, powstała na przełomie 1940 i 1941 r. we Wrocławiu-Partynicach, gdzie stacjonowała do końca wojny (wg h p:// abt/ers37.html). Możliwe więc, że poległy był mieszkańcem Wrocławia. Wyposażenie dywizjonu stanowiły działa przeciwlotnicze kalibru 88 mm Flak (Fliegerabwehrkanone), jednej z produkowanych wersji 18, 36, 37 lub 41. Podczas II wojny światowej były one często używane przez wojska niemieckie także jako broń przeciwpancerna, w schyłkowym zaś okresie wojny stanowiły niekiedy część artylerii polowej. Odkrycie na pierwszej linii walk szkieletu członka obsługi takiej armaty skłania do przypuszczenia, że w pobliżu mogła znajdować się zasadzka przeciwpancerna lub że żołnierz ten pełnił funkcję obserwatora artylerii, informującego o skuteczności prowadzonego ostrzału oraz podającego współrzędne celów podczas prowadzenia ognia pośredniego. Stanowiska obserwatorów artyleryjskich często bywały wysunięte przed własne pozycje. Wyjaśniałoby to odkrycie szkieletu przed frontem niemieckich okopów. Informacje te mogą stanowić interesujący wkład archeologii w toczących się dyskusjach na temat możliwości prowadzenia ognia pośredniego przez niemieckie działa Flak 18, 36, 37 i 41 podczas II wojny światowej. Reasumując, artefakty oraz obiekty związane z działaniami wojennymi podczas II wojny światowej odkryte na stanowisku Wrocław-Widawa 17 w sezonach badawczych nie są reprezentowane wyjątkowo licznie, stanowią 355

15 PAWEŁ ZAWADZKI Ryc. 8. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Przedmioty odkryte przy szkielecie niemieckiego żołnierza: a monety o nominale 10 fenigów (awers i rewers); b guzik od niemieckiej kurtki wojskowej (awers i rewers); c metalowy orzeł na czapkę (awers i rewers); d znak identyfikacyjny ( w. nieśmiertelnik). Fot. P. Zawadzki Fig. 8. Site Wrocław-Widawa 17. Objects found with the German soldier s skeleton: a 10 pfennig coins (obverse and reverse); b bu on from a German military tunic (obverse and reverse); c headwear metal insignia (obverse and reverse); d identification tag. Photo P. Zawadzki 356

16 RELIKTY ZWIĄZANE Z II WOJNĄ ŚWIATOWĄ. jednak interesujące uzupełnienie wiedzy o wydarzeniach związanych z obroną Wrocławia w 1945 r. Często przekonanie o pełni wiedzy na temat wydarzeń związanych z konfliktami nowożytnymi, takimi jak I czy II wojna światowa, w konfrontacji z wynikami badań archeologicznych okazuje się mylne. Wiele informacji dotyczących ówczesnej rzeczywistości nie znajdowało odzwierciedlenia w dokumentach czy na fotografiach. Badania archeologiczne, jak pokazują prace prowadzone głównie w Europie Zachodniej, mogą być impulsem do rozpoczęcia rozważań nad różnymi, nieporuszonymi dotąd aspektami rzeczywistości frontowej, a także potrafią znacznie uzupełnić dotychczasową wiedzę (Robertshaw, Kenyon 2008). Należy także pamiętać, że chociaż pod względem bogactwa archiwalnej bazy źródłowej II wojna światowa jest nieporównywalna z wcześniejszymi konfliktami, to jednak wielka rola, jaką odegrała propaganda podczas tego konfliktu, sprawiła, że ogromna jest także liczba dokumentów sfałszowanych, nierzetelnych, ocenzurowanych lub niepełnych. LITERATURA Burt R., Bradford J., Dickson B., Evere M.E., Warden R., Woodcock D Pointe-du-Hoc Ba lefield, Normandy, France, (w:) D. Sco, L. Babits, Ch. Haecker (red.), Fields of Conflict. Ba lefield Archaeology form the Roman Empire to the Korean War, Washington, s Desfossés Y., Jacques A., Prilaux G Premières recherches sur la Grande Guerre dans le Nord-Pas-de-Calais, Archéologia, t. 367, s Robertshaw A., Kenyon D Digging the Trenches: The Archaeology of Western Front, Barnsley. Sáiz A Deutsche Soldaten. Mundury, wyposażenie i osobiste przedmioty żołnierza niemieckiego , przeł. Ł. Męczykowski, Poznań. Silberman N.A In Flanders fields. Uncovering the carnage of World War I, Archaeology, t. 57, 3, s Stichelbaut B The application of First World War aerial photography to archaeology: the Belgian images, Antiquity, t. 80, s Wegener W Panzersperren und Abschussrampen des Zweiten Weltkriegs, Archäologie im Rheinland, s Wessex 2008 Aircraft crash Sites at Sea. A Scoping study, Wilthsire: Wessex archaeology. ŹRÓDŁA INTERNETOWE h p:// (dostęp: 9 XI 2010 r.) h p:// (dostęp: 20 XI 2010 r.) 357

17 PAWEŁ ZAWADZKI PAWEŁ ZAWADZKI REMAINS FROM WORLD WAR II Excavations carried out at site Wrocław-Widawa 17 provided objects, militaria, and the remains of a soldier s body from the time when military operations developed in the area in April The archaeological sources were divided into the following categories: 1. Unexploded explosive ordnances two, including an 82 mm Soviet mortar grenade (Fig. 2). 2. Earth fortifications a line of German trenches (Fig. 3) with firing positions and a fragment of a communication trench. 3. Elements of a German soldier s kit a leather cartridge pouch for Mauser rifle mm ammunition, gas mask (Fig. 4:d), a bayonet sheath (Fig. 4:c), an M 40 helmet (Fig. 5 6). 4. Firearms ammunition 24 fired steel casings of mm rounds, one fired brass casing from an MG 42 machine gun, which is confirmed by a characteristically bent casing s rim (Fig. 4:b), one cartridge with a steel casing, one mm cartridge with a brass casing (Fig. 4:a)? and one mm cartridge for the Sturmgewehr 44 assault rifle. 5. A skeleton of a soldier (Fig. 7) the objects accompanying the remains helped to identify him as a German soldier from 37 anti-aircraft artillery ba alion who died in winter 1945 (Fig. 8). The information acquired from the archaeological sources listed above contributed to determining the course of military operations taking place in this area. The trench line was probably manned by a Volkssturm unit (among others), which is confirmed by the bayonet sheath found in the trenches used by Hitlerjugend members. German positions were under fire from Soviet artillery. The ammunition found on the site proves that the German defenders were equipped with (among others): bolt-action rifles Mauser 98k, machine guns MG 42 and assault rifles Sturmgewehr 44. After the ba le the trenches were filled in. The military artefacts and objects from World War II excavated at site Wrocław-Widawa 17 in are not exceptionally numerous, however, they constitute an interesting contribution to the general picture of the defence of Wrocław in

18