Organizacje międzynarodowe podręcznik L. Antonowicz

Transkrypt

1 Organizacje międzynarodowe podręcznik L. Antonowicz Problem podmiotowości prawa międzynarodowego powstaje względem organizacji międzynarodowych, które można zdefiniować jako trwałe zrzeszenia państw, oparte na umowie międzynarodowej i utworzone dla określonych celów w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Najważniejszym elementem tej definicji jest to, że członkami takich organizacji międzynarodowych są państwa. Tylko wyjątkowo zdarza się, że członkami niektórych spośród tych organizacji o charakterze niepolitycznym mogą być oprócz państw także niektóre terytoria autonomiczne. W odróżnieniu od organizacji międzynarodowych, których członkami wyłącznie lub w zasadzie są państwa i które określa się zazwyczaj mianem międzynarodowych organizacji rządowych, istnieją międzynarodowe organizacje pozarządowe. Organizacje międzynarodowe tego drugiego rodzaju nie powstają na podstawie umów międzynarodowych zawartych przez państwa. Członkami ich są osoby fizyczne lub krajowe organizacje polityczne, społeczne, zawodowe, religijne lub inne z różnych państw. Organizacje takie nie działają w sferze oficjalnych stosunków międzypaństwowych i względem nich nie powstaje problem podmiotowości prawnomiędzynarodowej. Odróżnienie międzynarodowych organizacji rządowych od międzynarodowych organizacji pozarządowych aczkolwiek ma znaczenie podstawowe nie wyklucza przypadków pośrednich. Na przykład Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca jest organizacją, którą trudno jednoznacznie zakwalifikować zarówno do jednej, jak i do drugiej grupy. Z uwagi na swój skład członkowski jest to organizacja pozarządowa, gdyż członkami jej nie są państwa. Składa się ona z trzech członów: 1) Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża, którego człon kami są osoby fizyczne (obywatele Szwajcarii), 2) Ligi Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, której członkami są krajowe stowarzyszenia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, 3) krajowych stowarzyszeń w liczbie ponad 120. Niezależnie od tego stanu państwa współpracują z Międzynarodowym Ruchem Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca i są szeroko zainteresowane jego działalnością. Umowy z zakresu prawa międzynarodowego wojennego przewidują spełnianie przez tę organizację wielu zadań o charakterze humanitarnym. W stosunkach międzynarodowych główna rola przypada międzynarodowym organizacjom rządowym, mimo że liczba tych organizacji jest mniejsza niż międzynarodowych organizacji pozarządowych. Niemniej istnieje już kilka tysięcy organizacji tego typu i liczba ich stale rośnie. Pojęcie organizacji międzynarodowej należy odróżnić od trzech pojęć pokrewnych, a mianowicie: konferencji międzynarodowej, konfederacji oraz organu międzynarodowego. Instytucja konferencji międzynarodowych poprzedziła powstanie organizacji międzynarodowych, które z niej wyrosły. Cechą organizacji międzynarodowych jest trwałość i ta cecha szczególnie różni je od konferencji międzynarodowych. Pomimo znacznego wzrostu liczby organizacji międzynarodowych ich rozwój nie zastępuje konferencji między- narodowych, które nadal są ważną formą stosunków międzynarodowych. Wiele konferencji międzynarodowych jest organizowanych lub odbywa się pod auspicjami jednej z organizacji międzynarodowych. Ponadto niekiedy zdarza się, że konferencja międzynarodowa po zakończeniu jej pierwotnej fazy jest zwoływana ponownie. Następuje wtedy proces przekształcania się jej w organizację międzynarodową. Przykładem takiego procesu jest Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, od l stycznia 1995 r. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Konfederacje definiowane są zazwyczaj jako związki państw. Różnica między zrzeszeniami państw a związkami państw nie jest całkiem wyraźna. Przyjmuje się, że organizacja międzynarodowa jest zrzeszeniem co najmniej trzech państw, a konfederacja może być związkiem nawet dwóch państw. Współczesnym przykładem konfederacji może być właśnie dwuczłonowa Senegambia obejmująca Senegal i Gambię, które w latach posiadały organy konfederalne na wzór organów państwowych, zachowując jednak status oddzielnych podmiotów prawa międzynarodowego. Od organizacji międzynarodowych należy wreszcie odróżnić organy międzynarodowe dwóch lub więcej państw, odznaczające się stosunkowo prostą strukturą wewnętrzną. Do kategorii organów międzynarodowych należy przyporządkować bardzo liczne i różne komisje, na przykład rozejmowe, rzeczne czy współpracy gospodarczej. Przeważnie, choć nie zawsze, mają one charakter dwustronny. Podstawą prawną międzynarodowej organizacji rządowej jest umowa międzynarodowa zawarta przez państwa. Taka umowa międzynarodowa odgrywa rolę statutu organizacji międzynarodowej, regulując takie zagadnienia, jak jej cele i zasady, członkostwo, struktura, procedura głosowania i inne. Od treści umowy zależy kwestia, czy utworzona na jej podstawie organizacja międzynarodowa jest podmiotem prawa międzynarodowego. Wyjątkowy 1

2 jest przepis konwencji ONZ o prawie morza z 1982 r., który wyraźnie stwierdza, że utworzona na jej podstawie Międzynarodowa Organizacja Dna Morskiego posiada osobowość prawno-międzynarodową 16. Także Statut Rzymski Międzynarodowego Trybunału Karnego z 17 lipca 1998 r. stanowi, że Trybunał ten ma międzynarodową osobowość prawną (art. 4, not. l) 17. Dla problemu podmiotowości prawnomiędzynarodowej organizacji międzynarodowych bardzo duże znaczenie miała opinia doradcza Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie odszkodowania za straty poniesione w służbie Organizacji Narodów Zjednoczonych z 11 kwietnia 1949 r. 18. W opinii tej MTS uznał, że ONZ jest podmiotem prawa międzynarodowego, jest zdolna do posiadania praw i obowiązków międzynarodowych oraz ma zdolność do obrony swoich praw przez wysuwanie roszczeń międzynarodowych. Zdaniem Trybunału nie oznacza to jednak, że jest ona państwem lub że jej prawa i obowiązki międzynarodowe są takie same jak państw. Tym bardziej nie jest ona nadpaństwem", bez względu na to, co wyrażenie takie może znaczyć. Najważniejszym elementem podmiotowości prawnomiędzynarodowej, jaką może posiadać organizacja międzynarodowa, jest zdolność traktatowa. Jej treścią jest zdolność zawierania umów międzynarodowych z państwami członkowskimi lub też z państwami nienależącymi do danej organizacji międzynarodowej oraz z innymi organizacjami międzynarodowymi. Wiedeńska konwencja prawa traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi oraz między organizacjami międzynarodowymi z 21 marca 1986 r. stanowi, że zdolność organizacji międzynarodowej do zawierania umów regulują przepisy tej organizacji, przez które należy rozumieć akty konstytucyjne, decyzje i rezolucje przyjęte zgodnie z tymi aktami oraz należycie ustaloną praktykę 19. Jest charakterystyczne, że konwencja ta przewiduje możliwość przystąpienia do niej oprócz wszystkich państw i Namibii (która od 1990 r. także jest państwem) każdej organizacji międzynarodowej, która ma zdolność traktatową. Dokument przystąpienia takiej organizacji powinien zawierać deklarację poświadczającą, że ma ona zdolność traktatową. Formuła ta wskazuje, że zdolność taka nie jest przymiotem każdej organizacji międzynarodowej. Można wyróżnić cztery podstawowe rodzaje umów międzynarodowych zawieranych przez organizacje międzynarodowe: 1) umowy w sprawie stałej siedziby organizacji lub czasowego przebywania organów organizacji na terytorium państwa członkowskiego lub też państwa nie należącego do danej organizacji, 2) umowy w sprawie udzielania pomocy państwom przez organizację, 3) umowy w sprawie stowarzyszenia państw z organizacją, 4) umowy o współpracy i koordynacji działalności organizacji z inny mi organizacjami międzynarodowymi. Inne elementy podmiotowości prawnomiędzynarodowej organizacji międzynarodowych stanowią rozwinięcie i konkretyzację ich zdolności traktatowej. Na podstawie statutów lub innych umów międzynarodowych korzystają one z przywilejów i immunitetów, które są zbliżone do przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Niektóre organizacje międzynarodowe dysponują biernym prawem legacji, co oznacza, że państwa członkowskie, a czasem także państwa niebędące członkami danej organizacji międzynarodowej, ustanawiają przy nich swoje stałe przedstawicielstwa mające status podobny do przedstawicielstw dyplomatycznych. Są już także początki realizacji przez organizacje międzynarodowe czynnego prawa negacji w postaci przedstawicielstw o charakterze dyplomatycznym akredytowanych w niektórych państwach, czego przykładem jest m.in. Przedstawicielstwo Komisji Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej) w Polsce 20. Wreszcie, konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z 29 marca 1972 r. 21 przewiduje, że organizacje międzynarodowe mogą ponosić odpowiedzialność międzynarodową za tego rodzaju szkody Klasyfikacja organizacji międzynarodowych Międzynarodowych organizacji rządowych dotyczy ogromny i niejednolity materiał faktyczny. Orientację w tym materiale może ułatwić klasyfikacja organizacji międzynarodowych przeprowadzona w szczególności z punktu widzenia ich składu członkowskiego. Skład członkowski bowiem każdej organizacji międzynarodowej ma pierwszorzędne znaczenie, gdyż od niego zależy działalność tych organizacji. Należy rozróżniać organizacje międzynarodowe powszechne oraz partykularne. Pierwszy rodzaj stanowią te organizacje, które w założeniu mogą objąć wszystkie państwa świata. Wprawdzie dziś organizacją międzynarodową, która faktycznie spełnia to założenie, jest tylko ONZ, ale chodzi tu o organizacje o zasięgu potencjalnie światowym. Ze względu na swój skład członkowski charakter powszechny ma przede wszystkim Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ). Jest to najważniejsza organizacja międzynarodowa doby współczesnej. Jej głównym zadaniem jest utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, ale ma ona także rozległe kompetencje w takich dziedzinach, jak międzynarodowa współpraca gospodarcza i społeczna, dekolonizacja czy kodyfikacja prawa 2

3 międzynarodowego. Za poprzedniczkę ONZ uchodzi Liga Narodów, która powstała po pierwszej wojnie światowej, a została rozwiązana w 1946 roku. Charakter powszechny mają także międzynarodowe organizacje wyspecjalizowane związane specjalnymi układami z ONZ, wraz z którą tworzą tak zwany system czy rodzinę Narodów Zjednoczonych. Są to: 1) Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), 2) Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), 3) Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), 4) Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO), 5) Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), 6) Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), 7) Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), 8) Powszechny Związek Pocztowy (UPU), 9) Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna (ITU), 10) Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO), 11) Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO), 12) Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe (IFC), 13) Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDĄ), 14) Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (IFAD), 15) Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju Przemysłowego (UNIDO), 16) Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO), 17) Światowa Organizacja Turystyki. Ponadto z ONZ są związane dwie inne organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym, a mianowicie: Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA) oraz Światowa Organizacja Handlu (WTO). Ogromna większość organizacji międzynarodowych ma charakter partykularny, a więc taki, który wyklucza możliwość członkostwa wszystkich państw. Szczególną grupę wśród nich stanowią organizacje regionalne, których członkostwo jest uzależnione od położenia geograficznego, co niekiedy znajduje wyraz w nazwie organizacji. Pojęcie regionu w prawie międzynarodowym nie jest ścisłe. Karta Narodów Zjednoczonych (rozdział VIII) zawiera postanowienia dotyczące międzynarodowych organizacji regionalnych, które mają na celu utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, ale nie określa pojęcia regionu, tylko ustanawia obowiązek zgodności takich organizacji z Kartą NZ. Pod względem geograficznym najbardziej określonym regionem jest kontynent. Charakter kontynentalny ma Organizacja Państw Amerykańskich skupiająca wszystkie państwa amerykańskie oraz Unia Afrykańska, do której należą wszystkie państwa afrykańskie z wyjątkiem Maroka, które z jej poprzedniczki Organizacji Jedności Afrykańskiej wystąpiło w 1985 r. Pomimo swej nazwy charakteru w pełni kontynentalnego nie ma jeszcze Rada Europy, której członkami mogą być tylko państwa europejskie o ustroju demokratycznym. Polska uzyskała członkostwo tej organizacji międzynarodowej po przemianach ustrojowych w 1991 roku. Inną grupę stanowią międzynarodowe organizacje regionalne obejmujące państwa położone na określonej części jakiegoś kontynentu i tym samym mające mniejszą liczbę członków. Przykładami takich organizacji mogą być: Rada Nordycka, Stowarzyszenie Państw Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Południowoazjatyckie Stowarzyszenie dla Współpracy Regionalnej (SAARC), Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS), Organizacja Państw Karaibów Wschodnich (OECS), Forum Pacyfiku Południowego (SPF). Wątpliwy jest charakter regionalny Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) z uwagi na jego zasięg podmiotowo-terytorialny. W skład NATO bowiem, oprócz państw europejskich, wchodzą z jednej strony Stany Zjednoczone i Kanada, z drugiej zaś Turcja. Ponadto NATO nawiązało bardzo ścisłą współpracę z Federacją Rosyjską. Organizacje międzynarodowe o charakterze partykularnym, ale inne niż organizacje regionalne, odznaczają się tym, że ich członkostwo oparte jest na różnych kryteriach, wśród których kryterium geograficzne nie odgrywa istotnej roli. W rezultacie członkami takich organizacji są zarówno państwa sąsiednie, jak i państwa położone w różnych częściach świata. Można przytoczyć kilka organizacji międzynarodowych, których skład członkowski odpowiada w każdym 3

4 przypadku innemu kryterium, a mianowicie: Wspólnota Narodów jest zrzeszeniem obejmującym Wielką Brytanię oraz 53 inne państwa, których terytoria należały poprzednio do brytyjskiego imperium kolonialnego, położonego we wszystkich częściach świata, Organizacja Konferencji Islamskiej obejmuje 58 państw w tym Palestynę, którą można traktować jako państwo in statu nascendi położonych na kilku kontynentach, które łączy religia większości czynawet znacznej mniejszości ich mieszkańców, Liga Państw Arabskich oparta jest na kryterium etnicznym, które mu czynią zadość 22 państwa Azji i Afryki, w tym Palestyna, Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) sku pia 11 państw Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, dla których ropa naftowa jest głównym źródłem dochodów z eksportu. Organizacja międzynarodowa o charakterze pierwotnie regionalnym może go utracić wskutek zmiany składu członkowskiego. Tak stało się z Radą Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) po przyjęciu do niej Mongolii, Kuby i Wietnamu. Duże znaczenie ma podział organizacji międzynarodowych na organizacje o charakterze koordynacyjnym i organizacje o charakterze integracyjnym. Do tej drugiej kategorii należą: Wspólnoty Europejskie (Unia Europejska). Tworzą one organizm oparty nie tylko na prawie międzynarodowym, ale także na wspólnym prawie państwowym. 2. Statuty organizacji międzynarodowych Utworzenie każdej organizacji międzynarodowej jest wynikiem porozumienia państw. Porozumienie to jest umową międzynarodową podlegającą normom prawa traktatów. Z definicji organizacji międzynarodowych wynika, że taka umowa ma charakter co najmniej trójstronny, nigdy zaś dwustronny. Umowa o utworzeniu organizacji międzynarodowej może mieć różny zakres merytoryczny, czyli może w różnym stopniu regulować zagadnienia, które wystąpią w jej przyszłym funkcjonowaniu. Do podstawowych zagadnień tego rodzaju należy określenie celów i zasad organizacji, jej członkostwa, struktury i kompetencji organów, procedury podejmowania uchwał czy trybu finansowania działalności. Pod względem formalnym umowa o utworzeniu organizacji międzynarodowej może być aktem samoistnym albo też stanowić fragment umowy międzynarodowej o szerszym zakresie merytorycznym. Tak np. Liga Narodów oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy zostały utworzone na podstawie traktatów pokoju kończących pierwszą wojnę światową. Umowa międzynarodowa zawierająca przepisy, które dość szczegółowo i w sposób odpowiednio usystematyzowany regulują powyższe zagadnienia, ma charakter statutu organizacji międzynarodowej. Statut w tym znaczeniu jest pożądaną, ale nie bezwzględnie konieczną podstawą prawną działania organizacji międzynarodowej. Niekiedy zdarza się, że organizacja międzynarodowa w początkowym okresie funkcjonuje bez statutu, który dopiero później zostanie przyjęty. W takim przypadku statut organizacji międzynarodowej nie jest jed- nocześnie umową o jej utworzeniu, gdyż taka została zawarta wcześniej. Jako przykład praktyki tego rodzaju może służyć Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, która została utworzona w 1949 r., podczas gdy jej statut przyjęto 10 lat później. Organizacja Państw Amerykańskich w 1965 r. obchodziła swoje 75-lecie, natomiast jej statut obowiązuje dopiero od 1948 roku 1. Niektóre organizacje międzynarodowe w ogóle obywają się bez statutów. Tak na przykład brytyjska Wspólnota Narodów nie opiera swego istnienia i działalności na dokumencie pisanym, któremu można by przypisać charakter statutu. Akt tego rodzaju zastępują różne uchwały podejmowane przez państwa członkowskie oraz precedensy tworzone w toku praktyki. Nazwy statutów organizacji międzynarodowych są rozmaite, przy czym nadanie jakiejkolwiek nazwy nie ma znaczenia prawnomiędzynarodowego. Najczęściej spotyka się takie nazwy, jak konwencja, porozumienie, konstytucja, traktat, karta, protokół, pakt i wreszcie statut. Ta ostatnia nazwa występuje w przypadku Rady Europy. Statutem ONZ jest Karta sporządzona podczas konferencji założycielskiej w San Francisco. Karta Narodów Zjednoczonych została podpisana 26 czerwca 1945 r., natomiast uprawomocniła się 24 października 1945 r. Rocznice tej drugiej daty są świętowane jako Dzień Narodów Zjednoczonych. Karta NZ jest obszernym dokumentem składającym się ze wstępu oraz 111 artykułów ujętych w dziewiętnaście rozdziałów. Jej integralną część stanowi Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, złożony z 70 artykułów ujętych (z wyjątkiem art. 1) w pięć rozdziałów. Karta NZ w znaczeniu szerszym jest więc dwuczłonową umową międzynarodową. Nawet rozbudowany w swej treści statut organizacji międzynarodowej nie jest wystarczającą podstawą jej 4

5 działalności i zazwyczaj wymaga uzupełnienia innymi aktami prawnomiędzynarodowymi, które powinny być z nim zgodne. Można wyróżnić trzy rodzaje takich aktów: 2) 1) umowy międzynarodowe zawarte przez państwa członkowskie, na przykład dotyczące przywilejów i immunitetów przysługujących organizacjom międzynarodowym, ich funkcjonariuszom oraz przedstawicielstwom państw przy tych organizacjach, regulaminy uchwalane przez organy organizacji międzynarodowych na podstawie wyraźnego lub przynajmniej domniemanego upoważnienia zawartego w ich statutach, 3) inne uchwały tworzące normy tak zwanego prawa wewnętrznego organizacji międzynarodowych. W pierwszym przypadku chodzi o umowy międzynarodowe o takim samym charakterze prawnomiędzynarodowym jak statuty organizacji międzynarodowych, gdyż są one bezpośrednim wyrazem woli państw członkowskich. Ich drugorzędność wynika tylko z zadania, którym jest uzupełnienie norm statutowych. Przykładem tego rodzaju umowy międzynarodowej może być konwencja o przywilejach i immunitetach ONZ z 13 lutego 1946 r. 2 Polska jest stroną tej konwencji 3. W odróżnieniu od umów międzynarodowych, regulaminy i niektóre inne akty organizacji międzynarodowych są tylko pośrednim wyrazem woli państw członkowskich. Prawo uchwalania regulaminów przewidują prawie wszystkie statuty organizacji międzynarodowych, a w braku wyraźnych przepisów w tej sprawie można takie prawo domniemywać. Podstawową treścią regulaminów są normy dotyczące procedury funkcjonowania poszczególnych organów organizacji międzynarodowych. W stosunku do statutów organizacji międzynarodowych jako umów międzynarodowych występuje problem interpretacji autorytatywnej ich przepisów. Statuty niektórych organizacji wyspecjalizowanych ONZ (Międzynarodowa Organizacja Pracy, Światowa Organizacja Zdrowia, UNESCO) zawierają w tej sprawie postanowienia, przewidujące w szczególności interpretację dokonywaną przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Natomiast Karta NZ nie zawiera takich postanowień i w praktyce jest ona interpretowana przez organy ONZ w trakcie spełniania ich statutowych funkcji. Jest to interpretacja kazualna dokonywana przez każdy organ stosujący statut i mająca znaczenie w konkretnym przypadku. Statuty organizacji międzynarodowych jako umowy międzynarodowe podlegają zmianom zgodnie z wymaganiami prawa traktatów. Niejednokrotnie same statuty zawierają postanowienia na ten temat. Tak na przykład Karta NZ może być zmieniona przez wniesienie poprawek przyjętych większością 2/3 członków Zgromadzenia Ogólnego i ratyfikowanych przez 2/3 członków ONZ, włączając w to stałych członków Rady Bezpieczeństwa. W takim wypadku obowiązują one wszystkich członków ONZ. W tym trybie zmieniono postanowienia Karty NZ dotyczące liczby członków Rady Bezpieczeństwa oraz Rady Gospodarczej i Społecznej. Nie był natomiast stosowany przepis przewidujący zwołanie konferencji ogólnej członków ONZ w celu rewizji Karty. Wydaje się, że Karta NZ jako całość zdała egzamin w ciągu prawie 60 lat swego istnienia i jej rewizja nie jest konieczna. Tylko nieliczne statuty organizacji międzynarodowych zawierają postanowienia o możliwości ich likwidacji. Powołują one do życia organizmy trwałe, jednakże zależne od woli państw członkowskich. Dlatego też w wypadku braku przepisów dotyczących likwidacji organizacji międzynarodowej państwa członkowskie mogą o tym zdecydować w każdym czasie. Przykładem takiego kroku jest decyzja sześciu państw-członków Organizacji Układu Warszawskiego o jej likwidacji l lipca 1991 roku. Od aktu likwidacji organizacji międzynarodowej trzeba odróżnić przeprowadzenie procesu jej likwidacji. Na podstawie uchwały z 18 kwietnia 1946 r. Liga Narodów przestała więc istnieć następnego dnia, natomiast proces jej likwidacji trwał do końca lipca 1947 roku. 3. Członkostwo organizacji międzynarodowych Problematyka członkostwa organizacji międzynarodowych jest rozległa. Obejmuje ona zagadnienia zarówno merytoryczne, jak i proceduralne, związane z nabyciem i utratą praw członkowskich, a także określenie rodzajów więzi łączących państwa z organizacjami międzynarodowymi. Członkostwo organizacji międzynarodowych zazwyczaj utożsamia się z członkostwem pełnoprawnym. Wynika to stąd, że w bardzo wielu organizacjach jest to jedyny rodzaj członkostwa, a we wszystkich pozostałych organizacjach najważniejszy rodzaj członkostwa. Statuty organizacji międzynarodowych nie posługują się przy tym wyrażeniem członkostwo pełnoprawne", czy członkostwo pełne" tylko używają terminu członkostwo", a przewidując jeszcze inny rodzaj członkostwa, kwalifikują je przymiotnikiem stowarzyszone". W ramach jednego rodzaju członkostwa możliwe są podziały państw na grupy, których sytuacja w organizacji międzynarodowej nie jest jednakowa. Spośród 162 członków Międzynarodowego Funduszu Rozwoju Rolnictwa wyróżnia się państwa rozwinięte, państwa produkujące ropę naftową oraz państwa rozwijające się. Polska nie jest członkiem tej organizacji. 5

6 Ze względu na możliwość powiększania swego składu członkowskiego organizacje międzynarodowe mogą być zamknięte bądź też otwarte. W tym drugim wypadku mogą one być otwarte warunkowo lub bezwarunkowo. Zamknięty charakter organizacji międzynarodowych wynika nie tyle z wyraźnych postanowień ich statutów, co z tego, że od razu obejmują one państwa, którym odpowiada pozostawanie w swoim kręgu. Jednakże rzadkie są przypadki organizacji międzynarodowych otwartych dla wszystkich państw bez jakichkolwiek warunków. Częściej natomiast zdarzają się organizacje międzynarodowe, które dla innych państw są otwarte pod pewnymi warunkami. Warunki te z reguły są sformułowane w ich statutach. Możliwość powiększenia składu członkowskiego organizacji międzynarodowych prowadzi do rozróżnienia członków pierwotnych i późniejszych. Członkami pierwotnymi są państwa-założyciele danej organizacji międzynarodowej, natomiast członkami późniejszymi są państwa, które zostały przyjęte do tej organizacji po jej ukonstytuowaniu się. Rozróżnienie powyższe jest istotne tylko ze względu na sposób nabycia przez państwo praw członkowskich, ale nie powoduje jakiejkolwiek różnicy w zakresie tych praw. Karta NZ więc proklamuje zasadę równości suwerennej wszystkich członków ONZ. Członkami pierwotnymi ONZ stały się państwa, które w liczbie pięćdziesięciu uczestniczyły w konferencji w San Francisco. Polska jest także członkiem pierwotnym ONZ. Status taki zarezerwowano w Karcie w sposób specjalny z uwagi na to, że przedstawiciele Polski nie uczestniczyli w konferencji założycielskiej ONZ. Wtedy bowiem mocarstwa zachodnie nie uznawały jeszcze Rządu Tymczasowego działającego w kraju, lecz rząd emigracyjny w Londynie. Warunkiem uzyskania członkostwa ONZ przez tych 51 państw było także podpisanie oraz ratyfikowanie Karty Narodów Zjednoczonych. Polska tak jak inni sygnatariusze Karty spełniła te wymagania 4. Karta Narodów Zjednoczonych ustaliła pięć warunków, które powinien spełnić kandydat na członka ONZ: 1) powinien być państwem, 2) powinien być państwem miłującym pokój, 3) przyjąć zobowiązania zawarte w Karcie oraz, zdaniem Organizacji, 4) być zdolnym do wykonywania tych zobowiązań i 5) chcieć je wykonywać. Przyjęcie takiego państwa w poczet członków ONZ następuje w drodze decyzji Zgromadzenia Ogólnego podjętej na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Warunek państwowości wynika z charakteru ONZ jako międzynarodowej organizacji rządowej odpowiedzialnej za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Członkiem ONZ nie może być więc terytorium niesuwerenne. Możliwe to jest natomiast w niektórych organizacjach wyspecjalizowanych ONZ. Tak na przykład oprócz państw członkami Światowej Organizacji Meteorologicznej mogą być także terytoria, które mają własną służbę meteorologiczną. Na tej podstawie członkostwo tej organizacji nabyły: Brytyjskie Terytoria Karaibskie, Polinezja Francuska, Antyle Holenderskie i Aruba, Nowa Kaledonia, Hongkong, Makao, Wyspy Cooka oraz Niue. Ocenie Rady Bezpieczeństwa i Zgromadzenia Ogólnego podlega kwestia, czy państwo ubiegające się o przyjęcie do ONZ miłuje pokój. Formuła ta wywodzi się stąd, że ONZ powstała jako wynik działań koalicji antyfaszystowskiej z czasu drugiej wojny światowej. W pierwszych latach powojennych formuła ta spowodowała niedopuszczenie Hiszpanii do członkostwa ONZ. Później formułę tę interpretowano bardziej liberalnie. Liberalnie interpretowana jest także kwestia zdolności oraz chęci wykonywania przez państwa zobowiązań wynikających z Karty NZ. Doświadczenie ONZ wskazuje więc, że w zakresie przyjmowania nowych członków przepisy proceduralne odgrywają w praktyce większą rolę niż przepisy merytoryczne. Liczba członków organizacji międzynarodowych jest bardzo różna. Liczba członków ONZ wynosi obecnie 191. Do ONZ nie należy Watykan. Najliczniejszą z organizacji wyspecjalizowanych ONZ jest Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) licząca 192 członków oraz 2 członków stowarzyszonych (Puerto Rico i Tokelau). Spośród międzynarodowych organizacji partykularnych najliczniejsza jest Organizacja Konferencji Islamskiej, obejmująca 58 państw członkowskich. Niewiele mniej liczna jest Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), do której należą obecnie 54 państwa, w tym 44 państwa europejskie, 8 nieeuropejskich państw postradzieckich oraz Kanada i Stany Zjednoczone, a także mająca taką samą liczbę członków Wspólnota Narodów (brytyjska). Przykładem zaś organizacji międzynarodowej liczącej zaledwie trzech członków może być Beneluks (Belgia, Holandia i Luksemburg) czy Anzus (Australia, Nowa Zelandia i Stany Zjednoczone). Stosunek liczbowy członków pierwotnych i późniejszych może kształtować się różnie w poszczególnych organizacjach międzynarodowych. Na przykład liczba członków ONZ powiększyła się przeszło trzyipółkrotnie, Unii Europejskiej zaś ponad czterokrotnie. Nie zawsze stabilne jest członkostwo organizacji międzynarodowych o charakterze wojskowopolitycznym. Liczba członków NATO np. zwiększyła się z 12 do 26, natomiast spośród 8 pierwotnych stron Układu Warszawskiego przed jego rozwiązaniem wystąpiła jednostronnie Albania, a Niemiecka Republika 6

7 Demokratyczna uzyskała zgodę na wycofanie się w związku ze zjednoczeniem Niemiec. Statuty wielu organizacji międzynarodowych zawierają przepisy, które sprawiają, że może nastąpić ustanie członkostwa państw należących do tych organizacji. Są dwie formy ustania członkostwa organizacji międzynarodowej: wystąpienie oraz wykluczenie. Prawo wystąpienia z organizacji międzynarodowych może być wyraźnie przewidziane w ich statutach albo może być domniemane jako wynikające z zachowania suwerenności przez państwa członkowskie. W pierwszym przypadku obowiązujące są przepisy statutowe, natomiast w drugim przypadku państwa powinny spełnić dwa warunki. Po pierwsze powinny uprzedzić inne państwa o zamiarze wystąpienia i po drugie powinny wywiązać się wobec organizacji międzynarodowej ze swoich zobowiązań, zwłaszcza z zobowiązań finansowych. Karta NZ w odróżnieniu od Paktu Ligi Narodów nie zawiera przepisu dotyczącego wystąpienia z ONZ. Niemniej na konferencji w San Francisco ustalono, że państwo może wystąpić z ONZ, gdyby uznało, że pozostawanie w niej koliduje z jego prawem. Z możliwości tej skorzystała w 1965 r. Indonezja (w związku z wyborem do Rady Bezpieczeństwa Malezji, z którą miała spór terytorialny), ale później uznano, że było to nie wystąpienie, lecz zawieszenie działalności, którą wznowiono w trybie dopuszczenia, a nie ponownego przyjęcia do ONZ. Ponowne przyjęcie do organizacji międzynarodowej jest możliwe w stosunku do państwa, które przestało być jej członkiem, i w takim samym trybie, jaki obowiązuje państwa ubiegające się o członkostwo po raz pierwszy. Statuty wielu organizacji międzynarodowych nie przewidują instytucji wykluczenia. Tak na przykład nie przewiduje jej Karta Organizacji Państw Amerykańskich z 30 kwietnia 1948 r. 5 ; dlatego też Kuba nadal jest członkiem OPA, aczkolwiek wskutek zawieszenia w prawach członkowskich nie uczestniczy w jej działalności. Karta NZ zaś przewiduje w art. 6, że państwo członkowskie, które uporczywie narusza zasady Karty, może być wykluczone z ONZ przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Z procedury tej jednak wynika, że żadne państwo nie może być wykluczone z ONZ wbrew stanowisku któregokolwiek stałego członka Rady Bezpieczeństwa i tym samym stali członkowie Rady Bezpieczeństwa praktycznie nie mogą być wykluczeni. W rezultacie przepis powyższy nie był dotychczas stosowany mimo bardzo surowej i szerokiej krytyki pod adresem niektórych państw członkowskich. Natomiast przykładem takiej praktyki mogło być wykluczenie Afryki Południowej z Powszechnego Związku Pocztowego. W praktyce organizacji międzynarodowych występuje jeszcze forma zmniejszenia składu członkowskiego jako rezultat upadku państw w drodze ich zjednoczenia lub też rozczłonkowania. Ta pierwsza ewentualność w ONZ znalazła przejściowo zastosowanie w związku z połączeniem Egiptu i Syrii ( ). Nadal zaś aktualnymi przykładami są zjednoczenie Tanganiki i Zanzibaru w jedno państwo członkowskie Tanzanię oraz zjednoczenie dwóch państw niemieckich i dwóch państw jemeńskich. Ta druga ewentualność zdarzyła się w przypadku Czechosłowacji i Jugosławii. Od ustania członkostwa organizacji międzynarodowej należy odróżniać zawieszenie w prawach członkowskich. Tak na przykład art. 5 Karty NZ przewiduje, że członek ONZ, przeciwko któremu została podjęta przez Radę Bezpieczeństwa akcja zapobiegawcza lub przymusowa, może być zawieszony w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Rada Bezpieczeństwa może przywrócić korzystanie z tych praw i przywilejów. Ograniczoną formą zawieszenia w prawach członkowskich jest pozbawienie prawa głosowania w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ. Artykuł 19 Karty stanowi, że państwo-członek ONZ, które zalega z płaceniem składek w wysokości należnej za dwa lata lub więcej, nie ma prawa głosowania, chyba że Zgromadzenie Ogólne uzna, że zaległość taka jest niezależna od tego państwa. Wprawdzie przepisy Karty NZ dotyczące zawieszenia nie były wyraźnie stosowane, ale do tego sprowadzał się długotrwały brak uczestnictwa w pracach ONZ Afryki Południowej. Niektóre prawa Afryki Południowej zostały zawieszone w kilku organizacjach wyspecjalizowanych ONZ. Wśród międzynarodowych organizacji partykularnych zaś można podać przykład zawieszenia Egiptu w prawach członka Ligi Państw Arabskich w latach W rodzinie Narodów Zjednoczonych występuje zjawisko częściowego uzależnienia od członkostwa ONZ członkowstwa niektórych jej organizacji wyspecjalizowanych. Tak na przykład Konstytucja UNESCO wiąże członkostwo tej organizacji z członkostwem ONZ 6. Utrata członkostwa ONZ powoduje automatycznie utratę członkostwa UNESCO. Przyjęcie państwa nie będącego członkiem ONZ w poczet członków UNESCO uzależnione jest od pozytywnego zalecenia Rady Gospodarczej i Społecznej ONZ. Zawieszenie w prawach i przywilejach członkowskich ONZ może, na żądanie ONZ, spowodować również zawieszenie praw i przywilejów członkowskich UNESCO. Podobnie przyjęcie do Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego państwa niebędącego członkiem ONZ zależy od zgody Zgromadzenia Ogólnego ONZ 7. Natomiast państwa wykluczone z ONZ oraz państwa, co do których ONZ wydało zalecenie wykluczenia z organizacji wyspecjalizowanych, tracą automatycznie członkostwo w Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego. Od takiego uzależnienia w sprawach członkostwa w stosunkach między organizacjami międzynarodowymi 7

8 trzeba odróżniać wspólne członkostwo, co ma miejsce w przypadku Wspólnoty Europejskiej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Unii Europejskiej), a wcześniej także Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, zlikwidowanej w 2002 roku. Wiele współczesnych organizacji międzynarodowych nie poprzestaje na członkostwie pełnoprawnym i rozszerza swoje oddziaływanie na stosunki międzynarodowe za pomocą ograniczonego uczestnictwa innych podmiotów w ich działalności. Ograniczone uczestnictwo w działalności organizacji międzynarodowej może przybrać takie formy, jak: członkostwo stowarzyszone względnie stowarzyszenie nie mające charakteru członkowskiego, stała współpraca, status obserwatora. Karta NZ nie przewiduje członkostwa stowarzyszonego w ONZ. Instytucja ta występuje natomiast w niektórych komisjach regionalnych Rady Gospodarczej i Społecznej, a także w niektórych organizacjach wyspecjalizowanych ONZ (IMO, UNESCO, WHO). Przewidziano ją tam z myślą o terytoriach niesuwerennych. Instytucją członkostwa stowarzyszonego niekoniecznie pod tą nazwą posługują się także niektóre międzynarodowe organizacje partykularne, stosując ją względem państw, które nie chcą lub nie mogą uczestniczyć w całej ich działalności. Tak np. Nauru i Tuvalu miały specjalne członkostwo brytyjskiej Wspólnoty Narodów, co wykluczało ich udział w konferencjach szefów rządów państw należących do Wspólnoty. We Wspólnotach Europejskich (Unii Europejskiej), które składają się z 25 członków (Austria, Belgia, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania i Włochy), członkostwo pełnoprawne poprzedza okres stowarzyszenia państw aspirujących do takiego członkostwa. Nie dotyczyło to oczywiście państw-założycieli Wspólnot. Układ europejski stanowiący stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, który wszedł w życie l lutego 1994 r. 8, wygasł wraz z uzyskaniem przez Polskę członkostwa l maja 2004 r. Stowarzyszenie to nie miało charakteru członkowskiego. Kilkadziesiąt państw Azji, Afryki i Oceanii jest związanych specjalną umową, która nie ma na celu doprowadzenia tych państw do członkostwa we Wspólnotach Europejskich (Unii Europejskiej). 1) Status obserwatora jest najluźniejszą formą więzi z organizacją międzynarodową. W praktyce ONZ występują cztery kategorie obserwatorów: państwa (wraz z przyjęciem Szwajcarii w poczet członków ONZ w 2002 r. ta kategoria jest nieaktualna), 2) Stolica Apostolska, 3) organizacje narodowowyzwoleńcze (Organizacja Wyzwolenia Palestyny), 4) międzynarodowe organizacje rządowe (m.in. Liga Państw Arabskich, Międzynarodowa Organizacja Dna Morskiego, Unia Europejska, Unia Afrykańska, Wspólnota Państw Niepodległych). Instytucja obserwatorów organizacji międzynarodowych wykazuje tendencję do rozpowszechniania się. W Organizacji Państw Amerykańskich, liczącej 35 członków, aż 46 innym państwom z różnych kontynentów, Stolicy Apostolskiej oraz Unii Europejskiej przyznano status stałych obserwatorów. Jednym z tych państw jest Polska. 4. Struktura organizacji międzynarodowych Organizacja międzynarodowa jest strukturą całościową składającą się z elementów składowych. Elementy te są organami organizacji międzynarodowej. Nie należy ich mylić z organami międzynarodowymi jako bezpośrednimi organami państw. Organy tej samej organizacji międzynarodowej różnią się między sobą pod względem charakteru swego składu, sposobu powoływania, zakresu kompetencji czy trybu działania. Całość kompetencji przysługującej organizacji międzynarodowej musi być przypisana jej organom. Wobec istnienia wielu organów niezbędny jest podział kompetencji. Charakterystykę organów wszystkich organizacji międzynarodowych utrudnia to, że struktura każdej z nich jest swoista. Niemniej można nakreślić niektóre elementy schematu organizacyjnego, które powtarzają się, zwłaszcza w przypadku powszechnych organizacji międzynarodowych. Przeważający schemat tych organizacji obejmuje organy trojakiego rodzaju. Mają one cechy zgromadzenia, rady i sekretariatu. W każdej organizacji międzynarodowej jest organ plenarny pod nazwą zgromadzenia, konferencji czy kongresu. W skład takiego organu wchodzą wszystkie państwa członkowskie. Jest on więc najbardziej reprezentatywny, ale w przypadku organizacji międzynarodowej po- wszechnej jest mało operatywny. W związku z tym organizacje takie potrzebują co najmniej jednego organu, w którym reprezentowana jest tylko część państw członkowskich. Zazwyczaj nosi on nazwę rady, komitetu lub komisji. Z tego rodzaju organów rezygnują tylko organizacje międzynarodowe o bardzo wąskim zakresie działania. Nieodzowny jest wreszcie organ 8

9 administracyjny, pod nazwą sekretariatu lub biura, chyba że wyjątkowo funkcję tę pełni jedno z państw członkowskich. Charakter składu organów organizacji międzynarodowych jest różny. Przede wszystkim należy odróżnić organy, których członkami są państwa, od innych organów. Te pierwsze można określić mianem organów przedstawicielskich, te drugie nieprzedstawicielskich. Możliwość pośredniego charakteru składu organu organizacji międzynarodowej występuje na przykładzie Międzynarodowej Organizacji Pracy 9. Członkami tej organizacji są państwa, ale ich delegacje mają charakter trój-członowy, to znaczy składają się z przedstawicieli rządów, pracodawców i pracowników, którzy w założeniu są od siebie niezależni. Ponadto niektóre organizacje międzynarodowe wprowadziły obok organów rządowych organy złożone z przedstawicieli parlamentów poszczególnych państw członkowskich. Wyjątkowa jest struktura organizacyjna Wspólnot Europejskich 10. Wspólnoty te mają wprawdzie odrębny byt prawny, ale wspólne organy główne (Rada Europejska, Parlament Europejski, Komisja Europejska, Trybunał Sprawiedliwości, Trybunał Obrachunkowy i inne) o różnych kompetencjach, w zależności od tego, w jakim charakterze funkcjonują. Jest to możliwe dzięki temu, że członkami każdej z tych Wspólnot są te same państwa, a połączenie ich organów prowadzi do połączenia w jeden organizm - Unię Europejską. Najbardziej rozbudowaną strukturę organizacyjną stanowi ONZ, nawet nie uwzględniając kilkunastu samodzielnych organizacji wyspecjalizowanych i innych, które łącznie składają się na system czy rodzinę Narodów Zjednoczonych. Bardzo liczne organy ONZ można klasyfikować według różnych kryteriów. Karta NZ rozróżnia organy główne i pomocnicze ONZ. Organów głównych jest sześć, a mianowicie: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gospodarcza i Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości oraz Sekretariat. W skład Zgromadzenia Ogólnego NZ wchodzą wszystkie państwa członkowskie. Ma ono bardzo szeroki zakres kompetencji. Może omawiać wszelkie sprawy wchodzące w zakres Karty NZ oraz dotyczące kompetencji i funkcji któregokolwiek organu ONZ. Może ono także uchwalać zalecenia w takich sprawach, z wyjątkiem sporów lub sytuacji, co do których Rada Bezpieczeństwa wykonuje swoje funkcje. Zgromadzenie Ogólne zbiera się raz do roku na sesję zwyczajną, a poza tym może być zwoływane na sesje nadzwyczajne na żądanie Rady Bezpieczeństwa lub większości członków ONZ. Sesja Zgromadzenia Ogólnego wybiera swego przewodniczącego oraz jego zastępców. Rada Bezpieczeństwa składa się z piętnastu członków. Chiny, Francja, Rosja, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania są stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa. Niestałych członków w liczbie dziesięciu wybiera na okres dwóch lat Zgromadzenie Ogólne, kierując się ich wkładem w dzieło utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz właściwym podziałem geograficznym. Podział ten, według zalecenia Zgromadzenia Ogólnego, jest taki, że pięć miejsc przypada państwom Afryki i Azji, dwa miejsca państwom Ameryki Łacińskiej, jedno miejsce państwom Europy Wschodniej oraz dwa miejsca państwom Europy Zachodniej i innym państwom. Polska była członkiem Rady Bezpieczeństwa w latach ,1960, , oraz Każdy członek Rady Bezpieczeństwa powinien być stale reprezentowany w siedzibie ONZ, aby mogła ona pełnić swe funkcje bez przerwy. W zakresie spraw dotyczących pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego Karta NZ przyjęła zasadę priorytetu kompetencji Rady Bezpieczeństwa. Jest ona bowiem tym organem ONZ, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego i w tym charakterze działa w imieniu wszystkich członków ONZ. Do głównych kompetencji Rady Bezpieczeństwa należy pokojowe załatwianie sporów oraz podejmowanie akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji. W tym drugim zakresie jest ona władna stosować dwa rodzaje sankcji: sankcje niepociągające za sobą użycia sił zbrojnych oraz sankcje zbrojne. Charakteru sankcji nie mają natomiast operacje pokojowe ONZ wymagające zgody państwa, na którego terytorium są przeprowadzane. W latach uruchomiono ponad 50 takich operacji w różnych rejonach świata. Rada Gospodarcza i Społeczna składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na okres trzech lat. Cały skład członkowski tej Rady, zgodnie z zaleceniem Zgromadzenia Ogólnego, jest podzielony według regionów geograficznych. Państwa Afryki mają 14 miejsc, państwa Europy Zachodniej i inne (pozaeuropejskie, nie objęte wymienionymi tu regionami) 13 miejsc, państwa Azji 11 miejsc, państwa Ameryki Łacińskiej 10 miejsc oraz państwa Europy Wschodniej 6 miejsc. Ponowna wybieralność jest dopuszczalna, co umożliwia stałym członkom Rady Bezpieczeństwa również stałe zasiadanie w Radzie Gospodarczej i Społecznej. W latach Polska była członkiem tej Rady już po raz jedenasty. Rada Gospodarcza i Społeczna prowadzi lub inicjuje studia oraz wydaje zalecenia dotyczące międzynarodowych stosunków gospodarczych, społecznych, kulturalnych, oświatowych i zdrowotnych oraz praw człowieka. Jest ona organem koordynującym działalność wszystkich organizacji wyspecjalizowanych tworzących system czy rodzinę Narodów Zjednoczonych. Według Karty NZ liczba członków Rady Powierniczej jest zmienna i zależy od liczby państw, które 9

10 administrują terytoriami powierniczymi. Do 1994 r. w skład Rady Powierniczej wchodziły jeszcze Stany Zjednoczone jako jedyne państwo administrujące oraz inni stali członkowie Rady Bezpieczeństwa. Rada Powiernicza, aczkolwiek zachowuje charakter organu głównego ONZ, jest obecnie organem nieczynnym. Wcześniej sprawowała nadzór nad administracją terytoriów powierniczych. Skład osobowy Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości oraz Sekretariatu ONZ ma inny charakter. Członkowie MTS oraz personel Sekretariatu ONZ nie są przedstawicielami państw, których są obywatelami lub z których pochodzą. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 sędziów. Każdy z nich powinien być obywatelem innego państwa, a razem powinni oni stanowić ciało reprezentujące główne formy cywilizacji oraz podstawowe systemy prawne świata. Sędziów MTS wybiera na okres dziewięciu lat Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa ONZ, przy czym możliwy jest ponowny wybór. Polskimi sędziami MTS byli kolejno Bohdan Winiarski i Manfred Lachs. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości spełnia dwie funkcje sądową i opiniodawczą. Sędziowie korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych w sytuacji, gdy sprawują funkcje sędziowskie. Sekretariat ONZ składa się z Sekretarza Generalnego jako głównego funkcjonariusza administracyjnego Organizacji oraz personelu, jaki może być potrzebny. Liczba osób zatrudnionych w ONZ wynosi ponad 15 tysięcy (2001). Sekretarza Generalnego mianuje na okres pięciu lat Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Sekretarz Generalny mianuje personel Sekretariatu na podstawie regulaminu uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne. Rekrutacja personelu powinna opierać się na jak najszerszej podstawie geograficznej. Przy wykonywaniu swych obowiązków Sekretarz Generalny oraz personel Sekretariatu ONZ nie powinni zwracać się ani otrzymywać instrukcji od jakiegokolwiek rządu lub władzy poza Organizacją. Jako funkcjonariusze międzynarodowi są oni odpowiedzialni tylko wobec ONZ. Wykonywanie funkcji przez organy główne organizacji międzynarodowych wymaga niejednokrotnie tworzenia przez nie organów pomocniczych. Organ pomocniczy jest z natury rzeczy podporządkowany organowi głównemu, który go utworzył. Karta NZ przewidziała wyraźnie utworzenie organów pomocniczych przez Zgromadzenie Ogólne, Radę Bezpieczeństwa oraz Radę Gospodarczą i Społeczną, nie wykluczając takiej możliwości również w stosunku do innych organów głównych ONZ. Zgromadzenie Ogólne powołało dużą liczbę organów pomocniczych które można ująć w trzy grupy. Pierwszą grupę stanowią tzw. organy sesyjne, których rola polega na usprawnieniu przebiegu sesji Zgromadzenia Ogólnego. Są to: sześć komitetów głównych, w których są reprezentowane wszystkie państwa członkowskie ONZ, komitet ogólny złożony z przewodniczącego Zgromadzenia Ogólnego, jego 21 zastępców oraz przewodniczących sześciu komitetów głównych, komitet pełnomocnictw. Drugą grupę organów pomocniczych Zgromadzenia Ogólnego stanowią komitety, komisje i rady zajmujące się stale różnymi szczegółowymi dziedzinami. Jednym z tego rodzaju organów jest Komisja Prawa Międzynarodowego, zajmująca się przygotowywaniem projektów umów kodyfikacyjnych. Trzecią grupę stanowią powołane przez Zgromadzenie Ogólne organy o autonomicznym charakterze i różnej strukturze. Do tej kategorii organów należy Konferencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Handlu i Rozwoju (UNCTAD) zajmująca się międzynarodową współpracą ekonomiczną. Jej cechą charakterystyczną jest to, że jest ona oparta na członkostwie państw. Członkami UNCTAD mogą być zarówno państwa członkowskie, jak i nienależące do ONZ. Spośród organów pomocniczych Rady Bezpieczeństwa trzeba wymienić przede wszystkim Wojskowy Komitet Sztabowy, który został przewidziany w Karcie NZ. Składa się on z szefów lub zastępców szefów sztabów pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Ponadto są to misje obserwacyjne oraz siły pokojowe, stacjonujące głównie na Bliskim Wschodzie. W siłach tych uczestniczą między innymi jednostki Wojska Polskiego. Rozbudowaną strukturę organizacyjną ma również Rada Gospodarcza i Społeczna. Spośród jej organów pomocniczych trzeba wyróżnić z jednej strony komisje funkcjonalne, z drugiej zaś komisje regionalne. Przykładem komisji pierwszego rodzaju może być Komisja Praw Człowieka. Komisji regionalnych ekonomicznych lub ekonomiczno-społecznych jest pięć dla różnych regionów świata, a mianowicie dla: Afryki, Europy, Ameryki Łacińskiej i Karaibów, Azji i Oceanii, Azji Zachodniej. 10

11 Jest charakterystyczne, że członkami komisji regionalnych Rady Gospodarczej i Społecznej mogą być nie tylko państwa należące, ale i nienależące do ONZ. Członkami stowarzyszonymi niektórych komisji są terytoria niesuwerenne. 5. Głosowanie i uchwały organizacji międzynarodowych System głosowania jest bardzo ważnym elementem każdej organizacji międzynarodowej. System ten zazwyczaj jest ustalany przez państwa członkowskie w statutach organizacji międzynarodowych, a czasem jeszcze określany w regulaminach ich organów. Na system głosowania w organizacjach międzynarodowych składają się głównie dwa elementy. Pierwszy element dotyczy siły głosów poszczególnych państw członkowskich, drugi warunków podejmowania uchwał w drodze głosowania. Ogólnie przyjęta zasada:, jedno państwo jeden głos", uważana jest tradycyjnie za przejaw zasady równości państw w prawie międzynarodowym. Odstępstwa od tej zasady zdarzają się rzadko i mają miejsce w niektórych organizacjach międzynarodowych o charakterze gospodarczym, jeżeli przyjmują one system tak zwanych głosów ważonych (IBRD, IMF, IFC, IDĄ). Największe odstępstwo od zasady równości stanowi system głosowania w Radzie Unii Europejskiej, w której poszczególne państwa członkowskie dysponują różną liczbą głosów, a mianowicie: Francja, Niemcy, Wielka Brytania i Włochy po 29; Hiszpania i Polska 27; Holandia 13; Belgia, Czechy, Grecja, Portugalia i Węgry 12, Austria i Szwecja 10; Dania, Finlandia, Irlandia, Litwa i Słowacja 7; Cypr, Estonia, Luksemburg i Słowenia 4; Malta 3. Większość kwalifikowana wynosi 255 głosów przy ogólnej ich liczbie 321. Dawniej w organizacjach międzynarodowych obowiązywała zasada jednomyślności. Przyjęcie uchwały było więc uzależnione od zgody wszystkich państw członkowskich, w czym upatrywano poszanowanie ich suwerenności. Taka zasada obowiązywała jeszcze w Lidze Narodów, ale pakt Ligi przewidywał wiele wyjątków od niej. Po drugiej wojnie światowej powszechne organizacje międzynarodowe odeszły od zasady jednomyślności na rzecz podejmowania uchwał określoną większością głosów. Zasada jednomyślności jest natomiast nadal stosowana w wielu partykularnych organizacjach międzynarodowych. Pod tym względem charakterystyczny jest przepis konwencji w sprawie Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego z 14 grudnia 1960 r., który stanowi, że decyzje podejmuje się, a zaleceń udziela za wspólną zgodą wszystkich członków, chyba że Organizacja podejmie w specjalnych przypadkach jednomyślnie odmienną decyzję 11. W organach przedstawicielskich ONZ obowiązuje zasada jedno państwo jeden głos", ale nie zawsze znaczenie głosu każdego państwa członkowskiego jest takie samo. Poza tym system głosowania jest różny w różnych organach ONZ. W Zgromadzeniu Ogólnym obowiązują cztery następujące systemy głosowania: 1. Sprawy określone jako ważne wymagają 2/3 głosów członków obecnych i głosujących. Sprawy te to: utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, wybór niestałych członków Rady Bezpieczeństwa. wybór członków Rady Gospodarczej i Społecznej, wybór członków Rady Powierniczej (już nie praktykowany), przyjęcie nowych członków ONZ, zawieszenie w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich, wykluczenie członków, funkcjonowanie systemu powierniczego oraz budżet. 2. Uchwały w innych sprawach, włączając w to określenie dodatko wych kategorii spraw wymagających większości 2/3 głosów, są podejmowane zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących. Formuła obecnych i głosujących" zarówno w sprawach ważnych, jak i innych znaczy, że przy ustalaniu wyników głosowania decyduje stosunek głosów pozytywnych do głosów negatywnych z pominięciem głosów wstrzymujących się. 3. Do wyboru sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości wymagana jest bezwzględna większość głosów, co znaczy, że liczba głosów za" musi być większa niż suma głosów przeciw" i głosów wstrzymujących się. 4. Do uchwalenia poprawek do Karty Narodów Zjednoczonych wymagana jest większość 2/3 głosów członków Zgromadzenia Ogólnego, czyli większość wszystkich państw członkowskich ONZ. Oryginalny system głosowania obowiązuje w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. System ten jest trojaki: 1. Uchwały w sprawach proceduralnych podejmowane są większością 9 głosów. 2. Uchwały w sprawach merytorycznych wymagają takiej samej większości, ale włączając w to głosy stałych członków. W praktyce przyjęło się, że wstrzymanie się od głosowania stałego członka Rady Bezpieczeństwa nie stanowi przeszkody w przyjęciu uchwały. Zasada jednomyślności stałych członków Rady Bezpieczeństwa jest więc jednoznacznaz przysługującym każdemu z nich prawem weta w sprawach merytorycznych. Ponadto Karta NZ wymaga, aby członek Rady Bezpieczeństwa,który jest stroną w sporze rozpatrywanym przez tę Radę, wstrzymał się 11

12 od głosowania. 3. Do wyboru sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości oraz członków komisji powoływanej w razie trudności, jakie mogą powstać przy wyborze, wymagana jest bezwzględna większość głosów,a więc 8 głosów którychkolwiek członków Rady Bezpieczeństwa. W Radzie Gospodarczej i Społecznej oraz w Radzie Powierniczej obowiązuje jeden system głosowania. Wszystkie uchwały są podejmowane zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że w niektórych organach organizacji międzynarodowych stosowana jest praktyka podejmowania uchwał bez głosowania, czyli przez tak zwany consensus. Polega to na uprzednim uzgadnianiu treści uchwały możliwej do przyjęcia przez wszystkie państwa reprezentowane w danym organie. Jeśli zaś dochodzi do głosowania, to może być ono bądź imienne, kiedy protokołuje się głosy poszczególnych państw, bądź też bezimienne, kiedy tylko ustala się liczbowy wynik głosowania. Protokół może ujawnić nawet pięć grup państw członkowskich organizacji międzynarodowej: głosujących za projektem uchwały, głosujących przeciw niemu, wstrzymujących się od głosowania, nieobecnych podczas głosowania oraz nieuczestniczących w głosowaniu mimo obecności na posiedzeniu. Uchwały organizacji międzynarodowych mogą mieć w zasadzie dwojaki charakter: albo są zaleceniami pozbawionymi wiążącej mocy prawnej, albo też decyzjami wiążącymi pod względem prawnym. Znaczna większość uchwał podejmowanych przez organizacje międzynarodowe należy do pierwszej kategorii. Zalecenia są przeważnie adresowane do państw członkowskich, rzadziej zaś do państw, które nie są członkami danej organizacji międzynarodowej. Adresaci zaleceń nie mają obowiązku prawnomiędzynarodowego zastosowania się do nich. Powinni jednak rozważyć je w dobrej wierze. W drugiej kategorii uchwał organizacji międzynarodowych należy wyróżnić te, które są prawnie wiążące dla wszystkich państw członkowskich, oraz te, które wiążą tylko państwa głosujące za ich przyjęciem. Charakter ogólnie wiążący pod względem prawnomiędzynarodowym mają uchwały dotyczące spraw wewnątrzorganizacyjnych. Uchwały takie w innych sprawach stanowią wyjątki, które powinny być oparte na postanowieniach statutu danej organizacji międzynarodowej. Najważniejszym przykładem uchwał tego rodzaju są decyzje Rady Bezpieczeństwa dotyczące utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, które to uchwały członkowie ONZ zobowiązali się przyjmować i wykonywać. Decyzje takie Rada Bezpieczeństwa podejmuje w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji, chyba że uzna za wystarczające uchwalenie niewiążącego pod względem prawnomiędzynarodowym zalecenia. Natomiast uchwały Rady Bezpieczeństwa dotyczące pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych zawsze mają charakter zaleceń, a nie decyzji. 12