Znajomość czynników ryzyka nowotworów piersi w grupie kobiet w wieku okołomenopauzalnym

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ X ZDROWIE DOBROSTAN 2/2013 DOBROSTAN I PRZYRODA ¹Zakład Położnictwa, Ginekologii i Pielęgniarstwa Położniczo-Ginekologicznego Wydział Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Medyczny w Lublinie Department of Obstetrics, Gynaecology and Obstetrical-Gynecological Nursing Faculty of Nursing and Health Sciences, Medical University, Lublin 2 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ovum Rozrodczość i Andrologia w Lublinie Non-Public Health Care Unit Ovum Reproduction and Andrology, Lublin 3 Instytut Ochrony Zdrowia Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna im. Ks. B. Markiewicza w Jarosławiu The Bronisław Markiewicz State School of Higher Technical and Economical, Jarosław ARTUR WDOWIAK 1,2, MAGDALENA LEWICKA 1, MAGDALENA SULIMA 1, BARBARA STAWARZ 3, ANITA WDOWIAK 2, GRZEGORZ BAKALCZUK 1, KATARZYNA KANADYS 1, MARZENA MIERZICKA 2, MAŁGORZATA WÓJCIK 2 Knowledge of risk factors for breast cancer in women at the age of menopause Najczęściej występującym nowotworem złośliwym u kobiet jest nowotwór gruczołu piersiowego. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO, World Health Organization) wprowadziła podział nowotworów piersi dzieląc je na raki nienaciekające, przedinwazyjne (rak przewodowy nienaciekający, rak zrazikowy nienaciekający) oraz naciekające (rak przewodowy, rak zrazikowy). Klasyfikacja WHO dzieli raki

2 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda metaplastyczne na dwie grupy: raki czysto nabłonkowe (płaskonablonkowy, gruczolak z metaplazją wrzecionowatokomórkową, gruczołowopłaskonabłonkowy, gruczołowopłaskonablonkowy o niskim stopniu złośliwości histologicznej) oraz raki mieszane nabłonkowo mezenchymalne (rak z metaplazją chrząstkopodobną, rak z metaplazją kostną, mięsakorak) [5]. Liczne obserwacje oraz badania naukowe wskazują na występowanie wielu czynników, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na częstość występowania nowotworów piersi w określonej populacji [6, 16]. Cel pracy. Ocena znajomości czynników ryzyka nowotworów piersi w grupie kobiet w wieku okołomenopauzalnym. MATERIAŁ I METODA Badania dotyczące znajomości czynników ryzyka nowotworów piersi przez kobiety w wieku okołomenopauzalnym przeprowadzono wśród 180 (100%) mieszkanek województwa lubelskiego, zgłaszających się na badania kontrolne do lekarza ginekologia w publicznych, niepublicznych i prywatnych gabinetach ginekologiczno-położniczych. W grupie badanych było 59 (32,8%) kobiet w wieku lat, 58 (32,2%) kobiet w wieku lat oraz 63 (35,5%) kobiety w wieku lat. Wśród ankietowanych 111 (61,7%) mieszkało w mieście, a 69 (38,3%) na wsi. W grupie badanych 28 (15,6%) kobiet posiadało wykształcenie podstawowe/zawodowe, 89 (49,4%) średnie, a 63 (35,0%) wykształcenie wyższe. Metodą, która została zastosowana w niniejszej pracy był sondaż diagnostyczny. Techniką badań był kwestionariusz ankiety własnego autorstwa, który zawierał pytania dotyczące czynników ryzyka nowotworów piersi oraz charakterystyki badanej grupy. Respondentki miały za zadanie wybrać, spośród podanych w ankiecie czynników te, które ich zdaniem stanowią ryzyko rozwoju nowotworów piersi. Badane kobiety mogły udzielić więcej niż jedną odpowiedź. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów mierzalnych przedstawiono przy pomocy wartości średniej, odchylenia standardowego a dla niemierzalnych przy pomocy liczności i odsetka. Do wykrycia istnienia różnic w cechach jakościowych pomiędzy porównywanymi grupami użyto Chi2. Do zbadania różnic parametrów mierzalnych pomiędzy dwiema grupami zastosowano test U Manna-Whitneya, zaś dla więcej niż dwóch grup zastosowano test Kruskala-Wallisa. Przyjęto poziom istotności p<0,05 wskazujący na istnienie istotnych statystycznie różnic lub zależności. Bazę danych i badania statystyczne przeprowadzono w oparciu o oprogramowanie komputerowe Statistica 9.0 (StatSoft, Polska). 168

3 Artur Wdowiak, Magdalena Lewicka, Magdalena Sulima, Barbara Stawarz, Anita Wdowiak, Grzegorz Bakalczuk, Katarzyna Kanadys, Marzena Mierzicka, Małgorzata Wójcik WYNIKI W tabelach 1-4 przedstawiono współzależność pomiędzy znajomością czynników ryzyka nowotworów gruczołu piersiowego przez kobiety w okresie rozrodczym a zmiennymi socjodemograficznymi. Z analizy przeprowadzonych badań wynika, że uwarunkowania genetyczne (N=173; 96,11%), stosowanie antykoncepcji hormonalnej lub terapii hormonalnej (N=122; 67,7%), oraz wiek powyżej 50 roku życia (N=118; 65,55%) zostały uznane za główne czynniki ryzyka wystąpienia nowotworów gruczołu piersiowego przez badane kobiety. W dalszej kolejności respondentki wymieniły promieniowanie jonizujące (N=89; 49,44%), używki (N=87; 48,33%), płeć (N=83; 46,11%), nowotwór jajnika lub macicy (N=76; 42,22%) oraz otyłość (N=72; 40%), a także bezdzietność (N=65; 36,11%), wczesną pierwszą miesiączkę (N=48; 26,66%), i późną menopauzę (N=36; 20,0%). Nie stwierdzono istotnie statystycznej zależności pomiędzy znajomością podanych wyżej czynników zwiększających ryzyko rozwoju nowotworów piersi a wiekiem, wykształceniem i miejscem zamieszkania badanych (p>0,05). Badania własne wykazały ponadto, że mała aktywność fizyczna również stanowi czynnik ryzyka nowotworów gruczołu piersiowego w opinii ankietowanych (N=40; 24,44%). Odpowiedź taką najczęściej wybierały kobiety w wieku lat (N=18; 30,51%), legitymujące się wykształceniem wyższym (N=22; 34,92%) oraz mieszkające w mieście (N=25; 22,52%). Nie stwierdzono istotnie statystycznej zależności pomiędzy wiedzą kobiet w okresie rozrodczym na temat małej aktywności fizycznej, jako czynnika ryzyka nowotworów piersi, a wiekiem oraz miejscem zamieszkania badanych (p>0,05). Stwierdzono natomiast istotną statystycznie zależność pomiędzy wykształceniem a wiedzą badanych, iż mała aktywność fizyczna stanowi czynnik ryzyka nowotworów piersi (p=0,008). Kobiety legitymujące się wykształceniem wyższym posiadały istotnie większą wiedzę na temat wpływu aktywności fizycznej na ryzyko zachorowania na nowotwory gruczołu piersiowego, aniżeli badane z wykształceniem podstawowym lub zawodowym oraz średnim. Najrzadziej wybieranym przez badane czynnikiem ryzyka nowotworów gruczołu piersiowego była rasa biała (N=30; 16,66%). Największy odsetek badanych, które udzieliły tej odpowiedzi stanowiły kobiety w wieku lat (N=13/22,03%), posiadające wykształcenie wyższe (N=15.23,81%) oraz zamieszkałe na wsi (N=13/18,84%). Stwierdzone różnice nie były istotne statystycznie (p>0,05). Na podstawie uzyskanych wyników badań stwierdzono, że niektóre badane błędnie wskazały, iż jednym z czynników ryzyka nowotworu piersi jest chirurgiczne powiększenie piersi (N=80; 44,44%), rak szyjki macicy (N=61; 34,44%), niski status socjoekonomiczny (N=37; 20,55%), oraz wczesne rozpoczęcie współżycia seksualnego (N=25; 13,88%). Nie stwierdzono istotnie statystycznej zależności pomiędzy wymienionymi wyżej czynnikami a wiekiem, wykształceniem i miejscem zamieszkania badanych (p>0,05). 169

4 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda Tab 1. Znajomość czynników ryzyka nowotworu gruczołu piersiowego a zmienne socjodemograficzne Wiek Późna menopauza Wykształcenie Miejsce zamieszkania ZMIENNE Wiek ( 50 lat) Płeć Czynniki ryzyka Rasa biała Wczesna pierwsza miesiączka lat N % 66,10% 49,15% 22,03% 28,81% 22,03% lat N % 74,14% 48,28% 13,79% 29,31% 24,14% Powyżej 52 N lat % 57,14% 41,27% 14,29% 22,22% 14,29% χ 2 3,874379, ,825699, , p=,14411 p=,63026 p=,40138 p=,61180 p=,35720 Podstawowe / N zawodowe % 67,86% 25,00% 10,71% 28,57% 25,00% Średnie N % 67,86% 48,31% 13,48% 22,47% 17,98% Wyższe N % 69,84% 52,38% 23,81% 31,75% 20,63% χ 2 1, , , ,683934, p=,56702 p=,04522 p=,15898 p=,43087 p=,71145 Miasto N % 65,77% 44,14% 15,32% 25,23% 18,02% Wieś N % 65,22% 49,28% 18,84% 28,99% 23,19% χ 2, , , , , p=,93999 p=,50193 p=,53721 p=,57912 p=,39914 N % 65,55% 46,11% 16,66% 26,66% 20,0% OGÓŁEM 170

5 Artur Wdowiak, Magdalena Lewicka, Magdalena Sulima, Barbara Stawarz, Anita Wdowiak, Grzegorz Bakalczuk, Katarzyna Kanadys, Marzena Mierzicka, Małgorzata Wójcik Tab 2. Znajomość czynników ryzyka nowotworu gruczołu piersiowego a zmienne socjodemograficzne c.d Wiek Wykształcenie Miejsce zamieszkania ZMIENNE Wczesne rozpoczęcie współżycia seksualnego Czynniki ryzyka Karmienie piersią Bezdzietność Uwarunkowania genetyczne Chirurgiczne powiększanie piersi lat N % 10,17% 44,07% 13,56% 94,92% 42,37% lat N % 15,52% 36,21% 13,79% 93,10% 44,83% Powyżej 52 N lat % 15,87% 28,57% 17,46% 100,00% 46,03% χ 2 1, ,171561, ,178616, p=,60097 p=,20479 p=,79398 p=,12378 p=,91839 Podstawowe N / zawodowe % 25,00% 25,00% 17,86% 96,43% 42,86% Średnie N % 11,24% 37,08% 10,11% 96,63% 40,45% Wyższe N % 12,70% 39,68% 20,63% 95,24% 50,79% χ 2 3, , ,415758, , p=,17476 p=,39010 p=,18126 p=,90487 p=,44211 Miasto N % 11,71% 35,14% 11,71% 98,20% 44,14% Wieś N % 17,39% 37,68% 20,29% 92,75% 44,93% χ 2 1,147644, , ,374647, p=,28405 p=,72952 p=,11710 p=,06621 p=,91809 N % 13,88 36,11% 15% 96,11% 44,44% OGÓŁEM 171

6 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda Tab 3. Znajomość czynników ryzyka nowotworu gruczołu piersiowego a zmienne socjodemograficzne c.d. Wiek Wykształcenie Miejsce zamieszkania OGÓŁEM ZMIENNE Antykoncepcja hormonalna /terapia hormonalne Raka jajnika/ macicy Czynniki ryzyka Rak szyjki macicy Mała aktywność fizyczna Otyłość lat N % 66,10% 42,37% 33,90% 30,51% 45,76% lat N % 70,69% 48,28% 37,93% 17,24% 43,10% Powyżej 52 N lat % 66,67% 36,51% 30,16% 19,05% 31,75% χ 2, ,715094, , , p=,84506 p=,42420 p=,66557 p=,17002 p=,24202 Podstawowe N / zawodowe % 64,29% 50,00% 50,00% 10,71% 35,71% Średnie N % 65,17% 43,82% 31,46% 16,85% 34,83% Wyższe N % 73,02% 36,51% 30,16% 34,92% 49,21% χ 2 1, p=, , , , p=, , p=,14447 p=,00862 p=,17999 Miasto N % 63,96% 42,34% 34,23% 22,52% 42,34% Wieś N % 73,91% 42,03% 33,33% 21,74% 36,23% χ 2 1,928513, , , , p=,16492 p=,96699 p=,90119 p=,90217 p=,41587 N % 67,7% 42,22% 34,44% 24,44% 40,0% 172

7 Artur Wdowiak, Magdalena Lewicka, Magdalena Sulima, Barbara Stawarz, Anita Wdowiak, Grzegorz Bakalczuk, Katarzyna Kanadys, Marzena Mierzicka, Małgorzata Wójcik Tab 4. Znajomość czynników ryzyka nowotworu gruczołu piersiowego a zmienne socjodemograficzne c.d. Czynniki ryzyka Wysoki Promieniowanie jonizu- Używki Socjoekono- Niski status ZMIENNE status socjoekonomicznjącmiczny N lat % 49,15% 45,76% 8,47% 23,73% N lat % 51,72% 55,17% 5,17% 24,14% Wiek N Powyżej 52 lat % 47,62% 44,44% 4,76% 14,29% χ 2, ,624001, , p=,90187 p=,44397 p=,64942 p=,31097 Podstawowe / N zawodowe % 53,57% 46,43% 3,57% 7,14% N Średnie Wykształcenie N % 48,31% 41,57% 7,87% 21,35% Wyższe % 49,21% 58,73% 4,76% 25,40% χ 2, ,396467, , p=,88796 p=,11100 p=,60900 p=,13379 N Miasto % 45,95% 50,45% 7,21% 17,12% Miejsce N zamieszkania Wieś % 55,07% 44,93% 4,35% 26,09% χ 2 1,417827, , , p=,23376 p=,47096 p=,43617 p=,14765 N OGÓŁEM % 49,44% 48,33% 6,11% 20,55% 173

8 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda 174 OMÓWIENIE WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH Nowotwory gruczołu piersiowego stanowią poważny problem epidemiologiczny w wielu krajach wysokorozwiniętych, w tym w Polsce. Doniesienia literatury wskazują, że jednym z ważniejszych czynników ryzyka ich rozwoju są uwarunkowania genetyczne. Mutacja genów podatności na raka piersi: BRCA1 i BRCA2, przypisywana jest większości przypadków rodzinnie dziedzicznych zachorowań na raka piersi i/lub jajnika [7,14]. Rozensztrauch i wsp. [15] dokonując badań w grupie 93 kobiet ze Stowarzyszenia Kobiet po Mastektomii Amazonka stwierdzili, że wśród badanych najbardziej znanym czynnikiem ryzyka raka sutka był czynnik genetyczny. Badania Muszyskiej i wsp. [11] wykazały, że 87% badanych było zdania, że rak piersi może być dziedziczny. Również w badaniach przeprowadzonych przez Lewandowską i wsp. [8] 64% kobiet wskazało obciążenie genetyczne. Z kolei analizując wyniki badań Kędziory i wsp. [6], przeprowadzone w grupie kobiet w wieku lat, należy zauważyć, że jedynie 29% badanych wskazało obciążenia genetyczne, jako czynnik ryzyka. Pomimo przeprowadzonych wielu badań w środowisku naukowym nie ma zgodności co do związku etiologicznej roli hormonów steroidowych z czynnikami ryzyka nowotworów gruczołu sutkowego. Udowodniono jednak, iż doustne środki antykoncepcyjne zwiększają proliferację komórek nabłonka, które są docelowymi dla zmian nowotworowych. Nie ustalono jednak, czy jest to efekt wspólnego działania estrogenów i gestagenów, czy indywidualny efekt działania każdego oddzielnie [10]. Analizy badań wskazują na 24% wzrost ryzyka zachorowania na nowotwory piersi u kobiet, które aktualnie przyjmują doustną antykoncepcję i trochę niższe, acz i tak wysokie, ryzyko u kobiet, które stosowały ten rodzaj antykoncepcji w ostatnich dziewięciu latach, w porównaniu z ogólną populacją. Większe ryzyko zostało zaobserwowane również u kobiet, które rozpoczęły stosowanie doustnej antykoncepcji przed 20 r.ż, i u kobiet, które stosowały ten rodzaj antykoncepcji przed urodzeniem pierwszego dziecka, kiedy to tkanka gruczołowa jest najbardziej wrażliwa na karcynogenezę. Po dziesięciu latach od zakończenia stosowania doustnej antykoncepcji ryzyko zmniejsza się do poziomu obserwowanego w ogólnej populacji [1, 14, 17]. Wyniki badań epidemiologicznych sugerują umiarkowany wzrost ryzyka zachorowania na nowotwory gruczołu piersiowego podczas stosowania przez dłuższy okres estrogenów w dużych dawkach. Zauważono dodatnią zależność pomiędzy poziomem estradiolu w surowicy krwi a ryzykiem zachorowania na raka piersi w grupie kobiet po menopauzie. Złożona HTZ zwiększa ryzyko nowotworu piersi w porównaniu z monoterapią estrogenem [4]. Również wiele badań epidemiologicznych potwierdziło, iż wczesna pierwsza miesiączka oraz późna menopauza są istotnymi czynnikami ryzyka wystąpienia raka sutka. U kobiet, u których aktywność hormonalna trwała ponad 40 lat istnieje dwukrotnie większe ryzyko nowotworu piersi aniżeli u kobiet, które miesiączkują krócej niż 30 lat [6, 14, 16]. Kędziora [6], Pięta [14] oraz Słomko[16] wskazują, że wiek kobiety stanowi czynnik ryzyka wystąpienia nowotworu piersi w krajach wysoko rozwiniętych. Wzrost zagrożenia nowotworem piersi obserwuje się u kobiet w wieku lat. Pasternak oraz Lubińska Żądło [12], na podstawie badań własnych przeprowadzo-

9 Artur Wdowiak, Magdalena Lewicka, Magdalena Sulima, Barbara Stawarz, Anita Wdowiak, Grzegorz Bakalczuk, Katarzyna Kanadys, Marzena Mierzicka, Małgorzata Wójcik nych w grupie 88 kobiet w wieku powyżej 25 roku życia stwierdzili, że większość badanych, jako czynniki ryzyka nowotworu piersi wymieniła wiek (51,14%) oraz historię zachorowań w rodzinie (62,50%). W dalszej kolejności badane wymieniały historię porodów (14,77%) oraz wywiad miesiączkowy (11,36%). Również z badań Kędziory [6] wynika, że wiek powyżej 45 lat stanowi czynnik ryzyka raka piersi w opinii badanych. Nowotwór gruczołu piersiowego przypisywany jest zwłaszcza kobietom. Nie mniej jednak występuję również u mężczyzn. Jak podają statystyki 1% wszystkich przypadków wystąpienia raka piersi dotyka mężczyzn. Na każde sto osób dotkniętych tym schorzeniem, 2 3 to właśnie mężczyźni. Większość czynników jakie powodują raka sutka u mężczyzn jest taka sama jak u kobiet. Do innych należą: długotrwała ginekomastia, zaburzenia wytwarzania testosteronu, rak stercza, marskość wątroby, AIDS, ekspozycja na wysoką temperaturę, oraz przebywanie w zasięgu pola magnetycznego przez długi czas przed 30 rokiem życia. Nowotwór gruczołu piersiowego u mężczyzn rozpoznawany jest zwykle w zaawansowanym stadium, co wynika z faktu, iż brak jest standardowego postępowania diagnostycznego [13]. Ekspozycja na promieniowanie jonizujące, jako czynnik zwiększający ryzyko zachorowania na raka piersi, ma największe znaczenie u młodych kobiet. Nadmierna ekspozycja na promieniowanie zwiększa ryzyko zachorowania aż dwukrotnie. Obecnie, dawka na jaką jest narażona pacjentka podczas prześwietlania klatki piersiowej jest niewielka. Jednak częste narażenie na promieniowanie może powodować kumulację dawki całkowitej a rakotwórczy wpływ promieniowania jest uzależniony od wielkości dawki [6]. W profilaktyce nowotworu gruczołu piersiowego ważną rolę odgrywa właściwa dieta oraz eliminacja używek [14]. Jak podają Zbucka i wsp. [18] spożycie długołańcuchowych nienasyconych kwasów tłuszczowych w ilości równej 40g/dobę lub większej, może zmniejszyć ryzyko raka piersi o 30%. Badania przeprowadzone przez Franek i wsp. [2] na temat zachowań zdrowotnych na przykładzie profilaktyki raka piersi, wykazały, że 34% badanych stosowało dietę bogatą w owoce i warzywa, 32,2% dietę bogato białkową, 17,93% dietę ubogotłuszczową natomiast 15,2% badanych preferowało dietę bogatotłuszczową. Z analizy tych samych badań wynika, że większość badanych stosowało używki: 26,7% badanych paliło papierosy, 78,3% piło kawę, a 29,4% badanych spożywało okazjonalnie alkohol. Malicka i Pawłowska [9], a także Pięta i Opala [14] podają, że aktywność fizyczna znacznie obniża ryzyko wystąpienia nowotworu gruczołu piersiowego poprzez redukcję masy ciała, nasilenie aktywności układu immunologicznego oraz zmniejszenie liczby owulacji. Z kolei Janssen oraz Van De Loo [3] donoszą, że aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko wystąpienia raka sutka poprzez opóźnienie wystąpienia menarche. Z analizy badań Rozensztraucha i wsp. [15] przeprowadzonych w zakresie zachowań zdrowotnych kobiet przed rozpoznaniem nowotworu wynika, że wiedza badanych na temat protekcyjnego wpływu aktywności fizycznej była ograniczona. Wiedza ta korelowała dodatnio z wykształceniem - 100% bada- 175

10 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda nych z wykształceniem podstawowym nie uprawiało sportu, natomiast 64% badanych, które uprawiały sport legitymowało się wykształceniem wyższym. Z analizy przeprowadzonych badań własnych wynika, że ponad połowa kobiet w wieku rozrodczym uznała uwarunkowania genetyczne, stosowanie antykoncepcji hormonalnej lub terapii hormonalnej, oraz wiek powyżej 50 roku życia za główne czynniki ryzyka wystąpienia nowotworów gruczołu piersiowego. Niemal połowa kobiet wskazała płeć (46,11%), promieniowanie jonizujące (49,44%) oraz używki (48,33%). Natomiast bezdzietność, wczesną pierwszą miesiączkę i późną menopauzę wskazało mniej niż 40% badanych. Nie stwierdzono istotnie statystycznej zależności pomiędzy wymienionymi czynnikami a wiekiem, wykształceniem i miejscem zamieszkania badanych (p>0,05). Ponadto badania własne wykazały, że jedynie 24,44% kobiet uznało małą aktywność fizyczną za czynnik ryzyka nowotworów piersi. Wiedza ta była istotnie zależna od wykształcenia badanych (p=0,008). Respondentki z wykształceniem wyższym posiadały istotnie większą wiedzę w tym zakresie aniżeli badane legitymujące się wykształceniem podstawowym lub zawodowym oraz średnim. Pomimo zadawalającej znajomości czynników ryzyka nowotworów piersi wśród kobiet w wieku okołomenopauzalnym, celowe wydaje się prowadzenie ciągłej edukacji na temat profilaktyki tego schorzenia. WNIOSKI 1. Kobiety w wieku okołomenopauzalnym znają czynniki ryzyka nowotworów piersi. Do najbardziej znaczących czynników w ich opinii należą: uwarunkowania genetyczne, stosowanie antykoncepcji hormonalnej lub terapii hormonalnej, oraz wiek powyżej 50 roku życia. 2. Pomimo zadawalającej znajomości czynników ryzyka nowotworów piersi celowe wydaje się prowadzenie wśród kobiet, nie tylko w wieku okołomenopauzalnym, ciągłej edukacji na ten temat. Dbanie o stały wzrost świadomości polskich kobiet w tym zakresie stanowi powinność pracowników służby zdrowia różnych specjalności. 176 PIŚMIENNICTWO 1. Calhoun K.E., Giuliano A.E.: Rak piersi. (W:) Berek J.S., Novak E. (red.): Ginekologia. Wyd. Medipage, Warszawa Franek G. i wsp.: Rola edukacji w kształtowaniu zachowań zdrowotnych na przykładzie programu profilaktyki raka piersi u kobiet. Wiad Lek 2002, 55, supl. 1, 2: Janssen J., Van De Loo.: Rak piersi: bezpośrednie i pośrednie czynniki ryzyka związane z wiekiem i stylem życia. Nowotwory 2009, 59(3): Jaśkiewicz J., Wełnicka Jaśkiewicz M.: Hormony a rak piersi uwagi onkologia. Prz Menopauz 2004, 4:

11 Artur Wdowiak, Magdalena Lewicka, Magdalena Sulima, Barbara Stawarz, Anita Wdowiak, Grzegorz Bakalczuk, Katarzyna Kanadys, Marzena Mierzicka, Małgorzata Wójcik 5. Jeziorski A.: Rak piersi. (W:) Kordek R. (red.): Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy, Wyd. Via Medica, Gdańsk Kędziora A. i wsp.: Ocena wiedzy kobiet na temat profilaktyki i rozpoznawania nowotworów gruczołu piersiowego. (W:) Opala T., Olszewski J. (red.): Położna i pielęgniarka partnerka lekarza w medycznej opiece nad kobietą. Wyd. Bernardinum Sp. z o.o., Gdańsk 2009: Komorowski A.: Screening for Breast Cancer: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement. Ann Int Med, 2009; 151: Lewandowska A. i wsp.: Wiedza kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy i rak piersi. Onkol Pol 2012, 15,1: Malicka I., Pawłowska K.: Aktywność ruchowa w prewencji pierwotnej i wtórnej raka piersi. Rehabil Med 2008, 12,: Makowski M. i wsp.: Estrogeny a rak sutka. Prz Menopauz 2007, 3: Muszyńska A. i wsp.: Stan wiedzy polskich kobiet na temat profilaktyki raka piersi. Family Med Prim Care Rev 2006, 8(3). 12. Pasternak K., Lubińska Żądło B.: Ocena potrzeby samokontroli piersi przez kobiety. Zdr Publ 2002, 112, supl Pietras J.: Rak sutka u mężczyzn. Mag Pielęg Położ 2011, 10: Pięta B., Opala T.: Czynniki ryzyka raka piersi. (W:) Kiełbratowska B., Łysiak Szydłowska W., Preis K. (red.): Wyd Bernardinum Sp. z o.o., Gdańsk 2007; Rozensztrauch A. i wsp.: Styl życia kobiet przed rozpoznawanym nowotworem sutka. Adv Clin Exp Med 2005, 14, 14A. 16. Słomko Z.: Epidemiologia i skrining raka gruczołów sutkowych. (W:) Słomko Z. (red.) Ginekologia. Wyd. PZWL, Warszawa Sympozjum: Rak piersi; Postępowanie w raku sutka podejście interdyscyplinarne. Cz. 1. Profilaktyka i diagnostyka. Med Dypl 2008, 17, Zbucka M. i wsp.: Czy można wpływać na ryzyko wystąpienia raka piersi? Prz Menopauz 2005, 6: STRESZCZENIE Najczęściej występującym nowotworem złośliwym u kobiet jest nowotwór gruczołu piersiowego. Liczne obserwacje oraz badania naukowe wskazują na występowanie wielu czynników, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na częstość występowania nowotworów piersi w określonej populacji. Ocena znajomości czynników ryzyka nowotworów piersi. Badania dotyczące znajomości czynników ryzyka nowotworów piersi przez 177

12 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda kobiety w wieku okołomenopauzalnym przeprowadzono wśród 180 (100%) mieszkanek województwa lubelskiego, zgłaszających się na badania kontrolne do lekarza ginekologia w publicznych, niepublicznych i prywatnych gabinetach ginekologiczno-położniczych. Metodą, która została zastosowana w niniejszej pracy był sondaż diagnostyczny. Techniką badań był kwestionariusz ankiety własnego autorstwa, który zawierał pytania dotyczące czynników ryzyka nowotworów piersi oraz charakterystyki badanej grupy. Respondentki miały za zadanie wybrać, spośród podanych w ankiecie czynników te, które ich zdaniem stanowią ryzyko rozwoju nowotworów piersi. Badane kobiety mogły udzielić więcej niż jedną odpowiedź. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Z analizy przeprowadzonych badań wynika, że uwarunkowania genetyczne (96,11%), stosowanie antykoncepcji hormonalnej lub terapii hormonalnej (67,7%), oraz wiek powyżej 50 roku życia (65,55%) zostały uznane za główne czynniki ryzyka wystąpienia nowotworów gruczołu piersiowego przez badane kobiety. W dalszej kolejności respondentki wymieniły promieniowanie jonizujące (49,44%), używki (48,33%), płeć (46,11%), nowotwór jajnika lub macicy (42,22%) oraz otyłość (40%), a także bezdzietność (36,11%), wczesną pierwszą miesiączkę (26,66%), i późną menopauzę (20,0%). Nie stwierdzono istotnie statystycznej zależności pomiędzy znajomością podanych wyżej czynników zwiększających ryzyko rozwoju nowotworów piersi a wiekiem, wykształceniem i miejscem zamieszkania badanych (p>0,05). Kobiety w wieku okołomenopauzalnym znają czynniki ryzyka nowotworów piersi. Do najbardziej znaczących czynników w ich opinii należą: uwarunkowania genetyczne, stosowanie antykoncepcji hormonalnej lub terapii hormonalnej, oraz wiek powyżej 50 roku życia. Pomimo zadawalającej znajomości czynników ryzyka nowotworów piersi celowe wydaje się prowadzenie wśród kobiet, nie tylko w wieku okołomenopauzalnym, ciągłej edukacji na ten temat. Dbanie o stały wzrost świadomości polskich kobiet w tym zakresie stanowi powinność pracowników służby zdrowia różnych specjalności. 178 ABSTRACT The most common cancer in women is breast cancer. Numerous observations and research show that there are many factors that directly or indirectly affect the incidence of breast cancer in a defined population. Assessment of knowledge of risk factors for breast cancer in women at the age of menopause. Research on the knowledge of risk factors of breast cancer for women in menopause was conducted among 180 (100%) residents of Lublin province, who accepted the checks to the doctor gynaecology in public, private and non-gynaecological-obstetric surgeries. Method that was used in this study was a diagnostic survey. Technique for the study was a questionnaire survey of his own authorship, which included questions about breast cancer risk factors and the characteristics of the study group. The respondents were asked to select, from among the factors listed in the survey that they believe are the risk of developing breast cancer. The women were able to give more than one answer. Participation in the study was voluntary and anonymous. The results were statistically analyzed. The analysis of the study shows that genetic factors

13 Artur Wdowiak, Magdalena Lewicka, Magdalena Sulima, Barbara Stawarz, Anita Wdowiak, Grzegorz Bakalczuk, Katarzyna Kanadys, Marzena Mierzicka, Małgorzata Wójcik (96.11%), the use of hormonal contraception or hormone replacement therapy (67.7%), and age over 50 years (65.55%) were considered to be major risk factors for prostate cancer by the female breast. Subsequently, respondents identified the ionizing radiation (49.44%), stimulants (48.33%), gender (46.11%), ovarian or uterine cancer (42.22%) and obesity (40%), and childlessness (36.11%), early menarche (26.66%), and late menopause (20.0%). There was no statistically significant relationship between the knowledge of the above-mentioned factors that increase the risk of developing breast cancer and age, education and place of residence of the respondents (p> 0.05).Women in menopause know the risk factors for breast cancer. The most significant factors in their opinion, are: genetic predisposition, hormonal contraception or hormone replacement therapy, and age over 50 years of age. Despite a satisfactory knowledge of risk factors of breast cancer, it seems appropriate to conduct among women, not only at the age of perimenopause, continuing education on the subject. Caring for the steady increase in the awareness of Polish women in this regard is the duty of health professionals of various specialties. Artykuł zawiera znaków ze spacjami 179