Spacery ulicami Chorzowa

Transkrypt

1

2 Adam Lapski Spacery ulicami Chorzowa (Monografia ulic miasta z opisem zabytków i miejsc godnych uwagi) Chorzów 2014

3 Wykaz skrótów bibliograficznych ZBoWiD Związek Bojowników o Wolność i Demokrację ROD Rodzinne Ogrody Działkowe ul. ulica m.in. między innymi MRN Miejska Rada Narodowa CHSM Chorzowska Spółdzielnia Mieszkaniowa DTŚ Drogowa Trasa Średnicowa KPP Komunistyczna Partia Pracy WPKiW Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku MORiS Miejski Ośrodek Rekreacji i Sportu wł. właściwie AKS Amatorski Klub Sportowy PGR Państwowe Gospodarstwo Rolne r. rok ZK PGM Zakład Komunalny Przedsiębiorstwa Gospodarki Mieszkaniowej KS Klub Sportowy ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych cm centymetr ha hektar m2 metr kwadratowy m3 metr sześcienny m metr mm milimetr pl. plac kg kilogram bł. błogosławiony św. święty ks. ksiądz bp biskup 2

4 max. maksymalnie pow. powierzchnia arch. architekt pw. pod wezwaniem ZCH Zakłady Chemiczne poł. połowa woj. wojewódzki n.p.m. nad poziomem morza mps maszynopis t.r. tegoż roku dn. dnia SGGW Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego hr. hrabia wym. wymiary o. ojciec 3

5

6 A

7 Adamieckiego Karola ulica w dzielnicy Chorzów Stary, rozpoczyna się od ul. Legnickiej i prowadzi w stronę Zakładów Azotowych, jest równoległą do ul. G. Narutowicza. Karol Adamiecki (18 III 1866 Dąbrowa Górnicza 16 V 1933 Warszawa) absolwent Wyższej Szkoły Rzemieślniczej w Łodzi oraz Instytutu Technologicznego w Petersburgu, gdzie uzyskał tytuł inżyniera technologa hutnictwa. Pracę zawodową rozpoczął w Hucie Bankowej w Dąbrowie Górniczej, później pracował jako dyrektor techniczny w Walcowni Rur i Żelaza w Jekatierinosławiu (dzisiaj Dniepropietrowsk na Ukrainie). Od 1911 r. kierownik Katedry Technologii Mechanicznej i Walcowania Politechniki Warszawskiej. Inicjator utworzenia Instytutu Naukowego Organizacji Pracy (później Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa). Zajmował się przede wszystkim efektywnością czasu pracy w hutnictwie. Opracował tzw. zasadę harmonizacji, prowadzącą do polepszenia efektywności pracy i wydajności produkcji. Jest autorem opracowania innowacyjnej metody kontroli jakości blach kotłowych a także konstruktorem urządzenia wykorzystywanego do pomiarów deformacji walców. Warto zobaczyć: Budynek mieszkalny dla urzędników Zakładów Azotowych u zbiegu ul. Adamieckiego 1 i ul. Maciejkowickiej, wzniesiony wg projektu Ludwika Wojtyczko, wykonanego wspólnie ze Stefanem Żeleńskim w 1930 r., w którym utrzymano nowoczesny modny wówczas styl modernizmu. Po przeciwnej stronie ul. Adamieckiego i ul. Legnickiej 1 znajduje się budynek, w którym od 9 X 1998 r. mieści się siedziba Komendy Miejskiej Policji w Chorzowie. Trójkondygnacyjny budynek to dawny hotel robotniczy adaptowany na potrzeby policji, który w chwili oddania do użytku był jednym z najnowocześniejszych budynków policyjnych w Polsce. Znajduje się w nim ponad 80 pomieszczeń dla funkcjonariuszy, zaplecze techniczne wraz z garażami. Akacjowa ulica w Dzielnicy Chorzów Stary, leży na terenie tzw. Starego Węzłowca tuż przy granicy z Parkiem Śląskim. Węzłowiec (dawniej Wężowiec, nazwa pochodzi prawdopodobnie od dużej ilości gadów, które mogły gnieździć się w tym leśnym i łąkowym środowisku) to osada powstała pod koniec XVIII wieku. Po przeciwnej stronie ul. Siemianowickiej, ale już na terenie miasta Siemianowice Śląskie powstało nowe osiedle domów jednorodzinnych tzw. Osiedle Węzłowiec. Tuż obok realizowana jest nowa inwestycja mieszkaniowa Chorzowa, zwana Osiedle Planty Śląskie. AKS (plac) plac zlokalizowany w dzielnicy Chorzów Centrum. Zlokalizowany przed dawnym kompleksem sportowym Amatorskiego Klubu Sportowego. Dzieje tego klubu sięgają 1910 r. i związane są z dzielnicą Chorzów II tzw. Pniokami, gdzie klub powstał. Dawny kompleks sportowy wybudowany wg projektu inż. Józefa Ćwiżewicza i inż. Eugeniusza Pogody otwarto 2 X 1927 r. przy parku miejskim w południowo zachodniej części Góry Redena. Posiadał wówczas na powierzchni ok. 10 ha dwa boiska sportowe, w tym jeden z owalną bieżnią szutrową, dwa baseny kąpielowe z drewnianą wieżą do skoków, korty tenisowe i krykietowe, tereny do ćwiczeń wojskowych z torem przeszkód. Dzisiaj w tym miejscu stoi kompleks handlowy Carrefour AKS, który uruchomiono 27 IV 2005 r. Na dawnym boisku do piłki ręcznej znajduje się lodowisko, sezonowo prowadzone przez Miejski Ośrodek 6

8 Rekreacji i Sportu. Na ogrodzeniu od strony przystanku tramwajowego pozostał symbol AKS u, zielona koniczynka. Spadkobiercą tradycji sportowych AKS-u jest dzisiejszy klub AKS Wyzwolenie, działający na stadionie lekkoatletycznym przy ul. J. Lompy. Anny (św.) ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Równoległa do ul. Wiosennej i ul. Klimzy. Anna święta kościoła katolickiego, matka Maryi, Matki Bożej, a babka Pana Jezusa. W ikonografii przedstawiana jest jako starsza kobieta trzymająca na rękach swoją córkę oraz wnuka. Najbardziej rozpowszechniony i czczony jej wizerunek w postaci figurki znajduje się na Górze św. Anny (diecezja opolska), gdzie od pokoleń organizowane są pielgrzymki do jej sanktuarium. Antoniowska ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Rozpoczyna się wjazdem od ul. Głównej i biegnie wzdłuż małego osiedla ze starym zespołem zabudowy patronackiej. Warto zobaczyć: Zespołem zabudowy patronackiej pod nr 1-7 wzniesionym dla pracowników pobliskiej kopalni Barbara Chorzów oraz Zakładów Azotowych. Nazwa pochodzi od byłego obszaru dworskiego - folwarku Antonowiec (Antoniów, Antonienhof), na którym w latach funkcjonował PGR. Obecnie działa tu Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Za zabudowaniami rozciąga się teren Rodzinnych Ogrodów Działkowych Azalia założonych w 1936 r. Antoniów ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Nazwa jak w przypadku poprzedniej pochodzi od folwarku. Dojazd z ul. Głównej na ul. Kluczborską i później zjazd do ul. Antoniów. Warto zobaczyć: Drewniany krzyż - stojący przy wjeździe z ul. Kluczborskiej na Antoniów, który ustawiony został w prawdopodobnym miejscu pochówku mieszkańców Maciejkowic, którzy zmarli w czasie panujących często w XIX wieku na terenie Górnego Śląska epidemii m.in. cholery, czerwonki. Stąd miejsce to nazywane jest przez miejscowych pole choleryczne. Tereny tzw. Żabich Dołów rozciągający się tuż za zabudowaniami Spółdzielni, które od 6 II 1997 r. są prawnie chronionym obszarem przyrodniczo krajobrazowym, powstałym na pograniczu trzech miast: Chorzowa, Bytomia i Piekar Śląskich. Armii Krajowej ulica w dzielnicy Chorzów Batory biegnąca od granic Świętochłowic (ul. Katowicka) przy dawnym wiadukcie kolejowym do granic z Katowicami, gdzie jest ul. Gliwicką przy wyjeździe na Drogową Trasę Średnicową. Dawniej chorzowski odcinek tej jednej z dłuższych ulic aglomeracji, przechodzącej przez trzy miasta (Świętochłowice, Chorzów i Katowice) nosił następując nazwy: ul. Krakowska (w latach , wówczas jeszcze w granicach administracyjnych Wielkich Hajduk, które do Chorzowa przyłączone 7

9 zostały w kwietniu 1939 r.), Hermann-Göring Strasse (w latach ), Armii Czerwonej (po II wojnie światowej). Obecna nazwa nawiązuje do organizacji zbrojnej polskiego podziemia, sformowanej 14 II 1942 r. rozkazem gen. Władysława Sikorskiego z utworzonego w listopadzie 1939 r. Związku Walki Zbrojnej, podporządkowana bezpośrednio Rządowi RP na uchodźctwie. Rozformowana 19 I 1945 r. Pod koniec XIX wieku pojawił się tu tramwaj wąskotorowy, który kursował na linii Katowice Hajduki-Królewska Huta oraz Hajduki-Świętochłowice, a od 1912 r. ułożono już linię normalnych torów. Większość zabudowy ul. Armii Krajowej pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Warto zobaczyć: Budynek dawnej szkoły powszechnej ul. Armii Krajowej nr 10 i 12, składa się z dwóch połączonych obiektów. Ten z parceli nr 10 jest nieco starszy i pochodzi prawdopodobnie z lat 70. XIX wieku, drugi z parceli nr 12 wzniesiono w 1904 r. wg projektu arch. Arthura Niestroja w stylu historycznym. Oba budynki wzniesione na planie prostokąta w tradycyjnej konwencji z czerwonej cegły licówki. Budynek dawnego hotelu u zbiegu ulic Armii Krajowej 55 i Bojowników o Wolność i Demokrację 60. Obiekt wzniesiony w latach wg projektu Franciszka Wieczorka z Królewskiej Huty dla właściciela Górnych Hajduk Józefa Kowatza. Od chwili otwarcia do 1903 r., kiedy nastąpiło połączenie Dolnych i Górnych Hajduk w jeden organizm miejski Bismarckütte, hotel nosił nazwę Pod Zielonym Dębem ( Zur Grünen Eiche), później - do 1922 r. zwał się Pod Żelaznym Kanclerzem (Zur Eisernen Kanzler, chodzi tu o Kanclerza Otto von Bismacka), a następnie zmienił nazwę na Śląski. Od 1905 r. do 1939 r. właścicielem był Ludwik Goldstein. Z chwilą wybuchu wojny hotel, jako własność żydowska został skonfiskowany i prawdopodobnie zamknięty. Po wojnie w parterze działała restauracja, a część hotelowa zamieniona została na mieszkania czynszowe. Budynek dworca kolejowego ul. Armii Krajowej 46, wzniesiony w 1913 r. wg projektu sporządzonego przez ówczesną Królewską Dyrekcję Kolejową w Katowicach z 1911 r. (Königliche Eisenbahn-Direktion). Jest to obiekt założony na planie prostokąta utrzymany w konwencji modernistycznej, w części dwu lub trójkondygnacyjny w skład którego wchodzi kilka połączonych ze sobą brył o zróżnicowanych elewacjach tynkowanych na gładko, a całość nakryta jest wielopołaciowymi dachami. Dawny budynek szkolny ul. Armii Krajowej 79-81, wybudowany w 1865 r. wg projektu Dominika Dreschera, w stylu historycznym z cegły, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z trzecią kondygnacją ukrytą pod wysokim, symetrycznym, kombinowanym dachem. Budynek na planie prostokąta, złożony z dwóch zestawionych ze sobą brył. Fasada ozdobiona trójkątnymi szczytami wieńczącymi ryzality. Dawniej funkcjonowały tu dwie szkoły powszechne nr XL (specjalna) i nr XLI koedukacyjna. Asnyka Adama ulica w dzielnicy Chorzów Batory na terenie osiedla Batory tzw. Starego Osiedla powstałego w latach 50. XX wieku. Asnyk Adam (11 IX 1838 Kalisz 2 VIII 1897 Kraków) dr filozofii, polski poeta, dramaturg epoki 8

10 pozytywizmu. Uczestnik powstania styczniowego 1863 r. Twórca trzydziestu filozoficzno refleksyjnych sonetów z lat , opatrzonych tytułem Nad głębinami oraz wierszy wydanych w czterech tomach pt. Poezje. Astrów ulica w dzielnicy Chorzów Centrum na terenie osidla Różanka położonego przy Parku Róż (zob. ul. Żwirki i Wigury). Atrakcji (plac) plac zlokalizowany jest przed bramą główną do Śląskiego Wesołego Miasteczka w Parku Śląskim przy linii tramwajowej łączącej Chorzów z Katowicami. Nazwa nawiązuje do atrakcji urządzeń rozrywkowych znajdujących się na terenie lunaparku. Samo Wesołe Miasteczko powstało w 1959 r. na powierzchni ok. 40 ha, z czego większość zajęta jest przez centralnie położony staw. Azotowa ulica zlokalizowana w dzielnicy Chorzów III (Stary). Dojazd z ul. K. Adamieckiego. Nazwa nawiązuje do zlokalizowanych tuż przy ulicy Zakładów Azotowych (zob. ul. G. Narutowicza). 9

11

12 B

13 Bałtycka ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Biegnie od ulicy H. Dąbrowskiego, przez ul. Wolności, równolegle do DTŚ i w stronę dolinę rzeki Rawy, gdzie kończy się wjazdem na teren ZK PGM. Nazwa odnosi się do Morza Bałtyckiego, które stanowi północną naturalną granicę Polski. Warto zobaczyć: Krzyż przydrożny stoi na tle ekranu zasłaniającego DTŚ i został przeniesiony w to miejsce w 1995 r. wraz z budową trasy. Wzniesiony prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku, o czym świadczą delikatne formy neogotyckie krzyża. Wykonany z białego marmuru, składa się z krzyża właściwego z figurą Chrystusa, trzonu z niszą kapliczkową, w której ustawiona jest polichromowana figura Matki Bożej Bolesnej oraz cokołu, gdzie pierwotnie była inskrypcja (dzisiaj zatarta, prawdopodobnie wykonana w języku niemieckim). Całość otoczona ażurowym, kutym ogrodzeniem. Po przeciwnej stronie ul. Bałtyckiej stoją ciekawe budynki mieszkalne. Przy ul. Bałtyckiej 1, w którym prawdopodobnie mieszkał oprawca z obozu pracy w Świętochłowicach Zgodzie, Samuel Morel. Przy Bałtyckiej 2 mieści się dawny budynek dla urzędników zlokalizowanej w miejscu kopalni Król (szyb Bismarck, eksploatowany w latach ). Budynek wzniesiony został w 1923 r. wg projektu Aleksandra Globisza w formie stylizowanego dworku. Natomiast na rogu Bałtyckiej i Wolności 152 stoi kamienica narożna z 1910 r. autorstwa H. Madeja. Przylega do niej kamienica przy Wolności 150 z 1899 r. autorstwa Philipe Kolenda. Bankowa ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) jest łącznikiem między ul. Dąbrowskiego a ul. F. Chopina (Szopena). Nazwa pochodzi od budynku banku, który frontem stoi do ul. F. Chopina. Warto zobaczyć: Budynek banku wzniesiony w 1927 r. wg projektu Stanisława Szcześniaka, w stylu ekspresjonistycznym i składa się z części bankowej - z dużą salą operacyjną banku, zdobioną klasycznymi filarami i bogatą sztukaterią - oraz części mieszkalnej, od ul. Bankowej, z charakterystycznymi przejściami na wewnętrzny dziedziniec. Warto zwrócić uwagę na cztery herby miast (Królewskiej Huty, Świętochłowic, Lublińca oraz Tarnowskich Gór) umieszczone pod gzymsem dachu na pilastrach. Barbary (św.) ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec) biegnie od ul. J. Gałeczki do ul. Klimzy. Ulica związana z jedną z najpopularniejszych na Śląsku świętych kościoła katolickiego. Barbara - święta kościoła katolickiego dziewica i męczennica, zmarła ok. 305 r. za panowania cesarza Galeriusza, który okrutnie prześladował chrześcijan. Barbara jest patronką dobrej śmierci. Czczona jest przede wszystkim przez górników, ale także marynarzy, żołnierzy, więźniów i wszystkich tych, którzy narażeni są na nagłą śmierć bowiem. Jej atrybutami są: wieża, miecz, kielich z hostią, palma męczeństwa. Warto zobaczyć: Przy ul. św. Barbary 1 jeden z najstarszych budynków tej części miasta zwanego Klimzowiec. 12

14 Wybudowany został w 1855 r. a jego pierwszym właścicielem był Walenty Skalbania. Jest to parterowy murowany budynek, wzniesiony na planie prostokąta, z wejściem na osi budynku. Dom posiada poddasze, a całość nakryta jest dwuspadowym dachem. Przed domem rozciąga się ogrodzona część starego ogrodu. Tuż przy ogrodzeniu w narożniku od strony ul. J. Gałeczki i ul. św. Barbary stoi przydrożny krzyż z figurą Chrystusa i usytuowaną w trzonie zamykaną niszą kapliczkową z małą figurką Matki Bożej. Powstał prawdopodobnie na przełomie XIX i XX wieku, jako krzyż graniczny bowiem przy ul. św. Barbary kończyła się niegdyś pierwotna i historyczna zabudowa Klimzowca, a dalej za domem rozciągały się kiedyś pola i łąki. Warto przy okazji wspomnieć, że w budynku czynszowym przy ul. Św. Barbary 3 urodził się Juliusz Grządziel (11 IV 1896 Chorzów Klimzowiec 18 IV 1973 Chicago USA), znany piewcą Klimzowca i Śląska. Barska ulica w dzielnicy Chorzów II łączy ul. P. Stalmacha i ul. 23 Czerwca. Nazwa pochodzi od miasta Bar (Podole Ukraina, nad rzeką Rów). Wcześniej wieś Rów należała do połowy XVII wieku do rodu Odrowążów. Później za sprawą królowej Bony, która stała się właścicielką tych ziem zmieniono nazwę Rowu na Bar, co było pamiątką pochodzenia Bony z włoskiego księstwa Bari. W XVI wieku wybudowano nowy zamek z czterema basztami, który w połowie XVII wieku zdobyty został przez wojska tureckie. Odzyskany w 1674 przez króla Jana III Sobieskiego. Później miasto związane było z Konfederacją Barską, zawiązaną w 1768 r. w obronie wiary katolickiej, niepodległości Rzeczpospolitej, przeciw królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu oraz reformom dawnych swobód szlacheckich. Walki konfederatów pod wodzą Kazimierza Pułaskiego trwały aż do 18 VIII 1772 r. Wcześniej, bo już 5 VII 1772 r. nastąpił Pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej. Przy tej ulicy od 1962 r. mieści się przeniesione sprzed budynku dawnej Hali Targowej największe w mieście targowisko. Warto zobaczyć: Przy ul. Barskiej, ul. P. Stalmacha i części Placu A. Mickiewicza znajduje się kompleks budynków CHSM zwane potocznie bauferajnem (od niemieckiego bau verein - towarzystwo budowlane), wzniesionych w latach wg projektu Fritza Meistera, w stylu modernistycznym. Wpierw wybudowano sześć połączonych ze sobą budynków przy obecnym Placu A. Mickiewicza, uzyskując w ten sposób 47 mieszkań i rogowym sklepem. Druga część budynków od ul. Barskiej i ul. P. Stalmacha wzniesiona została w latach 1914 i 1915 r. Powstało wówczas osiem budynków, które połączono z pozostałymi budynkami z pl. Mickiewicza, tworząc tym samym zwartą zabudowę tego terenu. Grupa ośmiu budynków od strony ul. Barskiej i ul P. Stalmacha dała łącznie 74 mieszkania i drugi narożny lokal sklepowy. Batorego Stefana ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest obok ul. Armii Krajowej główną arterią komunikacyjną dzielnicy. Rozciąga się od połączenia przy ul. Szpitalnej a kończy się rondem im. ks. prałata Franciszka Gębały oraz wyjazdem z miasta na DTŚ i autostradę A-4. Dawniej kończyła się przy ul. Granicznej i ul. Podmiejskiej. Jej przedłużenie powstało po II wojnie światowej. Stefan Batory (27 IX 1533 w Szilágysomlyó - 12 XII 1586 Grodno) od 1571 r. książę siedmiogrodzki, a od 1576 r. król Polski, po ślubie z Anną Jagiellonką, córką Zygmunta I Starego. W czasie swego panowania zmusił do uległości Gdańsk, prowadząc z nim wojnę, zwłaszcza ekonomiczną, polegającą na spławie zboża przez port w Elblągu. W 1579 r. podjął wojnę z Rosją 13

15 o Inflanty, które odzyskał i zawarł z nią rozejm w 1582 r. Był twórcą Trybunału Koronnego (1578 r.) i Litewskiego (1581 r.), a także tzw. piechoty wybranieckiej. Jest również założycielem w 1578 r. Akademii Wileńskiej. Jako gorliwy katolik przestrzegał równocześnie zasad tolerancji religijnej. Zmarł w Grodnie, ale pochowany został w Katedrze Wawelskiej w Krakowie. Warto zobaczyć: Budynek Domu Kultury Batory wzniesiony w końcu XIX wieku jako lokal rozrywkowy, którego właścicielem był Hugo Gerntke. W 1919 r. budynek zakupiony został przez parafię Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na potrzeby Katolickiego Domu Związkowego. Wówczas od strony dużej Sali dobudowano przybudówkę, a w 1928 r. prowadzono prace remontowe wewnątrz budynku. Od 1946 r. w budynku działał Zakładowy Dom Kultury huty Batory. W 1996 r. nastąpiło przekazanie budynku na rzecz miasta, które prowadzi w nim Miejski Dom Kultury Batory. W latach budynek przeszedł gruntowny remont, który przywrócił mu dawny blask. Budynek dawnego hotelu robotniczego przy nr 17 obiekt użyteczności publicznej tzw. budynek opieki socjalnej (Arbeiterheim), wzniesiony w 1905 r. w stylu historyzmu, w którym mogli mieszkać samotni robotnicy pracujący w hucie. Po wojnie przez długie lata w budynku tym miało swoją siedzibę zakładowe laboratorium. Budynki przy nr 31 i 33 wzniesione w 1898 r. jako wolnostojące obiekty mieszkalne typu podmiejskiej wilii, wg projektu Frantza Grünefelda z Katowic, w stylu historycznym, z czerwonej tradycyjnej cegły licówki stanowiące wówczas budynki mieszkalne pracowników administracji huty Bismarcka. Willa przy nr 35 budynek dawnej willi dyrektora huty Bismarcka Clausa Kallenborna tzw. Kasyno. Wzniesiony został w 1916 r. w stylu modernistycznym z elementami neorenesansowymi, wg projektu Arthura Junga, stojący w otoczeniu niewielkiego parku. Na parterze znajdował się wówczas reprezentacyjny hol, z którego przechodziło się do gabinetu dyrektora, jadalni, logi, saloniku i przedsionka. W oknie holu umieszczony jest przepiękny witraż figuralny, składający się z prostokątnych szybek z tzw. szkła katedralnego, wykonany prawdopodobnie w berlińskiej pracowni Gottfrida Heinersdorffa; przedstawia m.in. kopie renesansowego malarstwa, motywy heraldyczne i symboliczne. Mamy więc na nim m.in. kopię obrazu Albrechta Dürera oraz portret Sebastiana Munstera, będący kopią obrazu Christopha Ambergera. Elewacja zewnętrzna dekorowana jest płaskorzeźbami stanowiącymi alegorie obfitości i dostatku. Budynek nakryty został mansardowym dachem ze szczytami i lukarnami. Willa przy nr 44 neogotycka willa w otoczeniu parkowym, wzniesiona w stylu secesyjnym w latach , wg projektu Ignatza Grünfelda. Pierwotnie była to willa dyrektora huty Bismarck Emila Marxa, a po II wojnie światowej do 1993 r. mieściło się tu zakładowe przedszkole huty Batory. Obecny właściciel willi przywrócił pierwotny wygląd zewnętrzny i wewnętrzny budowli oraz otoczenia. W tym samym miejscu co niegdyś pojawiły się korty tenisowe. Teren wokół willi został uporządkowany a szlachetny drzewostan poddano odpowiedniej pielęgnacji. Wytyczono nowe żwirowe alejki i ustawiono dwie małe ogrodowe fontanny. Ponadto wyremontowano dawny dom ogrodnika, a wyburzono wszelkie przybudówki i szopy. Sam budynek wzniesiony z tradycyjnej cegły licówki, nietynkowany ozdobiony od frontu płaskorzeźby przedstawiające apoteozę hutnictwa, górnictwa i handlu, nakryty czterospadowym dachem 14

16 pokrytych dachówką ceramiczną. W narożniku budynku od strony ulicy znajduje się portal wejściowy poprzedzony podjazdem nakrytym trójspadowym daszkiem wspartym na filarach. W budynku warto zobaczyć imponujący hol główny, który wysoki jest na dwie kondygnacje i znajdujący się w holu secesyjny witraż z motywami roślinnymi wykonany wg projektu Ryszarda Schleina z Zittau. Ponadto w willi zachowany został pierwotny układ pokoi i dawnego wyposażenia m.in. boazerie, stolarka drzwiowa, stiuki, kominki oraz wzorzyste posadzki. Kościół Jezusa Chrystusa Dobrego Pasterza - jest najmłodszą i najdalej na południe wysuniętą parafią Chorzowa. Parafia powstała dla mieszkańców tzw. Starego Osiedla oraz osiedli ks. Czempiela i Hutników (dawniej XXV- i XXX-lecia. Autorem projektu kościoła był inż. Mieczysława Paneth, a wystrój wnętrza zaprojektowali plastycy: Józef Kołodziejczyk i Andrzej Kuczok. Budowę świątyni prowadzili księża proboszczowie: Franciszek Gębała i Zygfryd Wieleba. Jeszcze przed erygowaniem nowej parafii i przystąpieniu do budowy nowej świątyni 17 X 1981 r. na placu przy ul. Stefana Batorego ustawiono krzyż, który wraz z parcelą poświęcił bp Herbert Bednorz. W lipcu 1982 r. powstała tymczasowa kaplica, w której odprawiano liturgię. Krzyż ten wkomponowany został w stojącą dziś przy placu kościelnym kapliczką maryjną. Kamień węgielny poświęcony przez papieża Jana Pawła II 20 VI 1983 r. podczas drugiej pielgrzymki do ojczyzny wmurowany został przez ks. bp Damian Zimoń 14 V 1986 r., który 2 XII 1989 r. konsekrował nowy kościół. Jest to orientowana budowla typu halowego, w kształcie namiotu o przekroju trójkąta z dwuspadowym dachem oraz 34,5 metrową wieżą również o przekroju trójkąta wzniesioną po północnej stronie kościoła. Całość kościoła ma ok. 2 tys. m2 powierzchni i 588 miejsc w ławkach. Kolejne lata związane były z pracami wykończeniowymi dotyczącymi wystroju wnętrza i obejścia kościoła z zabudowaniami plebanii z domem parafialnym. Stopniowo w świątyni umieszczono: figurę Jezusa Chrystusa Dobrego Pasterza (1997), figurę Ducha Świętego (1999) oraz witraże (frontowy i boczny) i stacje Drogi Krzyżowej (2001). Parafia posiada własny cmentarz usytuowany przy ul. Niedźwiedziniec. Batorego Stefana (pl.) plac w dzielnicy Chorzów Batory leżący pomiędzy ul. Dyrekcyjną a ul. Szpitalną stanowiący mały zieleniec przy dawnym szpitalu. Bema Józefa (gen.) ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest ulicą łącznikową między ul. Dyrekcyjną, a ul. Wrocławską. Przy nr 2 i 4 stoją kamienice zbudowane w 1929 r. w stylu modernistycznym z elementami ekspresjonizmu. Wchodzą one w skład zabytkowych budynków stojących również od strony ul. Dyrekcyjnej 2 i 4 oraz ul. St. Batorego 13. Bem Józef (14 III 1794 Tarnów 10 XII 1850 Aleppo w Syrii) polski generał, artylerzysta, uczestnik powstania listopadowego (brał udział m.in. w walkach pod Iganiami i Ostrołęką), dowódca armii węgierskiej podczas powstania węgierskiego Beskidzka ulica w dzielnicy Chorzów II. Powstała w 1960 r. wraz z rozpoczęciem inwestycji budowy nowego osiedla mieszkaniowego CHSM i ZK PGM z lata oraz domków jednorodzinnych budowanych przez pracowników kopalni Barbara Chorzów zlokalizowanych przy ul. Sztygarskiej, Lipińskiej i Gołębiej. Nazwa geograficzna odnosząca się do pasma górskiego Beskidy, które są grupą pasm górskich w Karpatach Zewnętrznych. 15

17 W skład polskiej części Beskidów tzw. Beskidów Zachodnich wchodzą m.in. Beskid Śląski (Skrzyczne 1257 m n.p.m.), Beskid Mały (Czupel 933 m n.p.m.), Beskid Żywiecki (Babia Góra 1725 m n.p.m.), Beskid Makowski (Lubomir 904 m n.p.m.), Beskid Wyspowy (Mogielica 1170 m n.p.m.), Gorce (Turbacz 1310 m n.p.m.) oraz Beskid Sądecki (Radziejowa 1262 m n.p.m.). Boczna ulica w dzielnicy Chorzów II biegnie od ul. W. Reymonta do ul. Wandy, a dalej w dół do skrzyżowania z ul. Żołnierzy Września i Beskidzką. Przy tej ulicy stoją trzy dziesięciopiętrowe budynki wzniesione w latach Po przeciwnej stronie zlokalizowany jest zespół parterowych pawilonów handlowo usługowych. Bogedaina Bernarda (ks. bp) ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) jest boczną ulicą od ul. T. Kościuszki dochodzącą do ul. Fr. Karpińskiego. Zabudowę tej ulicy w przeważającej mierze stanowią kamienice czynszowe, pochodzące z końca XIX i początku XX wieku. Nazwa funkcjonuje na planach miasta już od 1926 r. W czasie II wojny światowej ulica nosiła nazwę Gutenbergstrasse. Bogedain Bernard (ks. bp) - (11 XI 1810 Wróblin koło Głogowa 17 IX 1860 Pszczyna) ksiądz katolicki, radca i główny inspektor szkolny, poseł sejmu pruskiego, biskup pomocniczy (sufragan) wrocławski w latach Ukończył w 1834 r. seminarium duchowne w Poznaniu i tegoż roku wyświęcony został na kapłana przez abpa gnieźnieńsko poznańskiego, Marcina Dunina. Pracował m.in. w Grodzisku, Bydgoszczy, Poznaniu i Paradyżu. Znany przede wszystkim jako radca szkolny i wizytator szkół ludowych na Górnym Śląsku, gdzie zabiegał o naukę języka polskiego, choć z pochodzenia był Niemcem. Był również zwolennikiem prowadzenia duszpasterstwa parafialnego w języku polskim. Bojowników o Wolność i Demokrację ulica w dzielnicy Chorzów Centrum łaczy ul. Hajducką z ul. Armii Krajowej, gdzie w okolicy stadionu KS Ruch biegnie pod nią DTŚ. Ulica powstała w 1936 r. i nosiła wówczas nazwę ul. Chorzowska. W 1945 r. przemianowano ją na ul. Pawła Dombka, a w 1952 r. na aleję Józefa Stalina. W 1956 r. otrzymała obecną nazwę. Przy alei usytuowanych jest 18 domków jednorodzinnych z ogrodami. Po ich przeciwnej stronie usytuowane są Rodzinne Ogrody Działkowe Augustyna Czarneckiego założone w 1905 r. (imię Czarneckiego nadano im w 1946 r.). Wraz z budową DTŚ teren ogrodów znacznie uległ znacznemu zmniejszeniu. W 1906 r., tuż przy torach tramwajowym, wzniesiono budynek wraz z restauracją i zapleczem, który obecnie służy jako ogrodowa świetlica i biura zarządu. Nazwa ulicy nawiązuje do utworzonego w 1949 r. Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, skupiający organizacje kombatanckie i byłych więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Po 1990 r. ZBoWiD przekształcono w Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych. Tablicę pamiątkowa poświęcona Augustynowi Czarneckiemu ( ) zobaczymy na budynku przy ul. Wolności 80. Bonczyka Norberta (ks.) ulica w dzielnicy Chorzów II jest krótką ulicą łącznikową między ul. T. Kalidego z ul. 11 Listopada. 16

18 Bonczyk Norbert (6 VI 1837 Bytom Miechowice 18 II 1893 Bytom) ksiądz katolicki, poeta, działacz narodowy i społeczny, orędownik czystości mowy polskiej i polskości na Górnym Śląsku. Zwany Śląskim Homerem i znany z takich utworów jak Stary Kościół Miechowski (1879) oraz Góra Chełmska (1886). W 1869 r. założył pierwsze polskie Kasyno, a w 1871 r. w Bytomiu Towarzystwo św. Alojzego, którego celem było m.in. szerzenie kultury i oświaty wśród młodzieży śląskiej. Bożogrobców ulica w dzielnicy Chorzów Stary biegnie od ul. Siemianowickiej do Placu św. Jana po drugiej stronie wzgórza, na którym stoi starochorzowski kościół katolicki św. Marii Magdaleny. Dawniej ulica nosiła nazwę Kościelna. Obecna nazwa związana jest z zakonnikami Zakonu Rycerskiego Stróżów Grobu Bożego w Jerozolimie, zwanymi popularnie bożogrobcami, którzy 24 VI 1257 r. z nadania księcia opolsko-raciborskiego Władysława otrzymali tutejsze ziemie. Byli to zakonnicy przybyli z Miechowa (Małopolska), którzy zrazu przystąpili do odbudowy wsi, którą jak mówi tradycja zniszczyły najazdy Tatarów. Zasłynęli z budowy kościoła i szpitala pw. Ducha Świętego, przeniesionego później do Bytomia. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi natomiast z 1325 roku, sporządzono ją na okoliczność przekazywania tzw. świętopietrza. Pierwsza świątynia spłonęła prawdopodobnie w czasie najazdów husyckich w 1430 roku. Następny kościół, również drewniany, przetrwał do 1590 roku, wtedy postanowiono wznieść trzecią świątynię, ale już murowaną. Kościół ten funkcjonował do czasu wzniesienia w 1721 roku czwartej już świątyni, która spłonęła w dzień odpustu parafialnego 27 lipca 1782 roku. Po trzech latach od tragedii mieszkańcy wsi wraz z księdzem proboszczem Ludwikiem Bojarskim odbudowali kościół, który ze względu na duży wzrost liczby parafian w 1888 r. rozebrano. Warto zobaczyć: Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny w Chorzowie Starym zlokalizowany jest na jednym z najwyższych wzniesień Wzgórz Chorzowskich, na wysokości 319 m n.p.m. Autorem projektu świątyni był Józef Ebers z Wrocławia. Prace nad jej realizacją trwały od 1889 do 1892 roku. Kamień węgielny pod budowę poświęcił ks. proboszcz Franciszek Kania, poświęcenie kościoła miało miejsce 19 grudnia 1892 roku przez ks. dziekana Michalskiego z Lipin (dzielnica Świętochłowic), natomiast konsekracja dokonana została w 1895 roku w uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego. Jest to monumentalna ceglana, neogotycka, trójnawowa świątynia typu halowego, na planie krzyża łacińskiego, gdzie w zachodniej fasadzie z kruchtą wejściową wznosi się wysoka na 75 metrów wieża z dzwonami i czterema polami zegarowymi nakryta stożkowym hełmem z czterema narożnymi sterczynami. Korpus kościoła jest trójprzęsłowy, zewnętrznie przyporowany, okna w ostrołukowych arkadach. Nawa główna jest dwukrotnie szersza od naw bocznych. Nawy te nakryte są krzyżowożebrowym sklepieniem z łukami podsklepiennymi, a żebra sklepienia spływają na masywne kolumny o gładkich trzonach z wykrojowymi głowicami i talerzowymi bazami. Prezbiterium poprzedzone jednym przęsłem zamknięte jest połową ośmioboku. W jego centrum stoi ołtarz główny, nawiązujący do gotyckich ołtarzy szafkowych, z retabulum w postaci trójskrzydłowego tryptyku. Środkowy obraz ołtarza przedstawia Chrystusa i klęczącą obok Marię Magdalenę (tzw. scena Noli me tangere), lewy obraz przedstawia św. Izydora, jako orzącego chłopa, któremu w pracy pomaga anioł, natomiast prawy obraz przedstawia św. Floriana w stroju legionisty rzymskiego. Powyżej ustawiony jest centralnie obraz Matki Bożej 17

19 Częstochowskiej, a po bokach 4 obrazy świętych stylizowane w formie ikon. Przy lewym filarze prezbiterium ustawiona jest neogotycka ambona z bogato rzeźbionym koszem, gdzie w płycinach mamy przedstawienia czterech Ewangelistów oraz sceny chrztu Pana Jezusa. Pod amboną stoi pełnoplastyczna figura św. Józefa z Dzieciątkiem. Na chórze w zachodniej części kościoła ustawione są organy z przełomu XIX i XX wieku wykonane w rybnickim zakładzie Durschlag. W 1932 roku wnętrze kościoła zostało pokryte bogatą polichromią autorstwa krakowskiego profesora J. Makarewicza, którą niestety zamalowano w 1972 roku. Bożogrobcy chorzowscy opiekowali się chorzowską parafią do kasaty dóbr kościelnych, dokonanej przez władze pruskie w 1810 r. Po tym rządy parafią przejęło duchowieństwo diecezjalne. Wpisany na listę zabytków woj. śląskiego. Warto wspomnieć, że z tej parafii pochodzi beatyfikowany przez Jana Pawła II w 1999 r. jeden ze 108 męczenników II wojny światowej, o. Ludwik Mzyk, żyjący w latach Przy ul. Bożogrobców możemy zobaczyć ponadto kilkanaście kamienic czynszowych pochodzących z przełomu XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje kamienica pod nr 1 wzniesiona w 1906 r. z elementami secesyjnymi, jak również ciekawa kamienica przy nr 34 zlokalizowana naprzeciw kościoła. Pochodzi ona z 1911 r. i jest autorstwa Karola Eitnera. Idąc ulicą Bożogrobców natkniemy się również na pozostałości zabudowy wiejskiej z I poł. XIX w. m.in. przy nr 20 i 22. Podobna zabudowa chłopska znajduje się przy Pl. św. Jana obiekty wpisane są na listę zabytków woj. śląskiego. Natomiast przy ul. Bożogrobców 31, obok kościoła, warto zwrócić uwagę na budynek plebanii wzniesiony wg. projektów Ludwika Schneidera z 1903 r. Ulica Bożogrobców kończy się budynkiem czynszówką pod numerem 48, a dalej przechodzi już w Plac św. Jana. Brzezińska ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice) łączy ul. Kluczborską z ul. M. Langiewicza. Nazwa pochodzi od położonych nieopodal Brzezin Śląskich (dzielnica Piekar Śląskich), do których dojedziemy ul. Kluczborską. Warto zobaczyć: Kościół parafialny pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy i św. Rozalii. Parafia należąca do dekanatu michałowickiego oficjalnie zatwierdzona została przez bpa Herberta Bednorza w 1984 r., wpierw działała jako kuracja od 1958 r. W tym też roku zaadaptowano na cele kultu religijnego budynek gospodarczy, który przetrwał jako kościół do 2003 r., kiedy to abp Damian Zimoń wydał zgodę na budowę nowej świątyni. Obecnie budynek nowej świątyni z charakterystyczną wieżą jest zewnętrznie otynkowany i zadaszony. Trwają prace nad wykończeniem wnętrza. Budynek dawnej szkoły przy nr 1a - budynek szkolny pochodzi z przed 1868 r. i był wówczas jednym z najstarszych w mieście. Zmodernizowano go w 1906 r. Był siedzibą szkoły powszechnej nr XXX otwartej w roku szkolnym 1923/1924. Obecnie mieści się tu Przedszkole nr 22. Brzozowa ulica w dzielnicy Chorzów Batory na tzw. Osiedlu Hutników (dawniej osiedle XXX-lecia PRL), zlokalizowanym za nasypem kolejki piaskowej. Jest to jedno z najdalej wysuniętych na południe osiedli w mieście. Nazwa ulicy nawiązuje do nazw ulic z osiedla domków jednorodzinnych z lata 50. i 60. ubiegłego wieku, mieszczących się po przeciwnej 18

20 stronie ul. Stefana Batorego, gdzie wszystkie noszą nazwy różnych gatunków drzew. Budynki wznoszone były sukcesywnie w latach Budryka Witolda ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice), na granicy z Siemianowicami Śląskimi (dzielnica Michałkowice). Pod koniec lat 80. XX wieku wzniesiono tu osiedle mieszkaniowe, trzy bloki mieszkalne znajdują się w granicach miasta Chorzowa (numery 1, 3, 9), a pozostałe pięć na terenie Siemianowic Śląskich. W 1991 r. osiedle to zaczęto nazywać potocznie Falklandami. Ówczesne władze miast nie umiały się porozumieć co do kwestii nazwy osiedla, co niektórym kojarzyło się z wojną o Falklandy z 1982 r. (wyspy na południowym Atlantyku), prowadzoną między Wielką Brytanią a Argentyną. Budryk Witold (8 III 1891 Białystok 18 XI 1958 Kraków) polski inżynier górnictwa, profesor i rektor Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie (dawna Akademia Górnicza), więzień obozów koncentracyjnych w Sachsenhausen i Oranienburgu, członek Polskiej Akademii Nauk. Zajmował się wentylacją kopalń, zwalczaniem pożarów podziemnych, hydromechaniką górniczą, eksploatacją złóż, mechaniką przemieszczeń górotworu, technologią chemiczną. Stworzył oryginalną polską szkołę inżynierów górniczych, zwaną szkołą Budryka. Bytkowska ulica w dzielnicy Chorzów Stary, biegnie od ul. Bożogrobców na skrzyżowaniu z ul. J. Kasprowicza opadając lekko w dół w kierunku nieużytków i pól uprawnych zlokalizowanych na granicy Chorzowa i Siemianowic Śląskich - Bytkowa. Obecnie na tej ulicy stoi kilka starych budynków mieszkalnych. U wylotu ulicy po jej lewej stronie zlokalizowana jest siedziba chorzowskiego zakładu oczyszczania miasta dawne MPO, dzisiaj ALBA. Warto wspomnieć, że w budynku nr 2 działało kino Union, które później przekształcono w mini halę sportową zarządzaną przez Zakłady Azotowe w Chorzowie. 19