Wybrane problemy doboru i konfiguracji wózka inwalidzkiego z napędem ręcznym Maciej Sydor 1), Marek Zabłocki 2)

Transkrypt

1 Wybrane problemy doboru i konfiguracji wózka inwalidzkiego z napędem ręcznym Maciej Sydor 1), Marek Zabłocki 2) 1) Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, Wydział Technologii Drewna, Zakład Podstaw Konstrukcji Maszyn, ul. Wojska Polskiego 28, Poznań, tel. (61) , fax. (61) sydor@au.poznan.pl. 2) Politechnika Poznańska, Wydział Maszyn Roboczych i Transportu, Zakład Metod Projektowania Maszyn, ul. Piotrowo 3, Poznań, tel. (61) , marek.zablocki@put.poznan.pl Słowa kluczowe: wózek inwalidzki aktywny, wybór wózka inwalidzkiego, konfiguracja wózka inwalidzkiego Streszczenie Wózek inwalidzki z napędem ręcznym w dużym stopniu decyduje o możliwościach zaadoptowania się do życia osoby ze stałą dysfunkcją lokomocji. Prawidłowy jego wybór i konfiguracja polega na doborze typu, wielkości geometrycznych, odpowiedniej regulacji nastaw oraz dobraniu wyposażenia opcjonalnego do wymagań określonego użytkownika. W artykule scharakteryzowano wózki aktywne, których konstrukcja zakłada optymalne wykorzystanie motoryki użytkownika. Podkreślono złożoność problemu wynikającą z jego interdyscyplinarności pokrywania się obszarów wiedzy medycznej, inżynierskiej oraz doświadczeń użytkowników wózków. Zaproponowano trzy etapy toku postępowania przy doborze i dopasowywaniu aktywnego wózka inwalidzkiego. Każdy z etapów zdekomponowano na ściśle zdefiniowane zadania cząstkowe. Celem takiego podejścia było unormowanie procedury wyboru, zmniejszające wydatnie prawdopodobieństwo popełnienia błędów w dopasowywaniu urządzenia technicznego do człowieka. Faza pierwsza, polega na udzieleniu odpowiedzi na listę zamkniętych pytań dotyczących wartości wielkości geometrycznych wózka oraz rodzaju i ilości wyposażenia dodatkowego. Opisano wpływ poszczególnych nastaw na parametry użytkowe. Zaproponowano szereg wytycznych do optymalnego doboru ich wartości w zależności od indywidualnych cech określonego użytkownika. Faza druga to regulacja nastaw dobranego wózka. Pozycje nastaw wynikają z wymiarów antropometrycznych użytkownika, umiejętności w zakresie techniki jazdy, rodzaju niepełnosprawności, oraz przewidywanego sposobu wykorzystania wózka wynikającego np. z trybu życia, rodzajów podejmowanych aktywności. Po zaznajomieniu się z wózkiem oraz opanowaniu podstaw techniki jazdy przez użytkownika (w praktyce po ok dni eksploatacji urządzenia) następuje etap trzeci doboru i konfiguracji wózka polegający na modyfikacji ustawionych wcześniej nastaw oraz weryfikacji wyposażenia dodatkowego wózka. W konkluzji podkreślono znaczenie zapewnienia prawidłowych relacji w systemie antropotechnicznym, jaki tworzy użytkownik z urządzeniem technicznym na możliwości socjalizacyjne osoby niepełnosprawnej ruchowo. 1

2 Chosen problems of manual wheelchair selection and configuration Keywords: wheelchair for active use, wheelchair selection, wheelchair configuration Abstract A manual wheelchair highly determines possibility of adaptation of a person with permanent dysfunction of locomotion for daily living. Selecting type of the wheelchair, geometrical sizes, adjustments regulations and choosing additional equipments determine regular choosing and selection of the wheelchair to individual user The paper characterizes wheelchairs for active use, which construction presupposes optimal user efficiency. Authors accented a problem complication which results of its interdisciplinary overlaying areas of knowledge: medical, engineering and wheelchair users experience. There was proposed three phases In process of selection and configuration a manual wheelchair for active use. Every of the phases were decompositioned on precisely defined tasks. A goal of this treatment was normalization of the choosing procedure, which considerably decrease a probability of making mistakes at fitting a technical device to the man. First phase consist to give answer to the questions from closed list of questions which are regarded to size of geometrical values of a wheelchair and number and variants of extra equipment added to the wheelchair. The influence of every possible setup on usable parameters was described. The chain of guidelines for optimal choice of their values depending on individual features of every single user was proposed. Phase two, is to adjustment the wheelchair which was chosen. The position of adjustments is a result of anthropometric dimensions of the user, skills in technique of driving a wheelchair, type of disability and future way of use of the wheelchair which for example depend of life style, kinds of activities. After user gets acquainting with the wheelchair and get well known with technique of driving the wheelchair (normally it takes about from seven up to ten days), third phase of choosing and making adjustment of a wheelchair begins. In this phase user modify adjustments and verifies extra adds given to the wheelchair. In conclusion, significance of getting correct relations in anthropotechnique system which user with appliance creates on social adaptability of person with movement dysfunction were marked. 2

3 Wprowadzenie Wózek inwalidzki jest rodzajem pojazdu dla osób z dysfunkcją kończyn dolnych wspomagającym i kompensującym funkcje: stabilizacji i utrzymania pozycji ciała, motoryczne (przemieszczanie się). Wózki inwalidzkie wykorzystywane są zarówno w rehabilitacji medycznej jak i społecznej. Ze względu na rodzaj napędu można je podzielić na ręczne, elektryczne (mechantroniczne) i hybrydowe. Wózki napędzane, zgodnie z systematyką zaproponowaną przez Kabscha [1], dzieli się na bierne, bierno-czynne i czynne. Wózki czynne z napędem ręcznym dopasowane do użytkownika i zaprojektowane w sposób maksymalizujący możliwości trakcyjne kosztem zamierzonej niestateczności bardzo często określa się jako wózki aktywne [2,3]. W odróżnieniu od wózków aktywnych wykorzystywane w placówkach służby zdrowia urządzenia charakteryzują się uniwersalnym zastosowaniem. Konstrukcje takie zapewniają dopasowanie wymiarowe do standardowej populacji 90% osób objętych projektowaniem w kraju (od 5 do 95 centyla populacji). Po odbyciu przez pacjenta rehabilitacji medycznej następuje faza rehabilitacji społecznej, w której w wielu przypadkach, jedynym sposobem poruszania się jest korzystanie z wózka. I w tych przypadkach najlepiej sprawdza się wózek dopasowany indywidualnie do jego użytkownika. Przedmiotem niniejszego artykułu są problemy dopasowania i konfiguracji wózka z napędem ręcznym dobieranego indywidualnie dla użytkownika trwale uzależnionego od wózka. Systemowy model relacji pomiędzy użytkownikiem a wózkiem Wózek wraz z użytkownikiem tworzy rodzaj systemu antropotechnicznego. Zgodnie z ujęciem strukturalnym teorii systemów, według której system składa się z sumy części składowych i wiążących je relacji, podlega on znanej zasadzie synergii Arystotelesa. W myśl tej zasady, całość jest czymś więcej niż zwykłą sumą algebraiczną tworzących ją części. Ta nadwyżka to wspomniane relacje wiążące elementy systemu. Poprawność relacji wewnątrzsystemowych przekłada się na możliwości uzyskania wysokich wartości osiągów systemu. Wózek inwalidzki kompensuje i wspomaga upośledzone lub utracone przez człowieka funkcje (funkcję stabilizacji ciała i lokomocji). Oczywistym jest, że obydwie upośledzone lub utracone funkcje kompensowane przez wózek inwalidzki powinny być zastąpione w sposób najlepszy z możliwych. W takiej sytuacji osiągi systemu antropotechnicznego muszą być 3

4 optymalne w aspekcie spełnienia szeregu wymagań (m. in. ergonomicznych, funkcjonalnych, niezawodnościowych, bezpieczeństwa, dynamicznych, ekonomicznych, estetycznych oraz ekologicznych). Osiągi opisywanego systemu zależą od sprawności użytkownika, wartości technicznej urządzenia (wózka) oraz od stopnia dopasowania wózka. Przy założeniu niezmiennej sprawności użytkownika oraz dużej wartości technicznej oferowanych na rynku wózków inwalidzkich, obszarem, od którego najbardziej zależą osiągi układu jest stopień dopasowania urządzenia technicznego do człowieka (ergonomiczność konstrukcji). Ergonomia jest nauką interdyscyplinarną, w której przenikają się różne obszary wiedzy, m.in. wiedza medyczna oraz inżynierska. Autorzy niniejszej pracy są inżynierami, dlatego problem doboru i dopasowania wózka jest potraktowany w aspekcie inżyniera mechanika. Definicja i charakterystyka wózka aktywnego Określenie wózek inwalidzki aktywny jest odpowiednikiem angielskojęzycznego określenia wheelchair for active use. Tego typu wózek w założeniu ma umożliwiać osobie z dysfunkcją kończyn dolnych prowadzenie samodzielnego (aktywnego) życia [2]. Posiada on szereg cech odróżniających go od pozostałych wózków inwalidzkich z napędem ręcznym, do najważniejszych należą: położenie środka masy układu wózek użytkownik przesunięte w kierunku tylnych kół (90 95% masy przypada na koła tylne), co zwiększa sprawność napędu (zmniejsza opory toczenia oraz skraca długość całkowitą), niewielka masa całkowita (stosunek masy wózka do masy użytkownika wynosi 0,10 0,15), wytrzymała i sztywna konstrukcja, dopasowanie do wymiarów i możliwości indywidualnego użytkownika dzięki konstrukcji modułowej, stopniowaniu wymiarów pewnej części podzespołów, wybór postaci konstrukcyjnej innych, arbitralny dobór pozostałych, możliwość samodzielnego składania i regulacji, minimalna liczba części i dodatkowego wyposażenia, niewielkie wymiary gabarytowe. Wymienione wyżej właściwości mają na celu zapewnić: swobodę poruszania się poprzez dobre własności jezdne (niskie opory toczenia, bardzo dużą zwrotność i manewrowalność, dużą sztywność konstrukcji), samodzielne pokonywanie przeszkód urbanistycznych i architektonicznych poprzez m. in. możliwość jazdy w balansie (na dwóch tylnych kołach), 4

5 możliwość bliskiego dojazdu do stołów, blatów kuchennych itp. poprzez niewielkie wymiary gabarytowe wózka, uprawianie niektórych dyscyplin sportowych poprzez dobre właściwości trakcyjne (w wielu dyscyplinach, w szczególności na poziomie paraolimpijskim, wózki aktywne zostały zastąpione wózkami sportowymi), samodzielny załadunek wózka do samochodu poprzez niewielki ciężar całkowity, możliwość wypięcia tylnych kół, składanie oparcia i niewielkie wymiary gabarytowe ramy, samodzielne zjeżdżanie (wjeżdżanie) po schodach, nie powodować powstawania wtórnych niepełnosprawności. Zwiększone możliwości trakcyjne wózka aktywnego są uzyskiwane kosztem mniejszej stateczności. Warunkami prawidłowego wykorzystania wózka aktywnego jest nabycie prawidłowej techniki jazdy oraz właściwe dopasowanie i regulacja wózka. Dopasowanie polega na doborze odpowiednich wielkości geometrycznych oraz wyborze wyposażenia opcjonalnego. Ważniejsze wymiary charakterystyczne wózka inwalidzkiego przedstawia poniższy rysunek 1: γ P4 W2 W1 β W4 P5 α W3 P1 G4 G1 P9 P10 G2 G1 szerokość całkowita (total width) G2 długość całkowita (total lenght) G4 rozstaw kółek samonastawnych (track of casters) P1 wysokość siedziska z tyłu (height of seat behind) P10 baza (base) P4 szerokość oparcia (backrest width) W1 szerokość siedziska (seat width) W2 głębokość siedziska (seath lenght) W3 długość podnóżka (footrest lenght) W4 wysokość oparcia (backrest lenght) α kąt siedziska (seat angle) 5

6 P5 średnica koła napędowego (radius of rear wheel) β pochylenie kół tylnych (camber) P9 średnica kółka samonastawnego (radius of caster) γ kąt oparcia (backrest angle) Rys. 1 Wymiary charakterystyczne wózka inwalidzkiego (opracowanie na podst. [1] i [3]) Fig. 1 Specific dimensions of wheelchair (based on [1] and [3] Procedura doboru W wózek aktywny zaopatrywane są osoby niepełnosprawne z poważnymi dysfunkcjami lokomocji (m.in. paraplegia, tetraplegia, amputacje w obrębie kończyn dolnych), wobec których nie ma przeciwwskazań, co do podejmowania wysiłku fizycznego oraz mają niezaburzony zmysł równowagi. Doboru i konfiguracji wózka dokonuje lekarz z wydatnym udziałem przyszłego użytkownika oraz autoryzowanego przez producenta sprzedawcy. Po wybraniu typu wózka, zależnego od rodzaju niepełnosprawności, wieku oraz możliwości finansowych użytkownika 1 następuje jego konfiguracja, która odbywa się w trzech etapach przedstawionych na rysunku 2. KONFIGURACJA WÓZKA FAZA 1 Dobór wartości wielkości geometrycznych nienastawnych Dobór rodzaju wyposażenia dodatkowego FAZA 2 Regulacja nastaw FAZA 3 Ponowna regulacja nastaw Weryfikacja wyposażenia dodatkowego Rys. 2 Fazy doboru i konfiguracji wózka aktywnego Fig. 2 Phases of choosing and configuration of wheelchair for active use Faza pierwsza, polega na udzieleniu odpowiedzi na listę zamkniętych pytań, sformułowanych przez producenta wybranego wcześniej modelu wózka, dotyczących wartości wielkości geometrycznych oraz rodzaju i ilości wyposażenia dodatkowego. Długość listy zależy od wytwórcy i najczęściej zawiera około 15 pytań. Każde pytanie posiada od 2 do mniej więcej 20 możliwych odpowiedzi, co daje najczęściej około 150 potencjalnych 1 Wózki aktywne bardzo rzadko mieszczą się w limicie kwotowym refundacji NFZ. 6

7 wariantów konstrukcji. Rozbudowane ankiety producentów wózków mogą składać się z pytań, na podstawie których dobiera się [2,4]: rodzaj ramy (sztywna nieskładalna lub składana tzw. krzyżakowa), dodatkowe informacje nt. ramy (rodzaj materiału, rodzaje pokryć ochronnych i dekoracyjnych, szerokość, czasem długość części przedniej, tylnej, wysokość oraz inne wymiary geometryczne), wymiary siedziska (szerokość i głębokość oraz wysokość oparcia), rodzaj podnóżka (stały - szkieletowy, z podstawą z oparciami pięt - lub składany), zawieszenie wózka koła przednie i tylne (bez amortyzacji, z amortyzacją), koła przednie (średnica, rodzaj okładzin, koła pełne, pneumatyczne, wypinane lub stałe), koła tylne (wielkość, rodzaj kół szprychowe, monolityczne kompozytowe, rodzaj ogumienia), ciągi napędowe (kształt przekroju poprzecznego, rodzaj okładziny, materiał, wielkość), oparcia boczne (z podłokietnikami lub bez), rodzaje hamulców (w osiach kół, centralny, mocowane do ramy), dodatkowe akcesoria (poduszka siedziska (rodzaj piankowa, pneumatyczna), koła antywywrotne, napęd wspomagający, torba kieszeń pod siedzeniem, w oparciu, uchwyty do pchania itp.), inne. Etap drugi polega na odpowiednim wyregulowaniu dobranego wózka (nastawy). Pozycje nastaw wynikają z wymiarów antropometrycznych użytkownika, umiejętności w zakresie techniki jazdy, rodzaju niepełnosprawności, oraz przewidywanego sposobu wykorzystania wózka wynikającego np. z trybu życia, rodzajów podejmowanych aktywności. Istnieją wytyczne, opisane w literaturze, dotyczące nastaw poszczególnych parametrów [2, 3, 5, 6, 7, 8]. Regulacji podlegają układy: podparcia ciała (kąt pochylenia oparcia, wysokość podnóżka, napięcie taśmy podtrzymującej stopy), jezdno napędowy (umiejscowienie środka ciężkości, ustawienie ciągów napędowych oraz jeżeli jest to możliwe - kąt pochylenia tylnych kół, wysokość siedziska wózka). 7

8 Po zaznajomieniu się z wózkiem oraz opanowaniu podstaw techniki jazdy przez użytkownika (w praktyce po ok dni eksploatacji urządzenia) następuje etap trzeci polegający na modyfikacji ustawionych wcześniej nastaw oraz weryfikacji wyposażenia dodatkowego wózka. Po nabyciu umiejętności posługiwania się wózkiem należy zrezygnować z kół antywywrotnych, które uniemożliwiają pokonywanie przeszkód architektonicznych. Obowiązkowym wyposażeniem każdego wózka jest specjalna poduszka przeciwodleżynowa. W chwili obecnej najlepszym rozwiązaniem wydaje się poduszka pneumatyczna, z racji swojej niewielkiej wagi oraz uzyskiwanych dobrych rozkładów ciśnień. Użytkownik wózka prowadzący aktywne życie przebywa w pozycji siedzącej kilkanaście godzin na dobę, w tym czasie około 85% ciężaru ciała spoczywa na około 15% powierzchni. W przypadku braku poduszki lub nieodpowiedniej poduszce, rozkład nacisków jest nierównomierny, co sprawia, że w pewnych obszarach średnie naciski powierzchniowe mogą wynosić nawet do 39 kpa 2. Uważa się, że stałe naciski rzędu już kpa powodują ryzyko powstania odleżyn. Przy naciskach o wartości 14 kpa przepływ krwi zmniejsza się o około 40%, w stosunku do sytuacji gdy nie ma żadnego nacisku [9]. Jak podaje producent poduszki pneumat 4, największa wartość nacisków dla poduszki pneumatycznej nie przekracza 10 kpa 5. Przykład doboru i regulacji Poniżej opisano procedurę wyboru i konfiguracji wózka z napędem ręcznym dla osoby z poważną dysfunkcją lokomocji. Prawidłowy dobór wózka jest możliwy tylko przy pełnej współpracy jego użytkownika z lekarzem i autoryzowanym sprzedawcą wózka. Podzielono go na trzy etapy (tak jak na rysunku 2). Faza 1 W pierwszym etapie doboru należy dobrać nienastawne wymiary geometryczne układu podparcia ciała (rysunek 1), należą do nich: szerokość siedziska (W1), kąt siedziska (α), długość podnóżka (W3), głębokość siedziska (W2) oraz wysokość oparcia (W4). Ustalenie wymaganej szerokości siedziska, dokonuje się na podstawie pomiarów antropometrycznych szerokości bioder lub po prostu przymierzając pacjenta do wózka wyposażonego w poduszke. Szerokość (wymiar W1 ) powinna być o ok. 1 2,5 cm większa od szerokości 2 Są to wyniki zmierzone przez autorów, (39 kpa = 292,5 mmhg) kpa = mmhg. 4 Zakład Techniki Rehabilitacyjnej "Pneumat", Bydgoszcz kpa = 75 mmhg. 8

9 bioder użytkownika. Zbyt szerokie siedzisko utrudnia jazdę wózkiem 6, powoduje przyjmowanie nieprawidłowej postawy ciała i naraża na trwałe boczne skrzywienie kręgosłupa. Zbyt wąskie siedzisko powoduje ryzyko powstania odleżyn oraz rozpychanie osłon bocznych na boki 7, które mogą ocierać o koła napędowe podczas jazdy. Kąt siedziska (α) wpływa na właściwości trakcyjne wózka. Większe wartości kąta można ustalić np. w przypadku konfiguracji wózka dla użytkownika z wysokim uszkodzeniem rdzenia kręgowego oraz dla użytkowników wykorzystujących wózek do samodzielnego pokonywania przeszkód architektoniczno-urbanistycznych. Im większy kąt α tym: większa stabilność w siedzeniu, mniejsza możliwość wypadnięcia do przodu z wózka, niżej umiejscowiony środek ciężkości, lepsze możliwości, np. szybkich zmian kierunku jazdy, mniejsze naprężenia styczne (niebezpieczne tylko przy bardzo niskich oparciach) działające na skórę pośladków, ale jednocześnie: mniejszy zasięg ramion (użytkownik siedzi niżej), utrudnione wysiadanie z wózka (ważne dla użytkowników chodzących), większe obciążenie kości krzyżowej, co powoduje ryzyko powstania zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa oraz wystąpienia powikłań w postaci odleżyn. W praktyce przyjmuje się, że kąt pochylenia siedziska nie powinien być większy niż 9. Optymalna wydaje się być wartość ok. 6 odchylenia płaszczyzny siedziska od podłoża [2]. Długość podnóżka (wymiar W3) decyduje o zakresie regulacji wysunięcia podnóżka z ramy. Jest on powiązany z pozostałymi wymiarami geometrycznymi ramy. Wytyczne dotyczące doboru głębokości siedziska podano na rysunku 3. Nadmierna głębokość siedziska uniemożliwia osobom z tetraplegią wsunięcie ręki pod kolano w celu np. poprawienia pozycji stóp na podnóżku. 6 Zmniejsza się sprawność łańcucha kinematycznego napędu wózka, ruchy napędowe ramion stają się bardziej męczące; dodatkowo zwiększa się nadmiernie szerokość całkowita wózka, co sprawia, że pojawiają się kłopoty z przejazdem przez wąskie drzwi i przejścia ora problemy przy manewrowaniu. 7 W skrajnych przypadkach może to spowodować ocieranie osłon o koła. 9

10 mm Rys. 3 Optymalna głębokość siedziska [2] Fig. 3 Optimum seat lenght Wymiary geometryczne ramy zależą od wymiarów antropometrycznych użytkownika, ich prawidłowy dobór jest najważniejszy w całym procesie dopasowywania wózka do użytkownika, ponieważ są to wielkości, które najczęściej nie podlegają regulacji. To jak dokładnie można dopasować wózek do użytkownika zależy od producenta, od ilości zastosowanych typoszeregów, ich długości oraz gęstości stopniowania. Liczba typowielkości konstrukcji na ogół waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu. Przykładowo w segmencie wózków do aktywnej rehabilitacji, o sztywnej nieskładanej ramie, przeznaczonych dla osób dorosłych firma MUSI Lublin stosuje 3 typoszeregi o długości 3 4 wariantów (łącznie 11 typowielkości), Panthera Production AB (Szwecja) stosuje 3 typoszeregi ram o długości 5 6 wariantów (łącznie 16 typowielkości), firma SET (Polska) 6 typoszeregów o długości 8 wariantów każdy (łącznie 48 typowielkości). Następnym krokiem w fazie pierwszej jest dobór wysokości oparcia. Wysokość oparcia (wymiar W4 - rys. 3) powinna być dobrana w zależności od wzrostu, trybu życia użytkownika oraz rodzaju schorzenia (np. wysokość URK). Dla osoby pokonującej wózkiem duże odległości lub uprawiającej na nim sport oparcie powinno być bardzo niskie (ok mm). Użytkownik, który używa swojego wózka również w roli fotela, np. pracuje przy komputerze powinien mieć oparcie nieco wyższe. Najwyższe oparcie powinno się kończyć 50 mm poniżej kości łopatkowej ( mm), tak, aby zapewnić odpowiedni zakres ruch ręki do tyłu na ciągu napędowym. Im oparcie jest niższe tym łatwiej pokonywać przeszkody terenowe. Niskie oparcie przyczynia się jednak do szybszego zmęczenia statycznego mięśni tułowia i może sprzyjać przyjmowaniu nieprawidłowej pozycji na wózku. Należy również pamiętać, że użytkownik siedzący w wózku wyposażonym w bardzo niskie oparcie jest narażony na duże naprężenia ścinające działające na pośladki wywołane przez siły działające równolegle do powierzchni styku pośladków z poduszką. Kolejną niedogodnością jest tendencja wysuwania się z wózka a w związku z tym występuje konieczność częstego poprawiania pozycji. 10

11 W pierwszej fazie dostosowywania wózka należy wybrać rodzaj i ilość wyposażenia dodatkowego. Dąży się do zmniejszania ilości dodatkowych akcesoriów, tak aby nie zwiększać wagi całkowitej wózka oraz nie komplikować procesu jego składania (np. do transportu). W skład elementów opcjonalnego wyposażenia dodatkowego mogą wchodzić: ciągi napędowe pokryte substancja antyposlizgową (dla osób z tetraplegią), rączki do pchania wózka, osłony na szprychy tylnych kół, wsporniki przeciwwywrotne (tylko w początkowej fazie nauki jazdy wózkiem), Rodzaj wyposażenia dodatkowego jest zdeterminowany rodzajem niepełnosprawności użytkownika. Niektóre elementy są bezwzględnie konieczne (np. ciągi napędowe pokryte substancją antypoślizgową dla tetraplegików), pewne stają się zbędne po nabyciu odpowiedniej techniki jazdy (wsporniki zabezpieczające przed przewróceniem się do tyłu). Faza 2 W drugiej fazie doboru i konfiguracji wózka następuje odpowiednie ustalenie parametrów podlegających regulacji. W wózkach do aktywnej rehabilitacji regulować można m. in.: umiejscowienie środka ciężkości układu człowiek wózek inwalidzki, ustalenie kąta odchylenia oparcia, ustalenie wysunięcia podnóżka. Środek ciężkości układu człowiek wózek ma największy wpływ na możliwości poruszania się wózkiem. Zaleca się, aby % masy układu 8 przypadało na tylne koła. Obowiązuje zasada, że im bardziej sprawny i doświadczony użytkownik tym bardziej środek ciężkości jest przesunięty w kierunku osi tylnych kół. Im bardziej środek ciężkości przesunięty do tyłu: tym mniejsze opory jazdy, większa zwrotność (mniejsze opory przy obracaniu się wózkiem), mniejsza długość całkowita wózka - mniejszy promień obrotu ułatwia to manewrowanie wózkiem. Zbyt duże przesunięcie środka ciężkości w kierunku tylnych kół (ponad 95%) powoduje: pogorszenie możliwości pokonywania krawężników, większe niebezpieczeństwo przypadkowego przewrócenia się wózka z użytkownikiem do tyłu, 8 W momencie, kiedy użytkownik siedzi w wózku w pozycji wyprostowanej a jego plecy przylegają do oparcia na całej jego długości. 11

12 wymuszenie nieprawidłowej postawy ciała (garbienie się). Wysokość oparcia wpływa na możliwości balansowania tułowiem podczas pokonywania przeszkód architektonicznych, oparcia niższe ( mm) powinny być pochylone do przodu wyższe ( mm) do tyłu. Wartość pochylenia zależy od indywidualnych upodobań użytkownika. W przypadku wątpliwości należy ustawić oparcie w pozycji środkowej (0º w stosunku do podłoża). Kąt oparcia ma wpływ m. in. na położenie środka ciężkości (układu człowiek wózek), możliwości trakcyjne oraz na wygodę siedzenia w wózku. Niskie oparcie pochylone za bardzo do tyłu utrudnia pokonywanie przeszkód (utrudnia przechylenie tułowia do przodu), a wysokie oparcie pochylone nadmiernie do przodu zmniejsza stabilność siedzenia w wózku. Podnóżek reguluje się najczęściej bezstopniowo, daje to możliwość bardzo dokładnego dopasowania przedniej części ramy do wymiarów użytkownika. Wysokość podnóżka powinna być tak ustawiona, aby stopy pewnie się na nim opierały a jednocześnie podudzia przylegały do poduszki na całej głębokości siedziska. Zbyt wysoko ustawiony podnóżek powoduje przeniesienie ciężaru ciała na pośladki, co przyczynia się do zwiększonego nacisku na guzy kulszowe. Jeżeli podnóżek jest zbyt wysunięty z ramy (ustawiony zbyt nisko), zwiększony nacisk na uda może spowodować zaburzenia krążenia krwi w kończynach dolnych, a zmniejszenie siły docisku stóp powoduje brak ich stabilizacji podczas jazdy. Faza 3 Ostatni krok procedury doborów wózka należy powtórzyć po zaznajomieniu się użytkownika z podstawami techniki jazdy. Najczęściej po upływie ok dni, po tym okresie czasu należy ponownie wyregulować położenie środka ciężkości, kąt oparcia oraz podjąć decyzję o ewentualnej rezygnacji z części wyposażenia dodatkowego (dotyczy to szczególnie wsporników przeciwwywrotnych, które stanowią duże zagrożenie podczas samodzielnego pokonywania przeszkód architektonicznych i urbanistycznych). Podsumowanie Prawidłowy wybór i dopasowanie wózka do użytkownika jest niezwykle istotny, ponieważ w dużym stopniu determinuje to możliwości adaptacyjne osoby niepełnosprawnej do życia z niepełnosprawnością. Podczas doboru wózka najważniejszy jest etap pierwszy polegający na wyborze nienastawnych wielkości geometrycznych. Jeżeli w trakcie tego etapu zostaną popełnione jakieś błędy, to w zdecydowanej większości przypadków takiego wózka nie można dopasować w sposób optymalny do użytkownika. W krajowym systemie zaopatrzenia 12

13 w przedmioty ortopedyczne wózek inwalidzki jest przyznawany raz na 5 lat. W związku z tym musi przez ten okres w sposób najlepszy z możliwych spełniać swoje funkcje [por. 2,7]. Jeżeli jest źle dobrany to przez 5 lat użytkownik wózka jest mniej sprawny niż mógłby być w przypadku prawidłowego zaopatrzenia. Literatura 1 Kabsch A, Mikołajczyk W. Pożądane kierunki rozwoju technicznego wspomagania procesu rehabilitacji chorych i osób niepełnosprawnych. II Sympozjum Inżynieria Ortopedyczna i Protetyczna IOP 99, Białystok 1999, Sydor M. Wybór i eksploatacja wózka inwalidzkiego. Poznań; Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu; Sydor M. Wykorzystanie metodycznych środków oceny bezpieczeństwa wózka aktywnego. W: Ergonomia niepełnosprawnym w przyszłości Monografie. Łódź: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej; 2003, str Branowski B, Zabłocki M. Aspekty metodologiczne projektowania rodzin konstrukcji inwalidzkich wózków aktywnych. W: XXI Sympozjon Podstaw Konstrukcji Maszyn, tom I. Bielsko-Biała: WNT; s Sydor M. Factors influencing the total value of resistances of movement of wheelchairs for active use. W: The ergonomics of rehabilitation equipment and objects of everyday use for disabled people. Kraków: PAN; 2003,. str Sydor M, Zabłocki M. Zmiany w podejściu do budowy i oceny układu wymagań technicznych dla wózków aktywnych. W: Ergonomia niepełnosprawnym w przyszłości Monografie. Łódź; Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej; str Sydor M, Zabłocki M. Propozycja nowego systemu wyboru wózka inwalidzkiego [niepublikowane materiały konferencyjne]. IX Międzynarodowa konferencja pt. Ergonomia niepełnosprawnym..., Łódź; Politechnika Łódzka; Zabłocki M. Metodyka projektowania urządzeń technicznych dla osób niepełnosprawnych [rozprawa doktorska]. Poznań; Politechnika Poznańska; Odleżyny - zagrożenia i profilaktyka [strona internetowa]. Zakład Techniki Rehabilitacyjnej "Pneumat" [cytowany ], url: 13