Uczestnikami spotkania byli: dr Dariusz Bednarek, dr Marcin Hlebionek, dr Paweł Gut, mgr Adam Baniecki, mgr Dorota Żygadło.

Transkrypt

1 Protokół ze spotkania zespołu do spraw przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie archiwów państwowych w dniach roku we Wrocławiu. Uczestnikami spotkania byli: dr Dariusz Bednarek, dr Marcin Hlebionek, dr Paweł Gut, mgr Adam Baniecki, mgr Dorota Żygadło. Tematem spotkania była systematyka zbiorów pieczętnych analiza problemu, dyskusja i wstępna redakcja wskazówek metodycznych Na początku zostały określone ujęte tu w punktach poniżej terminy pojęcia potrzebne do wypełniania pól w bazie oraz sprawy wymagające przemyśleń i dyskusji. 1. Zdefiniowanie twórcy 2. Wybranie literatury przedmiotu (polskiej i obcojęzycznej na podstawie, której będziemy opierać pojęcia zawarte w bazie) 3. Sporządzenie instrukcji metodycznej Ad.1. Ważną sprawą na wstępie prac jest sprecyzowanie pojęcia osoby prawnej i fizycznej (kolektywwspólnota, osoba, rodzina) nazwa. Jest to hasło pozwalające bez problemu zidentyfikować twórcę. Osoba fizyczna powinna zostać określona pod względem jej funkcji (imienia, tytułów) umiejscowiona w czasie (daty życia) oraz miejsca i działalności. Osoba prawna również musi być określona z nazwy, dat i miejsca jej funkcjonowania. Należy uwzględnić podstawowe wydarzenia (historię), organizację wewnętrzną, funkcje i działalność oraz status prawny instytucji. Ponadto formy nazwy powinny być sformalizowane (powinno się je tłumaczyć na język polski). Wytyczne, co do sposobu przygotowania omawianego hasła, które zawierają opis jednostek (ciał zbiorowych, osób lub rodzin) związanych z wytwarzaniem i zarządzaniem materiałami archiwalnymi jakimi są też pieczęcie, zawarte są w międzynarodowym standardzie archiwalnych haseł wzorcowych stosowanych do archiwów ciał zbiorowych, osób i rodzin ISAAR (CPF) wersja druga. Zespół uznał jednogłośnie, że opis twórcy musi być zgodny z tym standardem. Dla potrzeb metodologii sfragistycznej niezbędny jest blok opisu od do oraz blok opisu do i z bloku przypisów czyli kod identyfikacyjny rekordu hasła. Pola obowiązkowe z wymienionych zostaną zdefiniowane później. Ad.2. Wstępna bibliografia tematu: Adamczewski M., Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w., Warszawa Akta unii Polski z Litwą , wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Kraków Authentiques conservés dans les services publics d archives, Référence DPACI/RES/2004/008, Paris, le 2 juin 2004, Direction des Archives de France. Bartoszewska J., Grafika vostočnoslavânskih i pol'skogo âzykov, Gdańsk Bascapé G. C., Sigillografia. Il sigillo nella diplomatica, nel diritto, nella storia, nell'arte Milano, Giuffrè, volume I 1969, volume II 1978.

2 Bąk S., Zasady transliteracji, transkrypcji i interpretacji tekstów staro-cerkiewno-słowiańskich, Wrocław Bobowski K., Dawne pieczęcie na Pomorzu Zachodnim, Szczecin Cahier des clauses techniques particulieres relatives a la restauration de sceaux authentiques conservés dans les services publics d archives. Chmiel A., Materyały sfragistyczne (Pieczęci ziemskie i Trybunału Koronnego w Polsce), WNArch, t. III, nr 33. Cleminson R., Cyrylic manuscripts in Slovakia : a union catalogue, Martin Conseil international des archives, comité de sigillographie, Vocabulaire international de la sigillographie, Rome Corpus des sceaux français du moyen age. Tome premiere. Les sceaux des villes, red. Brigitte Bedos, Paris 1980, Archives National. Corpus des sceaux français du moyen age. Tome II. Les sceaux des rois et de régence, red. Martine Dalas, Paris 1991, Archives National. Description des collections sigillographiques, Référence DITN_RES_2005_003, Paris le 29 mars 2005, Direction des Archives de France. Diederich T., Prolegomena zu einer neuen Siegel Typologie, Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde, Bd 29, , Reflexions sur la typologie des sceaux, Janus, 1993/1. Diehl E., Przyczynek do sfragistyki polskiej, WNArch, t. I, r. 4, nr 1-2 (11-12), 1892; WNArch, t. II, r. 5, nr , R. 3, z. 4, 1891, t. II, r. 6, 1894, nr 3-4; t. II, nr 3, r. 8, Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIIIw., opr. B. Ulanowski, Kraków Engel B., Die mittelalterlichen Siegel der Fürsten, der Geistlichkeit und des Polnischen Adels im Thorner Ratsarchive, Danzig , Die mittelalterlichen Siegel des Thorner Rathsarchivs, mit besonderer Berücksichtigung des Ordenlandes. 1. Theil, Ordensbeamte und Städte, Thorn Fabijański W., Odlewy metalowe pieczęci w zbiorze sfragistycznym Zakładu Narodowgo im. Ossolińskich. Katalog, Wrocław Grabowski J., Z dziejów stosunków Polski z Zakonem Krzyżackim w Prusach (XIII-XVIw.), Warszawa Gruša A. Ì., Belaruskaâ kìrylìčnaâ paleagrafìâ : vu čèbny dapamožnìk dlâstudèntaŭ gìstaryčnaga fakul'tèta, Mìnsk Grzegorz M., Analiza dyplomatyczno-sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466 r., Toruń Gumowski M, Handbuch der polnischen Siegelkunde, Graz Pieczęcie śląskie do końca XIV w. [w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. III, Kraków , Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIVw., Toruń , Pieczęcie i herby miast pomorskich, Toruń , Pieczęcie królów Polskich, Kraków , Pieczęcie książąt pomorskich, Zapiski Historyczne, t. XVI, , Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań Gumowski M., Haisig M., Mikucki S., Sfragistyka, Warszawa Haisig M., Bolesław Podczaszyński sfragistyk i archeolog, Wrocław , Sfragistyka szlachecka doby średniowiecza w świetle archiwaliów lwowskich, Lwów , Studia nad legendą pieczęci miejskich, Wrocław 1953.

3 Horodyski B., O transliteracji druków cyrylickich, Warszawa Hupp O., Die Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfe, Bd I, Pommern, Posen und Schlesien, Frankfurt a/main ICA/CSG COMMITTEE ON SIGILLOGRAPHY / COMITE DE SIGILLOGRAPHIE DEUXIEME TABLE RONDE INTERNATIONALE DES RESTAURATEURS DE SCEAUX : "La conservation préventive des sceaux de cire : bilan et perspectives". CENTRE HISTORIQUE DES ARCHIVES NATIONALES Paris (FRANCE) 12 et 13 juin widziano Insygnia miast polskich. Katalog wystawy, Poznań Jončev V., Azbukata ot Pliska, Kirilicata i Glagolicata, Sofiâ Kancelaria Wielkich Mistrzów w Malborku. Katalog wystawy 15 czerwca-15 sierpnia 2001r., opr. J. Trupinda, Malbork Karczewski D., Materiały do sfragistyki opactwa pelplińskiego, w: Pelplin. 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu, pod red. D. A. Dekańskiego i in., Pelplin Karskij E. F., Obrazcy slavânskago kirillovskago pis'ma s X po XVIII věk. (tablice wzory), Kętrzyński W., Uwagi o pieczęciach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, Przegląd Historyczny, t. VIII, Kiersnowski R., Godła jagiellońskie, Wiadomości numizmatyczne, 1988, z Kittel E., Siegel, Braunschweig Krawczuk W., Pieczęcie Zygmunta III Wazy, Kraków 1993, s. 30. Kruszyński T., Właściwości stylowe polskich monet i pieczęci od czasu renesansu, Kraków Kuczyński S.K., Pieczęcie Piastów mazowieckich, Warszawa , Polskie herby ziemskie, Warszawa1993. de Lasalla F.-J., Tipologia dei sigilli dei papi, Roma 2003: Majkowski E., Przyczynki do sfragistyki polskiej okresu Piastów, WN-Arch, Małecki A., Studia heraldyczne,1-2, Lwów Metman Y., Sigillographie et marques postales, w : L Histoire et ses méthodes, publ. red. Charles de Samaran, Paris, 1964, s (Encyclopédie de la Pléiade). Mikucki S., Heraldyka Piastów śląskich do schyłku XIV w. [w :] Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. III, Kraków Nowak P., Pieczęcie przy polskim dokumencie wstępnym pokoju toruńskiego z 1466 roku, Roczniki Historyczne, t. LXVII, Očerki po istorii i dialektologii vostočno-slavânskih âzykov, pod red. V. I. Borkovskogo, Moskva Oliński P., Motywy chrystologiczne na pieczęciach urzędników krzyżackich ziemi chełmińskiej, Rocznik Grudziądzki, t. XIII, 1998, s Orzeł Biały-700 lat herbu Państwa Polskiego, pod red. S.K. Kuczyńskiego, P. Mrozowskiego, M. Makowskiego, Warszawa Orzeł Biały, godło państwa polskiego, opr. M. Woźniakowa, Warszawa Pakulski J., Geneza pieczęci herbowych biskupów i arcybiskupów metropolii gnieźnieńskiej, w: Polska heraldyka kościelna, pod red. K. Skupieńskiego i A. Weissa, Warszawa 2004.

4 -, O najstarszych, przedherbowych pieczęciach arcybiskupów gnieźnieńskich, w: Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów. Studia historyczne ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, pod red. Tomasza Jasińskiego, Poznań 1997 (Prace Komisji Historycznej; Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 55). -, Średniowieczne pieczęcie biskupów oraz kapituly włocławskiej i ich symbolika, w: Religijność na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w czasach staropolskich, red. A. Mietz, Włocławek , Średniowieczne pieczęcie kapituł katedralnych metropolii gnieźnieńskiej w świetle dotychczasowych badań, w: Pieczęcie dawnej rzeczpospolitej, pod red. J. Pakulskiego, Z. Piecha, J. Wroniszewskiego, Warszawa Pastoureau M., Les Sceaux, [ Typologie des Sources du Moyen Age Occidental], Turnhout , Les Sceaux medievaux, Histoir & genealogie. Annales de genealogie et d heraldique, Nr 20, 1988, Nr 24, 1989, Nr 31, Pfotenhauer P., Die schlesieschen Siegel von , Breslau Philippi F., Siegel, Berlin Piech Z., Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków , Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa , Pieczęcie Przemysła II, w: Przemysł II, Odnowienie królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań , Uwagi o genezie i symbolice herbu książąt kujawskich, Studia Historyczne, r. XXX, Piekosiński F., Dodatkowe uwagi do pieczęci króla Kazimierza W[ielkiego] z literą K obok orła, WN ARch, R. 3, , Herold Polski czyli przewodnik heraldyczny polski, Herold Polski, , Pieczęcie polskie wieków średnich doby piastowskiej, Kraków , Heraldyka polska wieków średnich, Kraków , Poczet najstarszych pieczęci szlachty polskiej z tematów runicznych, WNArch, r. 2, nr 3, (1890), s. 11, nr 32. Pietkiewicz K., Cyrylica : skrypt do nauki odczytywania pisma staroruskiego i rosyjskiego dla studentów archiwistyki, Poznań Pokora P., Sigillum perpetuum offcialatis eccelasiae Poznaniensis. Przyczynek do badań nad sfragistyką urzędów kościelych w Polsce, Studia Źródłoznawcze, t. XXXIX. Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badań, pod red. K Skupieńskiego i A. Weissa, Lublin Posse O., Die Siegel der deutschen Kaiser und Könige von , Bd. IV, Dresden Radzikowski S.E., Regnum Poloniae w oświetleniu sfragistyczno-heraldycznym, Kwartalnik historyczny, t. 28. La recherche dans les collections sigillographiques, Fiche de recherche 51. Rott-Żebrowski T., Historia pisma ruskiego, Lublin Schmid B., Die Siegel des Deutschen Orden in Preussen, Altpreussische Monatschrift, Jg 15, 1938,s. 64, taf. I, nr 5. Sobieszczański F.M., Wiadomości o sztukach pięknych w dawnej Polsce zawierające opis dziejów i zabytków budownictwa, rzeźby snycerstwa, malarstwa i rytownictwa z krótką wzmianką o życiu i dziełach znakomitych artystów krajowych lub w Polsce zamieszkałych, t. I Warszawa Sobolevskij A. I., Slavâno-russkaâ paleografiâ, Moskva Stronczyński K., Pobieżny przegląd pieczęci Piastów polskich, Warszawa , Pomniki książęce Piastów, lenników dawnej Polski, Piotrków Starnawska M., Pieczęcie zakonów krzyżowych na ziemiach polskich w średniowieczu jako źródło do ich dziejów. Perspektywy badawcze, w: Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej, pod red. P. Dymmela, Lublin Stróżyk P., Pieczęcie cysterskie z opactwa w Łeknie Wągrowcu, Studia i materiały do dziejów Pałuk, t. IV, 2003.

5 -, Pieczęcie cysterskie opactwa w Łeknie-Wągrowcu (część II), Studia i materiały do dziejów Pałuk, t. VI, , Pieczęcie w dawnej Rzeczpospolitej, pod red. J. Pakulskiego, Z. Piecha, J. Wroniszewskiego, Warszawa Sułkowska-Kurasiowa I., Dokumenty królewskie i ich funkcja państwie polskim za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów , Warszawa , Polska kancelaria królewska w latach , Wrocław Ŝepkin V. N., Učebnik russkoj paleografìi, Moskva , Russkaâ paleografiâ, Moskva Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa Tęgowski J., Uwagi o pieczęciach Przemysła II, AUNC, historia XXIV, Nauki humanistyczno-społeczne z. 204, Vahl W., Beschreibung und Auswertung mittelalterischer Siegel, Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde, Bd. 42, Visoc'kij S. O., Kiïvs'ka pisemna škola X-XII st. : (do ìstorìï ukraïns'koï pisemnostì), L'vìv Vocabulaire International de la Sigillographie, Roma Vossberg F. A., Siegel des Mittelalters von Polen, Lithauen, Schlesien, Pommern und Preussen: Ein Beitrag zur Förderung diplomatischer, genealogischer, numismatischer umd kunstgeschichtlicher Studien über ursprünglich slavische Theile der preussichen Monarchie, Berlin Wittyg W., Pieczęcie miast dawnej Polski, Kraków - Warszawa Wójtowicz M., Początki pisma słowiańskiego, Poznań Wyczańska K., O zaginionych pieczęciach Kazimierza Jagiellończyka, Przegląd Historyczny, 49, Żebrawski T., O pieczęciach dawnej Polski i Litwy, Kraków 1865, s , nr 29. Ad.3. W toku dyskusji stwierdzono, że podstawowym problem związanym z metodologią sfragistyczną jest systematyka tłoków pieczętnych. Wstępnie wytypowano podstawowe pojęcia niezbędne do sporządzenia instrukcji metodycznej. Uwzględniono następujące podziały: Na poziomie twórcy Tłok (oryginał, nieoryginał, falsyfikat) - poziom tłoka (pierwszy i podstawowy podział na: świeckie i kościelne). Następny podział to ikonograficzny na: Portretowe: - popiersiowe, piesze, tronowe, majestatowe władcy - konne na rycerskie, łowieckie, paradne Kultowe wśród nich klęczące Symboliczne: - hagiograficzne (z Chrystusem chrystusowe, z Marią maryjne, ze świętymi, dewocyjne) - z motywem statków - z motywem kluczy - z motywem fundatora - z innymi motywami symbolicznymi (Temida, Justicia personifikacje, inne przedmioty) Heraldyczne: - herbowe Komentarz: Do przemyślenia pozostawić czy wyrzucić

6 - hełmowe - ze znakiem osobistym, ze znakiem korporacji - mówiące Architektoniczne i topograficzne: - z motywem sakralnym - z motywem świeckim Przedmioty codziennego użytku Onomastyczne: - napisowe - monogramowe - inicjałowe Podział ze względu na kształt tłoka odcisk pieczęci może być: - okrągły - owalny - ostroowalny - tarczowy - wieloboczny - wielolistny (4-6 listny) Tłoki ze względu na osobę mogą być: - publiczne - prywatne. Podział czasowy ze względu na epoki: średniowiecze, okres nowożytny, XIX, XX wieczne. Jeśli chodzi o język to występują inskrypcje w językach: łacina, greka, niemiecki, polski, ruski, rosyjski, czeski, turecki, węgierski, szwedzki, francuski, duński, angielski, hebrajski, jidysz, arabski, inne narodowe. Natomiast najczęściej używane pismo to najpierw kapitała (z czasem z uncjałą) następnie minuskuła, a potem pismo humanistyczne. Transkrypcje legendy opisane w Archnecie Opis ikonografii: rozpoczynamy go od centrum głównego (dominującego) motywu wiodącego tematu, następnie opisujemy atrybuty i wyobrażenia towarzyszące (opis od prawej do lewej heraldycznej). Zwięzły opis w momencie potrzeby rozwijamy posługując się powiązanym polem memo. Pole scan jest obowiązkowe. Opis pieczęci, jeśli pieczęć jest luźna odbywa się na poziomie jednostki archiwalnej, jeżeli zaś jest związana z dokumentem poziomem opisu jest najniższa logiczna jednostka opisu (piece, item). Jeżeli pieczęcie (odciski tłoka) są powiązane z dokumentem w bazie trzeba umieścić krótki jego opis koroboracja, datacja i miejsce wystawienia (datum, bez podawania brzmienia oryginalnego), intytulacja wzięta z dokumentu (rozwiązana). Ponadto umieścić należy podział na dokumenty, mandaty, listy, akty. Należy zwrócić uwagę na konieczność uwzględnienia natury prawnej dokumentu czyli podział dokumentów na: - publiczne, prywatne - dyspozytywne, poświadczeniowe. System numerowania pieczęci przy dokumentach podajemy pełną ilość przymocowanych pieczęci z uwzględnieniem brakujących oraz pełną liczbę zachowanych odcisków. Przykładowo Komentarz: Kończy się na wojnach napoleońskich Komentarz: Przy trudnych językach archiwista musi konsultować się ze specjalistą np. arabistą Komentarz: Zwrócić się w razie potrzeby do specjalisty, konieczność zwrócenia się do osoby znającej cyrylicę Komentarz: Opis pola nierozerwalnie wiąże się z obrazem cyfrowym pieczęci, dlatego, też jest zwięzły, ponieważ ma służyć do szybszej interpretacji widzianego obrazu Komentarz: Umieszczone przy wzorcu tłoka. W przypadku pieczęci masowych odstępuje się od scanu każdego odcisku na rzecz linku do ogólnej bazy scanów. W przypadku pieczęci rzadkich wtedy należy zrobić scan dla celów konserwatorskich. Umieszczamy scan lub scany składający się na wzorzec Komentarz: Pieczęć luźna to taka, do której nie można dopasować dokumentu. W przeciwnym wypadku mamy do czynienia z uszkodzeniem mocowania pieczęci

7 dokument do którego przywieszono 5 pieczęci, z którego zachowały się 4 na których zachowało się 8 odcisków numerujemy je od lewej do prawej, w razie potrzeby rzędami od góry do dołu, zapis przyjmuje postać: 1/1/8. Gdzie 1 oznacza kolejny numer odcisku, druga cyfra oznacza kolejny numer nośnika odcisku (mocowania) łamany przez ilość wszystkich odcisków znajdujących się przy dokumencie. W przypadku braku odcisku (lub całkowitego uszkodzenia) wpisujemy 0. Komentarz: Dopracować Następnie omawiano pojęcia dotyczące odcisku. II. Odcisk zawsze jest oryginalny Fałszerstwo dotyczy dokumentu albo tłoka. W przypadku dokumentu mamy do czynienia z fałszerstwem dokumentu lub tłoka, a nie odcisku pieczęci. Dokument można było sfałszować poprzez powtórne przywieszenie oryginalnej pieczęci z innego oryginalnego dokumentu lub poprzez odciśnięcie pieczęci z tłoka będącego falsyfikatem. W każdym przypadku mamy do czynienia z oryginalnym odciskiem. 1. Technika wykonania: Jednostronna, dwustronna awers, rewers, jednostronna z contrasigillum konfirmowana (uwierzytelniona podwójnie). 2. Materiał, z którego wykonano odcisk: Wosk, ołów, lak, tusz, pieczęć (odciśnięta przez papier) na podkładzie z wosku, laku, ciasta, pieczęć sucha. 3. Barwa odcisku: Naturalna (niebarwiona czyli brąz w różnych odcieniach). Czerwona, zółta, niebieska, zielona, złocista, biała, inne. 4. Czytelność odcisku: Czytelny, nieczytelny Czytelność rzeźby dobra, zła Czytelność legendy- dobra, zła Ubytki odcisku Ubytki wizerunku Ubytki legendy Trzeba opisać uszkodzenia pieczęci wraz z ich lokalizacją (od lewej do prawej) 5. Typ mocowania: Sznur jedwabny niepleciony nici jednobarwne mocowane na dokumencie Sznur jedwabny niepleciony nici wielobarwne mocowane na dokumencie Sznur jedwabny pleciony nici jednobarwne mocowane na dokumencie Sznur jedwabny pleciony nici wielobarwne mocowane na dokumencie Sznur inny Nici konopne Paski pergaminowe Wstążki 6. Osłony: Miska woskowa, drewniana, metalowa. Odcisk przez papier (osłona papierowa) Komentarz: Pole wyboru Komentarz: Sektory pieczęci w bazie. Uszkodzenia zaznaczamy Komentarz: Pole wyboru Tematy do dalszego rozważenia na kolejnym spotkaniu to: Opis wielopoziomowy w bazie Słownik Sygnatura Wrocław, dnia r.