JOHAN LAIDONER I MARIA KRUSZEWSKA-LAIDONER HISTORIA POLSKO-ESTOŃSKIEJ PRZYJAŹNI

Transkrypt

1 WYDARZENIE: Odsłonięcie przez Prezydentów Republiki Estońskiej i Rzeczypospolitej Polskiej tablicy pamiątkowej poświęconej estońskiemu generałowi JOHANOWI LAIDONEROWI 22 LIPCA 2013 MUZEUM JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO DWOREK MILUSIN SULEJÓWEK, ul. Oleandrów 5 JOHAN LAIDONER I MARIA KRUSZEWSKA-LAIDONER HISTORIA POLSKO-ESTOŃSKIEJ PRZYJAŹNI Jestem mężem stanu niepodległej Estonii. Niepodległość państwowa jest najwyższym dobrem, ideałem każdego rozwiniętego kulturowo narodu, najpiękniejszym marzeniem. [ ] Większą część dorobku mojego życia poświęciłem estońskiemu państwu i dlatego nie boję się odpowiedzialności ani przed historią, ani przed ludźmi. Johan Laidoner [testament polityczny] BOHATER NIEPODLEGŁEJ ESTONII Każdy naród, jeśli ma państwo, ma też twórców swojej państwowości i bohaterów walki o niepodległość. Kaskadą wolności dla narodów Europy były w XIX wieku lata Wiosny Ludów , a w wieku XX rok Niepodległość odzyskało wtedy 18 narodów Europy. Obok Polski, która była jedną z ostatnich (11 XI), proklamowały i utrzymały swą niepodległość m.in.: Finlandia (jako pierwsza 6 XII 1917), Mołdawia (15 XII 1917) i Ukraina (22 I 1918), wreszcie Litwa (16 II 1918) oraz Estonia, która wykorzystując przerwę między rosyjską a niemiecką okupacją swych ziem, 24 lutego 1918 ogłosiła swoją niepodległość. Mimo ponownego zniewolenia przez armię niemiecką, utrzymała Rząd Narodowy, własną administrację i wojsko. Dowódcą 1. dywizji piechoty estońskiej został Estończyk z dawnej armii rosyjskiej Johan Laidoner. Wkrótce, w obliczu nowej agresji bolszewickiej na wszystkie kraje bałtyckie, mianowany został Wodzem Naczelnym Armii Estońskiej i sprzymierzonych z nią części wojsk łotewskich. Razem powstrzymały one I najazd bolszewicki i w lecie 1919 rozbił armię Niemców bałtyckich von der Goltza pod Cesis (dawne Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku Johan Laidoner i Maria Kruszewska-Laidoner biogram 1/5

2 Wenden). To zapewniło Laidonerowi status jednego z twórców i obrońców niepodległości młodego Państwa Estońskiego. Do dziś, gdy w Estonii wymieniane jest słowo Generał (est. Kindral), powszechnie wiadomo, że chodzi o Johana Laidonera, tak jak w Polsce, słowo Marszałek oznacza tylko jednego człowieka, Józefa Piłsudskiego. PRZYSZŁY GENERAŁ Johan Laidoner, zwany też Juhanem, urodził się 12 lutego 1884 we wsi Viiratsi w pobliżu Viljandi (dawny Felin) w środkowej Estonii, leżącej w Inflantach zaboru rosyjskiego. Po ukończeniu miejscowych szkół rosyjskich, 1 sierpnia 1901 wstąpił ochotniczo do armii carskiej i kwaterował, wraz z 110. pułkiem piechoty, w Kownie na Litwie. Od 1902 roku uczył się w szkole wojskowej w Wilnie, gdzie poznał miłość swojego życia, wileńską gimnazjalistkę, 15-letnią pannę Marię Kruszewską. Maria pochodziła z polskiej, doskonale wykształconej rodziny szlacheckiej (władała 6 językami obcymi). 9 lat później, po ukończeniu Wojskowej Akademii Mikołajewskiej w Petersburgu 30 października 1911 Johan i Maria wzięli ślub. W 1913 roku urodził im się syn Mikael (zmarł tragicznie w 1928 roku w wieku 15 lat). Podczas I wojny światowej, Johan Laidoner walczył jako sztabs-kapitan (major) na froncie wschodnim z Niemcami na południu Polski. Na początku 1917 roku już jako pułkownik trafia na Kaukaz. Po rozpadzie armii rosyjskiej w grudniu 1917, wraca do Estonii, aby stać się jednym z pierwszych oficerów walczących o jej wolność. DOWÓDCA NIEPODLEGŁEJ ESTONII, POMOC POLSKIM ODDZIAŁOM 1 I 1918 Laidoner zameldował się w dowództwie armii w Tallinie i został dowódcą 1. dywizji piechoty pierwszej formacji zbrojnej Wolnej Estonii, której niepodległość została proklamowana przez parlament 24 II 1918, zaraz po wycofaniu się Rosjan, a przed nadejściem Niemców. Tej niepodległości pozostał wierny przez całe życie. Pod naciskiem silnie skomunizowanych rad żołnierskich, zmuszony został podać się do dymisji. Zagrożony przez Niemców, ukrywał się w lasach Estonii, organizując formacje partyzanckie Leśnych Braci wraz z ich założycielem Kuprjanovem. Jesienią 1918 wraz z upadkiem okupacji niemieckiej, a przed nadejściem bolszewików został mianowany Szefem Sztabu i głównym organizatorem armii estońskiej. 23 grudnia 1918 został Wodzem Naczelnym Estońskich Sił Zbrojnych w stopniu generał-majora. Na ich czele już w 1919 roku rozgromił wojska bolszewickie, próbujące w Narwie założyć Estońską Republikę Rad i wyzwolił całe terytorium Estonii. W styczniu 1920 armia estońska wsparła zimową ofensywę polską w Latgalii, wyzwalając północne obszary Łotwy i spotykając na swej drodze, idące od południa oddziały polskie. Zawarto wtedy pierwsze w historii polsko-estońskie braterstwo broni, które przetrwało próbę czasu. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku Johan Laidoner i Maria Kruszewska-Laidoner biogram 2/5

3 TEN, KTÓRY JAKO PIERWSZY POBIŁ BOLSZEWIKÓW 2 II 1920 wynegocjował i podpisał w Dorpacie-Tartu pierwszy zwycięski pokój z bolszewicką Rosją, uzyskując od niej znaczące odszkodowanie w złocie, jako parytet za udział ziem estońskich w życiu gospodarczym dawnego Imperium Rosyjskiego. Stąd zwany jest przez historyków tym, który jako pierwszy pobił bolszewików (Tadeusz Zubiński). Jeszcze w 1919 roku zainicjował powołanie Estońskiej Akademii Wojskowej. W końcu 1920 złożył dowództwo sił zbrojnych w stopniu generał-lejtnanta armii estońskiej i stał się pierwszym reprezentantem Estonii w nowo powstałej Lidze Narodów. W 1925 roku z jej ramienia mediował w konflikcie iracko-tureckim o przynależność okręgu Mosul. Na krótko powrócił do armii, aby 1 grudnia 1924 stłumić inspirowany przez ZSSR pucz komunistów w Tallinie. W 1934 roku na prośbę prezydenta Konstantina Patsa, wprowadził stan obronny i rządy wojskowe, by powstrzymać próbę przejęcia władzy w kraju przez faszystowski ruch nacjonalistyczny wabsów, których pozbawił wpływów w polityce. Z WIZYTĄ W WARSZAWIE W 1928 roku, jako Naczelny Wódz Estonii, złożył oficjalną wizytę w Warszawie. Przewodził Estońskiemu Komitetowi Olimpijskiemu. W 1930 roku stanął na czele tallińskiego Towarzystwa Estonia-Polska, jako jego honorowy, ale bardzo aktywny prezes. Z jego inicjatywy wielu oficerów przedwojennej armii estońskiej ukończyło studia w Szkole Głównej Wojennej w Rembertowie, zachowując nie tylko znajomość języka polskiego, ale i uczucia szczerej przyjaźni do Polski i Polaków. Zaowocuje to później, w najmniej oczekiwanych okolicznościach, podczas II wojny światowej. W okresie międzywojennym Laidoner wraz z małżonką i adoptowanym po śmierci ich syna jej bratankiem, Aleksandrem Kruszewskim, zamieszkali w Tallinie oraz w podtallińskiej miejscowości Viimsi, w dworku podarowanym mu przez naród w 1923 roku. Laidoner gościł w nim m.in. przebywającego w 1934 roku z oficjalną wizytą w Estonii, ministra Józefa Becka. W dworku tym, przekształconym obecnie w Estońskie Muzeum Wojny, mieści się dziś odrębne muzeum biograficzne obojga małżonków, a zdobi go wzruszająca rzeźba Marii i Johana Laidonerów, przedstawionych jako wzór patriotyzmu i wierności małżeńskiej. W 2011 roku Prezydent Polski Bronisław Komorowski odsłonił tam tablicę poświęconą Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu. RATUNEK DLA ORP ORZEŁ Sympatie polskie dały o sobie znać raz jeszcze w godzinie największej próby. We wrześniu 1939 nieoczekiwanie zawinął do portu w Tallinie polski okręt podwodny ORP Orzeł z chorym dowódcą na pokładzie, komandorem marynarki wojennej Kłaczkowskim. Ciężko chorego dowódcę wyokrętowano w porcie. Gdy wbrew międzynarodowym konwencjom władze estońskie internowały okręt, będący symbolem i dumą Polaków (zbudowano go ze składek polskiego społeczeństwa), nowy dowódca komandor Grudziński, podjął decyzję ucieczki z portu w Tallinie. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku Johan Laidoner i Maria Kruszewska-Laidoner biogram 3/5

4 Z pomocą przyszedł mu gen. Laidoner i jego oficerowie, którzy w krytycznym momencie, gdy okręt opuszczał już port, dostarczyli niezbędne mapy, a bateria artylerii nadbrzeżnej na wyspie Egna, blokująca wyjście z portu otrzymała rozkaz przepuszczenia polskiego okrętu. Jej obsługa do dziś pamięta gesty przyjaźni, którymi polscy podwodniacy z Orła żegnali estońską ziemię w noc swej ucieczki. Było to 18 września 1939, dobę po agresji Stalina na Polskę z 17 września, a jego następnym celem było dopaść polski okręt w estońskim porcie. Za pomoc Polakom w ucieczce Estończycy spotkali się z brutalnym, sowieckim ultimatum natychmiastowego wpuszczenia na swe terytorium 25 tys. żołnierzy Armii Czerwonej. Do dziś cichy wkład gen. Laidonera i jego oficerów w pomoc Polakom z ORP Orzeł nie został dostatecznie doceniony. Po latach okazało się, że na zdobyciu tego najnowocześniejszego wówczas w Europie okrętu podwodnego bardziej niż Hitlerowi, zależało samemu Stalinowi! Właśnie dlatego Estonia została przez niego tak mocno ukarana. OSTATNI WYKLĘTY ŻOŁNIERZ EUROPY Estońskiej obronie terytorialnej powiedział: Kiedyś nadejdzie wasza pora, kiedy Estonia będzie okupowana, a wy będziecie walczyć o jej wyzwolenie w lasach. Być może dzięki tym słowom, najdłużej walczącym partyzantem w Europie okazał się August Saabe, poległy w walce z KGB 28 sierpnia OKUPACJA SOWIECKA, INTERNOWANIE, OSTATNI WSPÓLNY ETAP Z chwilą jej całkowitej okupacji przez Sowietów 17 czerwca 1940, gen. Laidoner został najpierw internowany i wywieziony do Penzy, a następnie uwięziony na moskiewskich Butyrkach. Został bezprawnie osądzony na obcej ziemi za obronę własnej ojczyzny i równie bezprawnie skazany na 25 lat uwięzienia w sowieckim łagrze nr 2 we Włodzimierzu nad Klaźmą. Tam, jako więzień nr 11, zmarł z wycieńczenia i nieustannego upokarzania 13 marca 1953, dzień po śmierci polskiego Delegata Rządu na Kraj, jednego z szesnastu Jana Stanisława Jankowskiego. Obaj bohaterowie zostali pochowani we wspólnej zbiorowej mogile, po raz ostatni łącząc swoje osobiste losy z losem pokonanych i upokorzonych, ale i dumnych ojczyzn. Prochy generała Laidonera powróciły do Estonii dopiero w 1993 roku, w postaci symbolicznej urny z ziemią z jego grobu. Uroczyście pochowano ją na Cmentarzu Leśnym w Tallinie. Tragiczne losy nie ominęły także najbliższych gen. Laidonera. W 1941 roku w łagrze zginął jego wychowanek i przybrany syn, bratanek żony Aleksander Kruszewski. PIERWSZA DAMA ESTOŃSKIEJ REPUBLIKI Maria z Kruszewskich-Laidoner, również skazana w 1952 roku na 25 lat więzienia, przeżyła zesłanie i na długie lata zamieszkała w głębi Rosji, w miejscowości Mielenki pod Muromem. Powróciła do sowieckiej Estonii w 1961 roku. Otoczona powszechnym szacunkiem i czcią, jako pierwsza dama I Vabarijki-Republiki (w latach trzydziestych Maria Laidoner często pełniła rolę pierwszej damy Estonii, ponieważ żona ówczesnego prezydenta Konstantina Pätsa wcześnie umarła), zamieszkała w Haapsalu na zachodzie Estonii. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku Johan Laidoner i Maria Kruszewska-Laidoner biogram 4/5

5 Zmarła 12 listopada 1978 w przeddzień swoich 90. urodzin w Jamejala pod Viljandi, niedaleko od miejsca, gdzie urodził się jej mąż. Pogrzeb pierwszej damy Estonii był dla Estończyków okazją do wielkiej niepodległościowej manifestacji i wyrazem uznania i szacunku dla wartości głęboko ludzkich: wierności dla tradycji wolnej Republiki Estońskiej, której Maria Kruszewska-Laidoner była żywym przykładem. ODZNACZENIA PRZYZNANE GEN. J. LAIDONEROWI: Kawaler 14 orderów i odznaczeń, w tym trzech estońskich oraz dwóch carskich (św. Stanisława i św. Anny). Odznaczony: - dwoma Krzyżami Wolności Estonii I i III klasy, - najwyższym odznaczeniem Estonii, Orderem Krzyża z Orłem I klasy, - najwyższym odznaczeniem Finlandii: Orderem Białej Róży, - najwyższym szwedzkim Krzyżem Wielkim Królewskiego Orderu Miecza, - najwyższym francuskim Krzyżem Oficerskim i Kawalerskim Legii Honorowej, - najwyższym litewskim Wielkim Krzyżem Orderu Witolda Wielkiego, - trzykrotnie najwyższym łotewskim Orderem Pogromcy Niedźwiedzia Łaczplesis. GEN. LAIDONER ODZNACZONY ZOSTAŁ TRZEMA NAJWYŻSZYMI ODZNACZENIAMI POLSKIMI: - Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski Polonia Restituta, - Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, - Krzyżem Wielkim Orderu Orła Białego, nadanym mu w kwietniu 1939, pieczętując tym samym wieloletnią przyjaźń estońsko-polską i wzajemną wierność w obliczu tych samych zagrożeń zbliżającej się wojny. III RZECZPOSPOLITA Do pamięci o dokonaniach Generała, odwołała się też odrodzona III RP w akcie witającym ponowne zaistnienie niepodległej Estonii na arenie międzynarodowej, w sierpniu 1991, po rozpadzie ZSSR. Tym samym ponownie nawiązano zerwane w latach PRL więzi wzajemnych stosunków dyplomatycznych i przyjacielskich zarazem. Wspólne uczestnictwo w sojuszu NATO i Unii Europejskiej umacnia tę szczególną więź obu krajów. Oprac. Krzysztof Jabłonka Muzeum Józefa Piłsudskiego BIURO PRASOWE WYDARZENIA: Agnieszka Uścińska agnieszkauscinska@wp.pl tel MUZEUM JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO BIURO ul. Dominikańska Warszawa tel./fax +48 (22) muzeum@muzeumpilsudski.pl Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku Johan Laidoner i Maria Kruszewska-Laidoner biogram 5/5