Miejsce sepulkralno-obrzędowe ludności kultury amfor kulistych. Sepulchral and ritual place of people representing the Globular Amphora Culture

Transkrypt

1 Kowal 14 Miejsce sepulkralno-obrzędowe ludności kultury amfor kulistych Redakcja naukowa Edited by Grzegorz Osipowicz Kowal 14 Sepulchral and ritual place of people representing the Globular Amphora Culture

2 Kowal 14 Miejsce sepulkralno obrzędowe ludności kultury amfor kulistych Kowal 14 Sepulchral and ritual place of people representing the Globular Amphora Culture Redakcja naukowa Edited by Grzegorz Osipowicz

3 Recenzenci/Reviewers prof. dr hab. Arkadiusz Marciniak prof. dr hab. Marzena Szmyt Redaktor wydawniczy/publishing editor Magdalena Szczepańska Projekt okładki/cover design Paweł Banasiak Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Publikacja została wydana także dzięki zaangażowaniu finansowemu: Instytutu Archeologii UMK, Dziekana Wydziału Nauk Historycznych UMK, Urzędu Miasta Kowala, Banku Spółdzielczego w Kowalu oraz Przedsiębiorstwa Badawczo-Rozwojowego Waldemar Osipowicz. Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2014 ISBN WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA Redakcja: ul. Gagarina 5, Toruń tel , fax wydawnictwo@umk.pl Dystrybucja: ul. Reja 25, Toruń tel./fax books@umk.pl Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK

4 Spis treści Contents Wprowadzenie [Wojciech Chudziak] / 5 Introduction [Wojciech Chudziak] / 5 Część I. Zagadnienia ogólne Rozdział 1. Zarys stanu badań nad kulturą amfor kulistych na Niżu Polskim [Krzysztof Kurzyk] / 9 Rozdział 2. Położenie stanowiska na tle rzeźby terenu i warunków glebowych [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth] / 14 Rozdział 3. Metodyka i ogólne wyniki badań wykopaliskowych [Tomasz Górzyński] / 35 Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe kultury amfor kulistych Rozdział 4. Charakterystyka obiektów [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski] / 51 Rozdział 5. Naczynia ceramiczne [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 68 Rozdział 6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości, poroża i zębów zwierzęcych [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki] / 91 Rozdział 7. Wyniki analizy kleju neolitycznego pochodzącego z zawieszki T-kształtnej odnalezionej w obiekcie 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz] / 118 Rozdział 8. Wyniki analizy kulturowo-chronologicznej materiałów źródłowych [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 122 Part I. General aspects Chapter 1. A brief history of research on the Globular Amphora Culture in the Polish Lowlands [Krzysztof Kurzyk] / 9 Chapter 2. Geomorphological and soil conditions of the site location [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth] / 14 Chapter 3. Methodology and general excavations results [Tomasz Górzyński] / 35 Part II. A sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture Chapter 4. Characteristics of features [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski] / 51 Chapter 5. Pottery [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 68 Chapter 6. Artefacts made of flint, stone, bones, antlers and animal teeth [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki] / 91 Chapter 7. Analysis of Neolithic adhesive from a T-shaped element found at feature 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz] / 118 Chapter 8. Results of a cultural and chronological analysis of the source materials [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 122 Część III. Analizy bioarcheologiczne Rozdział 9. Pochówek ludzki (obiekt 238) w świetle badań antropologicznych [Tomasz Kozłowski] / 137 Rozdział 10. Stabilne izotopy tlenu jako wyznacznik procesów migracyjnych i diety analiza neolitycznego pochówku z obiektu 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek] / 161 Part III. Bioarchaeological analyses Chapter 9. A human burial (feature 238) in the light of anthropological research [Tomasz Kozłowski] / 137 Chapter 10. Stable oxygen isotopes as a determinant of migration and diet an analysis of a Neolithic burial from feature 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek] / 161 3

5 Spis treści / Contents Rozdział 11. Rekonstrukcja diety przedstawiciela kultury amfor kulistych z obiektu 238 na podstawie analizy stabilnych izotopów węgla i azotu. Przyczynek do poznania neolitycznych zachowań żywieniowych [Laurie J. Reitsema] / 172 Rozdział 12. Cechy osobnika pochowanego w obiekcie 238 zidentyfikowane na podstawie analizy DNA [Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska] / 179 Rozdział 13. Wyniki badań paleoserologicznych szczątków ludzkich z obiektu 238 [Anna Kozłowska] / 194 Rozdział 14. Depozyty zwierzęce [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz] / 208 Rozdział 15. Wyniki analizy antrakologicznej [Dorota Bienias] / 233 Rozdział 16. Badania palinologiczne jako źródło informacji o paleośrodowisku w rejonie Kowala (w neolicie, w czasie rozwoju kultury amfor kulistych) [Agnieszka M. Noryśkiewicz] / 239 Część IV. Wnioski Rozdział 17. Miejsce sepulkralno-obrzędowe KAK ze stanowiska 14 w Kowalu w świetle wyników analizy pozyskanych źródeł podsumowanie [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas] / 251 Zakończenie [Grzegorz Osipowicz] / 267 Chapter 11. Diet reconstruction of a Globular Amphora Culture representative from feature 238 on the basis of stable carbon and nitrogen isotope analysis. A contribution to the knowledge of Neolithic dietary customs [Laurie J. Reitsema] / 172 Chapter 12. Characteristics of an individual from the feature 238 identified by DNA analysis [Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska] / 179 Chapter 13. Results of paleoserological study of human remains from feature 238 [Anna Kozłowska] / 194 Chapter 14. Animal deposits [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz] / 208 Chapter 15. Results of anthracological analysis [Dorota Bienias] / 233 Chapter 16. Palynological research as a source of information on the paleoenvironment in the region of Kowal (in the Neolithic, during the development of the Globular Amphora Culture) [Agnieszka M. Noryśkiewicz] / 239 Part IV. Conclusions Chapter 17. Sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture from the site 14 in Kowal in the light of the analysis of the obtained sources a summary [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas] / 251 Summation [Grzegorz Osipowicz] / 267 Literatura / 273 References / 273 Afiliacje / 287 Affiliation of Authors / 287

6 16 Badania palinologiczne jako źródło informacji o paleośrodowisku w rejonie Kowala (w neolicie, w czasie rozwoju kultury amfor kulistych) Palynological research as a source of information on the paleoenvironment in the region of Kowal (in the Neolithic, during the development of the Globular Amphora Culture) Agnieszka M. Noryśkiewicz Wprowadzenie Głównym celem badań palinologicznych na stanowiskach archeologicznych jest obok odtworzenia historii roślinności i zmian klimatu również próba rozpoznania procesów społeczno-kulturowo-gospodarczych w czasie bytności poszczególnych grup osadniczych. Dla oszacowania naturalnych i antropogenicznych zmian szaty roślinnej analizie poddaje się osad biogeniczny, jeziorny lub torfowiskowy. Materiał pobrany w sąsiedztwie rozpoznanego stanowiska archeologicznego daje szanse na dostarczenie informacji o paleośrodowisku i zmianach spowodowanych lokalnymi procesami osadniczymi. Natomiast próby pobrane z warstw kulturowych, z osadu nie zawsze spełniającego wymogi dobrego zachowania pyłku, pozwalają na rozpoznanie zasad funkcjonowania grup ludzkich na danym terenie. W sprzyjających warunkach analiza pyłkowa dostarcza możliwości dla rekonstrukcji lokalnych warunków życia człowieka. W niektórych sytuacjach jest też możliwość datowania warstwy kulturowej. W przypadku badania prób z miejsc pochówku możemy spodziewać się obecności ziaren pyłku pochodzącego z materiału roślinnego wykorzystanego w obrządku pogrzebowym. Otrzymanie pozytywnych wyników uzależnione jest od Introduction The main objective of the palynological research at archaeological sites is, besides the reconstruction of the vegetation history and changes of climate, also an attempt to identify the socio-cultural-economic processes during the presence of particular settlement groups. To estimate the natural and anthropogenic changes in the vegetation, biogenic, lake and bog sediments are analyzed. Material obtained in the vicinity of the identified archaeological site provides opportunities to collect information on the paleoenvironment and changes due to local settlement processes. On the other hand, samples taken from cultural layers, from sediment not always meeting the requirements of proper pollen preservation, allow to identify the rules of human groups functioning on a given area. In favorable conditions, pollen analysis provides a possibility to reconstruct local human life conditions. In some situations one may also date the cultural layer. In the case of samples from burial places, one may expect the presence of pollen originating from plant material used in a funeral rite. Obtaining positive results depends on performing a particular rite and, what is most important, on the possibility of pollen preservation. In the course of 239

7 Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses zastosowania odpowiedniego rytuału pogrzebowego i, co najważniejsze, od możliwości zachowania pyłku. W trakcie badań archeologicznych na stanowisku Kowal z najważniejszych warstw kulturowych do analizy pyłkowej pobrane zostały przez archeologów trzy próby. Materiał i metody W trakcie badań archeologicznych na stanowisku Kowal 14 (ryc. 104) do badań palinologicznych pobrano materiał z trzech obiektów KAK: 234, 238, 374 (wypełnisko naczynia). Materiał optycznie różnił się zarówno kolorem, wielkością ziaren mineralnych, jak i udziałem substancji organicznej. Były to próby mineralne w ograniczonym stopniu nadające się do badań palinologicznych (Nalepka 1999; Latałowa 2003a, b; Makohonienko, Nalepka 2007). Jednak analiza osadu, który dawał nadzieję na otrzymanie informacji na temat sposobu gospodarowania neolitycznych społeczeństw, wydaje się uzasadniona. Dla sprawdzenia obecności i stanu zachowania pyłku konieczne było zastosowanie standardowej metody przygotowującej do właściwej analizy pyłkowej (Berglund, Ralska-Jasiewiczowa archaeological research at the Kowal site, from the most important cultural layers three samples were collected by archaeologists for the analysis. Materials and methods During archaeological research at the site Ko wal 14 (Fig. 104), material from three GAC features, ob.: 234, 238, 374 (a vessel infill) was collected for a palynological study. The material was optically distinct in terms of color, size of mineral grains, and the content of organic substance. It consisted of mineral samples, suitable for a palynological analysis to a limited extent (Nalepka 1999; Latałowa 2003a,b; Makohonienko, Nalepka 2007). However, the analysis of sediment which promised to provide information on the management methods of Neolithic societies, seems to be justified. To verify the presence and preservation state of pollen, it was necessary to apply the standard method preparing for the proper pollen analysis (Berglund, Ralska - Jasiewiczowa 1986; Faegri, Iversen 1989; Palino logia 2003). From the material obtained from archaeologists, each time samples of 5 cm 3 in volume were collected (i.e. five-fold larger than in case of typical Ryc Lokalizacja stanowiska badań A na tle Polski, B na tle najbliższego otoczenia 1 rzeki, jeziora; 2 miejscowości; 3 drogi; 4 lokalizacja stanowisk palinologicznych: a Kowal, b: 1 Gościąż (Ralska- -Jasiewiczowa i in. 1998), 2 J. Lucieńskie (Wpływ społeczności 2012), 3 J. Białe (Wpływ społeczności 2012), 4 Osłonki (Nalepka 2005) Fig Location of the profiles A in Poland, B in the study area 1 lakes and rivers, 2 villages, towns, 3 roads, 4 location of palynological sites, a Kowal, b: 1 Gościąż (Ral ska- Jasiewiczowa et al. 1998), 2 Lucieńskie Lake (Wpływ społeczności 2012), 3 Białe Lake (Wpływ społeczności 2012), 4 Osłonki (Nalepka 2005) 240

8 16. Badania palinologiczne jako źródło informacji / Palynological research as a source of information 1986; Faegri, Iversen 1989; Palinologia 2003). Z otrzymanego od archeologów materiału każdorazowo pobrano próby o objętości 5 cm 3 (czyli pięciokrotnie większe niż przy typowych osadach biogenicznych), które następnie poddawano obróbce chemicznej w celu usunięcia z nich: węglanu wapnia, masy organicznej, krzemionki i substancji celulozowych. Na każdą próbę działano zatem odpowiednio 10% HCl, 10% KOH, 40% HF, a na koniec maceracji zastosowano metodę acetolizy Erdtmana (Berglund, Ralska-Jasiewiczowa 1986). W celu udokumentowania, obok udziału procentowego, koncentracji sporomorf w badanym osadzie, na początku maceracji do prób dodano po dwie tabletki wskaźnika w postaci określonej liczby zarodników Lycopodium (Stockmarr 1971). Materiały badawcze uzyskane po acetolizie (zawiesina w glicerynie) przechowywane są w Pracowni Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego Instytutu Archeologii UMK w Toruniu. Próby przeglądano pod mikroskopem Axioskop 2, a dokumentację fotograficzną wykonano kamerą Axiocam ICC3 firmy Zeiss. Ekspertyza palinologiczna na stanowisku archeologicznym w Kowalu (stanowisko 53) Z każdej próby do analizy mikroskopowej przygotowano po 4 preparaty. Dwa z nich poddawano standardowej procedurze zliczania, co w głównej mierze ograniczyło się do zliczenia dodanych jako wskaźnika spor Lycopodium, a dwa pozostałe były dodatkowo przeglądane. Wszystkie próby okazały się puste pyłkowo, co wskazuje na niekorzystne warunki dla konserwacji pyłku w procesie akumulacji osadu. W trakcie analizy stwierdzono nieliczną obecność palinomorf pozapyłkowych (NPP Non Pollen Palynomorphs), które dokumentowano, wykonując fotografie. W polu widzenia mikroskopowego sporomorfy reprezentowane były jedynie przez zarodniki dodanego wskaźnika (ryc. 105). Materiał badawczy z poszczególnych obiektów różnił się bardzo zarówno optycznie, jak i pod powiększeniem mikroskopowym (ryc. 105, 106). Próba pochodząca z jamy grobowej człowieka (obiekt nr 238) bardzo silnie reagowała z kwasem solnym, co świadczy o dużej zawartości węglanów w analizowanym materiale. W mikroskopowym polu widzenia obok dodanych spor Lycopodium (wskaźnik) w tle widoczne były jedynie śladowe fragmenty bezpostaciowej organiki i pozostałości nierozpuszczonej krzemionki (ryc. 105A). biogenic sediments), which were then subjected to a chemical treatment to remove from them: calcium carbonate, organic matter, silica and cellulose substances. Each sample was treated with, respectively, 10% HCl, 10% KOH, 40% HF, and at the end of maceration procedure applied was the Erdtman s acetolysis method (Berglund, Ralska-Jasiewiczowa 1986). In order to calculation, besides the percentage content, the concentration of sporomorphs in the studied sediment, at the beginning of maceration to each added were two tablets of indicator in the form of a fixed number of Lycopodium spores (Stockmarr 1971). Research materials obtained after acetolysis (suspension in glycerol) are stored in the Laboratory of Reconstruction of Natural Environment, Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University. The samples were examined under the microscope Axioskop 2, whereas the photographic documentation was made with Axiocam ICC3 camera by Zeiss. Palynological expertise at the archaeological site in Kowal (site 53) From each sample, four preparations for a microscopic analysis were made. Two of them were subjected to the standard counting procedure, what essentially amounted to counting the Lycopodium spores added as an indicator, whereas the two remaining were additionally viewed. All the samples turned out to be devoid of pollen, what indicates unfavorable conditions of pollen conservation during sediment accumulation. In the course of analysis a slight presence of non-pollen palynomorphs (NPP) was revealed, what was documented in photographs. In the microscopic view sporomorphs were represented only by spores of the added indicator (Fig. 105). The research material from particular features differed to a large extent, both visually and in microscopic images (Fig. 105, 106). The sample originating from the human grave pit (feature no. 238) reacted very strongly with hydrochloric acid, what indicated a large content of carbonated in the analyzed material. In the microscopic view, besides the added Lycopodium spores (indicator), in the background visible were only trace fragments of amorphous organics and residues of undissolved silica (Fig. 105A). The sample from vessel infill (feature no. 374) did not react with hydrochloric acid and contained small fragments of amorphous organics (Fig. 105B). 241

9 Ryc Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Ogólny widok na spektrum pyłkowe, w polu widzenia 2 spory dodanego wskaźnika A obiekt nr 238 (pochówek ludzki), B obiekt nr 374 (wypełnisko naczynia), C obiekt nr 234 (obiekt z pochówkami zwierzęcymi) Fig Kowal, Kowal comm., site 14. The overall view of the pollen spectrum, in the field of view two spores of indicator added to the samples A feature 238 (human burial), B feature 374 (vessel infill), C feature 234 (feature with animal burials)

10 Ryc Kowal, gm. Kowal, obiekt nr 234 (obiekt z pochówkami zwierzęcymi): 1 10 napotkane podczas analizy pyłkowej palinomorfy pozapyłkowe Fig Kowal, Kowal comm., site 14, feature 234 (feature with animal burials). Selected non pollen palynomorphs (1 10)

11 Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses Próba z wypełniska naczynia (obiekt nr 374) nie reagowała z kwasem solnym i zawierała niewielkie fragmenty bezpostaciowej organiki (ryc. 105B). W mikroskopowym polu widzenia obecny był pył węglowy i liczne węgielki różnej wielkości (ryc. 105B). Brak pyłku oraz jakiegokolwiek materiału organicznego (brak strzępek grzybni oraz mikrofosylii pozapyłkowych) może świadczyć o przepalonym materiale. Najbardziej zróżnicowana, chociaż również pusta pyłkowo, okazała się próba z miejsca pochówku krowy (obiekt nr 234). Obok znacznie większej ilości bezpostaciowej organiki (ryc. 105C) występowały tam również mikrofosylia pozapyłkowe oraz drobne węgielki i pył węglowy (ryc. 106). Z wykonanej dla prób z Kowala ekspertyzy palinologicznej wynika, że pomimo dużego wkładu pracy nie zawsze otrzymujemy pozytywne wyniki. Z przeprowadzonych badań można wnioskować, że w obrębie stanowiska archeologicznego nr 53 na AZP warunki wilgotnościowe i tlenowe w analizowanych obiektach (238, 234 i 374) nie sprzyjały zachowaniu się sporomorf. Nie ma zatem podstaw do przeprowadzenia interpretacji paleoekologicznej. Naturalne i antropogeniczne zmiany roślinności w okresie zasiedlenia rejonu stanowiska nr 14(53) w Kowalu przez ludność kultury amfor kulistych w świetle dostępnych wyników analizy pyłkowej (3250/ /2150 BC) Historię roślinności i jej zmian pod wpływem działalności człowieka w rejonie Kowala oparto na sukcesji roślinnej zapisanej w najbliżej położonych profilach palinologicznych. Z doliny Wisły szczegółowy zapis historii roślinności w wyniku zmian naturalnych i antropogenicznych zawarty jest w osadach dennych jeziora Gościąż (Ralska-Jasiewiczowa, van Geel 1998; Ralska-Jasiewiczowa et al. 1998), położonego około 15 km na północny wschód od Kowala (ryc. 1). Wyniki interdyscyplinarnych badań przeprowadzonych w rejonie Gościąża (Ralska-Jasiewiczowa et al. (eds.) 1998) dają okazję do szczegółowego prześledzenia postglacjalnego zapisu działalności człowieka. Laminowany osad i duża ilość dat radiowęglowych pozwoliły na ustawienie wyników analizy pyłkowej na precyzyjnej skali czasowej. To natomiast pozwoliło na jednoznaczne wytypowanie przedziału równoczesnego z okresem obecności osadnictwa ludności KAK w rejonie Kowala ( BC). Kolejnym ważnym punktem w badaniach In the microscopic view one could see coal dust and numerous pieces of coal of various size (Fig. 105B). The lack of pollen as well as kind of organic material (no fungal hyphae, no non-pollen palynomorphs) might indicate that the material was burnt. The most diverse, although also devoid of pollen, was the sample from the cattle burial site (feature no. 234). Besides a much larger amount of amorphous organics (Fig. 105C), also non-pollen palynomorphs and fine pieces of charcoal as well as dust charcoal were present there (Fig. 106). From the palynological expertise carried out for the samples from Kowal one may conclude that hard work does not always give positive results. From the performed study it can be reasoned that within the archaeological site no. 53 at AZP 50 48, the humidity and oxygen conditions in the analyzed features (238, 234 and 374) did not favor the preservation of sporomorphs. Thus, there is no basis for a paleoecological interpretation. Natural and anthropogenic vegetation changes during the settlement of site s 14(53) region in Kowal by the people of the Globular Amphora Culture in the light of available pollen analysis results (3250/ /2150 BC) The history of vegetation and its changes under the influence of human activity in the region of Kowal was reconstructed through results of pollen analyses from the closest palynological profiles. From the Vistula Valley a detailed record of vegetation history, due to natural and anthropogenic changes, is contained in the bottom sediments of the Gościąż Lake (Ralska-Jasiewiczowa, van Geel 1998; Ralska-Jasiewiczowa et al. 1998), located about 15 km northe-ast from Kowal (Fig. 1). Results of interdisciplinary research carried out in the region of Gościąż (Ralska-Jasiewiczowa et al. (eds.) 1998) provide an opportunity to investigate in detail the postglacial history of human activity. Laminated sediment and a large number of radiocarbon dates allowed to place the results of pollen analysis on a precise time scale. This, in turn, allowed to unambiguously select the interval simultaneous with the period of GAC settlement presence in the region of Kowal ( BC). Another important point in the research on the vegetation history and palynological record of human activity in this area is Gostynin Lakeland (Wacnik et al. 2011; Wpływ społeczności 2012). It covers three features, lakes: Białe and 244

12 16. Badania palinologiczne jako źródło informacji / Palynological research as a source of information nad historią roślinności i palinologicznym zapisem działalności człowieka w tym rejonie jest Pojezierze Gostynińskie (Wacnik i in. 2011; Wpływ społeczności 2012). Obejmują one trzy obiekty, jeziora: Białe i Lucieńskie (ryc. 104) oraz torfowisko Gąsak. To ostatnie oddalone jest o około 25 km na południowy wschód od Kowala (Wpływ społeczności 2012). Wszystkie trzy profile zostały przez autorki opracowania ustawione również na skali czasowej. Szczegółowe opracowanie paleoekologiczne ma także neolityczne stanowisko archeologiczne w Osłonkach (Nalepka 2005; Bogucki i in. 2012), położone około 25 km na północny zachód od Kowala (ryc. 104). Do analizy pyłkowej pobrano tam pięć profili z niewielkich zagłębień wytopiskowych, obecnie wypełnionych torfem (Nalepka 2004; 2005). Osady tych profili okazały się szczególnie przydatne przy rekonstrukcji paleośrodowiska wokół wielokulturowego stanowiska archeologicznego w rejonie Osłonek (Nalepka 2005). Ze względu na specyfikę i charakter osadnictwa neolitycznego badania paleoekologiczne powinny być podjęte jak najbliżej stanowiska archeologicznego. Wtedy byłaby możliwość zarówno pełnej korelacji poszczególnych wyników, jak i oceny antropopresji (Latałowa 2003c). W przypadku stanowiska nr 14 w Kowalu przedstawiony zostanie ogólny charakter ówczesnej szaty roślinnej, w niewielkim stopniu odnoszący się do skali lokalnych przeobrażeń środowiska przyrodniczego, jakie wywołało rozpoznane w Kowalu osadnictwo związane z KAK. Diagramy pyłkowe z omawianego rejonu (Ralska-Jasiewiczowa et al. 1998; Nalepka 2004, 2005; Wpływ społeczności 2012) w odcinkach datowanych na okres odpowiadający obecności osadnictwa KAK w Kowalu ( BC) wskazują na jeszcze dość silne zalesienie regionu. W tym czasie w okolicy Kowala na glebach żyznych, umiarkowanie wilgotnych, występowały mieszane lasy liściaste z udziałem wiązu (Ulmus), dębów (Quercus) i lipy (Tilia) z domieszką jesionu (Fraxinus) i klonów (Acer). W ich podszyciu natomiast obecna była leszczyna (Corylus), a na stanowiskach mniej urodzajnych rozwinęły się bory mieszane. Wraz ze spadkiem wiązu, który w tym regionie datowany jest między 3950 a 3850 BC (jezioro Gościąż 3850 BC, Jezioro Białe 3900 BC, a torfowisko Gąsak 3850 BC; Wpływ społeczności 2012), nastąpił wzrost udziału dębu i sosny (Pinus). Jak wynika z analizy pyłkowej, w analizowanym przedziale czasu w lasach dominującym drzewem były dęby. Ze względu na ich szeroką skalę ekologiczną mogły one stanowić zarówno składnik mieszanych lasów liściastych, jak Lucieńskie (Fig. 104) as well the Gąsak peatbog. The latter is located about 25 km southeast from Kowal (Wpływ społeczności 2012). All three profiles were also placed on the time scale by the authors of the study. A detailed paleoecological investigation exists also for the Neolithic archaeological site in Osłonki (Nalepka 2005; Bogucki et al. 2012), located about 25 km northwest from Kowal (Fig. 104). For a pollen analysis five profiles from small kettle-holes, currently filled with peat, were collected there (Nalepka 2004; 2005). Sediments from these profiles turned out to be particularly useful in the reconstruction of paleoenvironment around the multi-cultural archaeological site in the region of Osłonki (Nalepka 2005). Due to the specificity and character of the Neolithic settlement, paleoecological research could be undertaken as close to an archaeological site as possible. Then one would have an opportunity to both fully correlate of particular results and estimate the anthropopression (Latałowa 2003c). In the case of site no. 14 in Kowal the general shape of the contemporary vegetation will be presented, to a small extent relating to the scale of local transformations of the natural environment induced by the GAC settlement identified in Kowal. Pollen diagrams from the discussed region (Ralska-Jasiewiczowa et al. 1998; Nalepka 2004, 2005; Wpływ społeczności 2012) in series dated for the period corresponding to the presence of GAC settlement in Kowal ( BC) indicate a still quite significant forestation of the region. At that time, in the vicinity of Kowal, on fertile, moderately humid soils, mixed deciduous forests with a large content of elm (Ulmus), oaks (Quercus) and linden (Tilia) with an admixture of ash (Fraxinus) and maples (Acer) used to occur. However, in their underwood one could find hazel (Corylus), whereas at less fertile sites mixed coniferous forests developed. Along with the decline of elm, which in this region is dated between 3950 and 3850 BC (Gościąż Lake 3850 BC, Białe Lake 3900 BC, Gąsak Peatbog 3850 BC; Wpływ społeczności 2012), an increase of oak and pine (Pinus) took place. As shown by the pollen analysis, in the studied period of time, oaks used to dominate in forests. Due to their wide ecological scale they could be both constituents of mixed deciduous forests and mixed coniferous forests, which probably developed in less demanding habitats. Still, linden and ash used to be an important component of forests. In the profile of the Gościąż Lake, on the considered level, besides the pollen identified generally as the taxon Tilia, there occurs also a continuous percentage curve for Tilia platyphyllos (broad-leaved 245

13 Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses również borów mieszanych, które zapewne rozwinęły się na mniej wymagających siedliskach. W dalszym ciągu ważnym składnikiem w lasach były lipa i jesion. W profilu z jeziora Gościąż, w rozważanym poziomie, obok pyłku zidentyfikowanego ogólnie do taksonu Tilia pojawia się również ciągła krzywa procentowa Tilia platyphyllos (lipa szerokolistna) (Ralska-Jasiewiczowa i in. 1998), gatunku ciepłolubnego o dużych wymaganiach zarówno co do żyzności, jak i wilgotności podłoża (Witkowska-Żuk 2008). Brak natomiast tego taksonu w pozostałych profilach, a także we współczesnych zbiorowiskach leśnych w tym rejonie (Kępczyński, Noryśkiewicz 1998). Może to wynikać z dłużej utrzymujących się korzystniejszych warunków w dużej dolinie rzecznej, zwłaszcza na jej nasłonecznionych zboczach. W formie domieszki w ówczesnych lasach rosły pojedyncze świerki (Picea). Na wszystkich diagramach pyłkowych z omawianego terenu świerk tworzy ciągłą, miejscami nawet kilkuprocentową krzywą (Ralska-Jasiewiczowa et al. 1998; Nalepka 2005; Wpływ społeczności 2012). Wysoki, chociaż zmienny jest udział leszczyny pospolitej (Corylus avellana). W profilach z wysoczyzny (Wpływ społeczności 2012) jej udział wzrasta od około 2700 BC. Według M. Ralskiej-Jasiewiczowej wysoki udział dębu i leszczyny może być odzwierciedleniem najstarszego typu krzewiastych lasów o charakterze antropogenicznym (Ralska-Jasiewiczowa et al. 2003; Wpływ społeczności 2012). Nie tworzyły one stabilnych zbiorowisk dębowo-leszczynowych, a jedynie miały przejściowy charakter i odzwierciedlały cykliczność w antropogenicznej eksploatacji danych terenów (Ralska-Jasiewiczowa et al. 2003; Wpływ społeczności 2012). Przez cały analizowany okres ( BC) duże znaczenie miały również zbiorowiska charakterystyczne dla terenów podmokłych, olsy i łęgi. Świadczy o tym m.in. wysoki, wyrównany udział olszy (Alnus). Brak wyraźnej zmienności w występowaniu olszy może świadczyć o stabilności warunków klimatycznych w badanym przedziale czasu. W końcowym okresie na omawianym terenie w prześwietlonych mieszanych lasach liściastych pojawił się nowy gatunek, grab pospolity (Carpinus betulus). Jednak rozprzestrzenił się on dopiero w epoce brązu, tworząc zbiorowiska grądowe. Obok roślinności typowo leśnej na diagramach pojawiają się również rośliny wskaźnikowe dla obecności człowieka. We wszystkich diagramach w okresie przypadającym na późny neolit systematycznie pojawia się babka lancetowata (Plantago lanceolata), palinologiczny wskaźnik wypasu zwierząt (Behre 1981; Latałowa 1994, 2003c; lime) (Ralska-Jasiewiczowa et al. 1998), a thermophilic species with high demands both for the fertility and humidity of soil (Witkowska-Żuk 2008). However, this taxon is not present in the remaining profiles, as well as in modern forest complexes in this region (Kępczyński, Noryśkiewicz 1998). This may be due to more favorable conditions persisting for a longer time in a large river valley, particularly on its sunny slopes. At that time, single spruces (Picea) used to occur in the form of an admixture in forests. On all pollen diagrams from the discussed region it forms a continuous, in some places of several percent, curve (Ralska-Jasiewiczowa et al. 1998; Nalepka 2005; Wpływ społeczności 2012). High, although variable, is the content of common hazel (Corylus avellana). In the profiles from the morainic plateau (Wpływ społeczności 2012) its contribution raises to about 2700 BC. According to M. Ralska-Jasiewiczowa the large content of oak and hazel might reflect the earliest shrubby woodlands of anthropogenic origin (Ralska-Jasiewiczowa et al. 2003; Wpływ społeczności 2012). The same author suggests that oak-hazel complexes had only a transitional character and reflected the cyclical occupation and exploitation of the land by groups of Neolithic people (Ralska-Jasiewiczowa et al. 2003; Wpływ społeczności 2012). Throughout the whole analyzed period ( BC) of large significance were also complexes characteristic for wetlands, alder and elm-ash woods. This is evidenced by, among others, a high, balanced content of alder (Alnus). The lack of clear variability in its occurrence might indicate the stability of climatic conditions in the studied period of time. In the final period, a new species, common hornbeam (Carpinus betulus) appeared in mixed deciduous forests on the discussed territory. However, forming hornbeam community, it spread from the Bronze Age. In addition to the typical forest vegetation, diagrams also indicate the presence and the large variety of the anthropogenic indicators. In all diagrams in the period falling to the Late Neolithic, the ribwort plantain (Plantago lanceolata), a palynological indicator of animals grazing (Behre 1981; Latałowa 1994, 2003c; Noryśkiewicz 2013), occurs systematically. This species may indicate both the presence of pastures and other types of anthropogenic complexes (Behre 1981; Latałowa 2003c; Brun 2011), however, the identification of cow remains at the site (see Chapter 14) unambiguously points at animal breeding. Constant presence is exhibited also by field sorrel (Rumex acetosella), mugwort (Artemisia), the Goosefoot Family (Chenopodiaceae) 246

14 16. Badania palinologiczne jako źródło informacji / Palynological research as a source of information Noryśkiewicz 2013). Gatunek ten wskazywać może zarówno na występowanie pastwisk, jak i na inne typy zbiorowisk antropogenicznych (Behre 1981; Latałowa 2003c; Brun 2011), jednak rozpoznanie na stanowisku szczątków krowy (por. Rozdz. 14) jednoznacznie wskazuje na hodowlę zwierząt. Stałą obecność notują również szczaw polny (Rumex acetosella), bylica (Artemisia), komosowate (Chenopodiaceae) i pokrzywa (Urtica), a zatem rośliny ruderalne. Niewielki jest natomiast udział zbóż. Pojedynczo pojawia się pyłek w typie pszenicy (Triticum), jęczmienia (Hordeum) i zbóż ogólnie (Cerealia typ). Świadczy to o niewielkiej skali prowadzonych upraw w strukturze gospodarki rolnej. Były to zapewne niewielkie pola otoczone lasem. Jednak taki zestaw taksonów jednoznacznie potwierdza antropogeniczny charakter zmian w strukturze zbiorowisk leśnych. Wzrost udziału dębu w spektrach pyłkowych tego okresu może również być efektem działalności człowieka, a nie rzeczywistego wzrostu jego liczebności w drzewostanie. Polepszenie się warunków świetlnych w przerzedzonych lasach mogło wpłynąć na wzrost jego kwitnienia, a dodatkowo drzewa dębu mogły być pozostawiane na wyrębach celowo z powodu zbyt twardego drewna lub, co wydaje się bardziej prawdopodobne, ze względu na jego jadalne owoce. Jednak eksploatacja dębów, obok sosny, jest jednoznacznie potwierdzona w analizie antrakologicznej. Szczątki obu tych taksonów rozpoznane zostały w badanych antrakologicznie obiektach datowanych na KAK (por. Rozdz. 15). Ogólny obraz palinologiczny otrzymany dla omawianego rejonu (Ralska-Jasiewiczowa, van Geel 1998; Ralska-Jasiewiczowa i in. 1998; Nalepka 2005; Wpływ społeczności 2012) wskazuje na większe znaczenie hodowli w strukturze prowadzonej przez człowieka gospodarki w analizowanym okresie funkcjonowania rozpoznanego w Kowalu osadnictwa GAC. and nettle (Urtica), thus ruderal plants. On the other hand, the content of cereals is small. Pollen of wheat (Triticum), barley (Hordeum) and cereals in general (Cerealia type) occur singly. This reflects a small scale of crop cultivation in the structure of agricultural economy. These were probably minor fields surrounded by forest. However, such composition of taxa clearly confirms the anthropogenic character of changes in the structure of forest complexes. The increase of oak contribution in pollen spectra of the period might also be a result of human activity, and not a real increase of its abundance in the forest stand. The improvement of the light conditions in thinned forests might have influenced its flowering intensity, and additionally oak trees might have been left on clearing deliberately because of their hard wood or, what seems more likely, due to their edible acorns. However, the exploitation of oaks, besides pine, is unequivocally confirmed in anthracological analysis. Remains of both these taxa were identified in anthracologically studied GAC features (see Chapter 15). The overall palynological picture obtained for the discussed region (Ralska-Jasiewiczowa, van Geel 1998; Ralska-Jasiewiczowa et al. 1998; Nalepka 2005; Wpływ społeczności 2012) indicates a large significance of animal breeding in the structure of man s economy in the analyzed functioning period of GAC settlement found in Kowal.

15