ZANOKCICA SERPENTYNOWA (Asplenium adulterinum)

Transkrypt

1 KRAJOWY PLAN ZARZĄDZANIA GATUNKIEM ZANOKCICA SERPENTYNOWA (Asplenium adulterinum) Transition Facility 2004 Opracowanie planów renaturalizacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków na obszarach Natura 2000 oraz planów zarządzania dla wybranych gatunków objętych Dyrektywą Ptasią i Dyrektywą Siedliskową Opracowanie: Krzysztof Świerkosz, Ludwik Żołnierz, Krystyna Kromer, Erwin Kordiak, Bogdan Malinowski, Grażyna Góral, Monika Drozdowska, Olga Zając, Leszek Mazur, Jan Dzięcielski, Waldemar Zaremba, Marek Cieślak, Piotr Śnigucki Wrocław 2007

2 Przedmowa Niniejszy dokument jest jednym z serii planów obejmujących 55 obszarów i 15 gatunków, które zostały opracowane w latach , w ramach brytyjsko-holenderskopolskiego projektu twiningowego TFPL2004/ pt. Opracowanie planów renaturyzacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków roślin i zwierząt na obszarach Natura 2000 oraz planów zarządzania dla gatunków objętych Dyrektywą Ptasią i Siedliskową. Dokumenty te nie są obowiązującymi planami ochrony w rozumieniu polskiego prawa, jednakże w swojej treści są zgodne z przepisami prawnymi odnoszącymi się do planów ochrony i zawierają wszystkie elementy wskazane w przewodniku metodycznym Planowanie ochrony obszarów Natura 2000 opracowanym dla Ministerstwa Środowiska w ramach projektu twiningowego PL/IB/2001EN/02. Treść niniejszych planów jest wynikiem pracy kilku tysięcy osób uczestniczących w projekcie. Każdy dokument dotyczący zarządzania obszarami i gatunkami przygotowano przy udziale różnych grup interesu. Grupy i osoby zainteresowane danym obszarem lub gatunkiem były zapraszane do wzięcia udziału w warsztatach i dyskusjach. Podczas tych spotkań plany były przygotowywane, krok po kroku, z udziałem wszystkich zainteresowanych. Wspólne tworzenie planów umożliwiło właścicielom gruntów, przedstawicielom samorządów lokalnych, służbom ochrony przyrody, Lasom Państwowym i innym podmiotom zainteresowanym konkretnymi obszarami Natura 2000, wzajemną naukę jak pogodzić ochronę przyrody na poszczególnych obszarach z prowadzoną tam działalnością gospodarczą. Proces taki pozwolił na zwiększenie wiarygodności i efektywność planów, łączących wiedzę ekspercką z informacjami pozyskanymi od lokalnych społeczności. Sposób opracowywania dokumentów spełniających wymogi krajowe i europejskie, dotyczące włączania lokalnych społeczności w proces przygotowywania planów, zapoczątkował nowy proces tworzenia tego typu dokumentów z udziałem różnych grup interesu. Dzięki zaangażowaniu w prace tak wielu różnych grup interesu przedkładane Państwu plany stanowią solidny fundament do dalszych prac nad planami ochrony. Ponadto, dokumenty te prezentują szczegółowe programy wdrażania działań ochronnych i monitoringu tych obszarów i gatunków. Plany nie są dokumentami zamkniętymi i powinny być dalej rozwijane. Stanowią bardzo dobrą podstawę do dalszych działań związanych z przygotowaniem planów zarządzania i ochrony. Plany napisane są językiem przystępnym, zrozumiałym dla każdego. Osoby, które poszukują bardziej szczegółowych informacji mogą je znaleźć w załącznikach. Informacje te mogą być poszerzane, w miarę pozyskiwania nowych danych. Dokumenty opracowano w oparciu o rzetelne podstawy naukowe. Identyfikują one zagadnienia związane z ochroną i wskazują, jakie kroki należy podjąć, aby utrzymać a jeśli to możliwe - poprawić stan ochrony przyrody na danym obszarze. Często pożądanym działaniem ochronnym jest kontynuacja tradycyjnych form gospodarowania na danym terenie. Mam nadzieję, że dokumenty te stanowić będą podstawę do praktycznego wdrażania działań ochronnych i monitoringowych oraz zachowania bogactwa polskiej przyrody. Andrzej Szweda-Lewandowski Główny Konserwator Przyrody Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska 2

3 Wszystkie ilustracje wykorzystane w planie pochodzą od Autorów. 3

4 Spis treści: Informacje ogólne...5 Opis ogólny...5 Sytuacja gatunku w Europie...5 Stanowiska istniejące w Polsce...6 Stanowiska wymarłe w Polsce...7 Szacowanie wielkości i trendów rozwoju...7 Właściwy stan ochrony gatunku...7 Stan prawny gatunku w kraju...8 Sytuacja prawna...8 Status ochronny...9 Aktualna ochrona ex situ...11 Opis zagrożeń...12 Potrzeby ochrony ex situ...13 Proponowane działania ochronne...13 Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko Radunia...15 Żmijowiec w Masywie Śnieżnika...15 Kamionki...15 Przygórze...16 Wzgórze Popiel koło Janowic Wlk...16 Proponowane zmiany legislacyjne...16 Informacja i edukacja...16 Działania edukacyjno-informacyjne...16 Działania komunikacyjne...17 Plan zarządzania...18 Harmonogram i lokalizacja działań...18 Plan finansowy...19 Koszty zidentyfikowanych działań...19 Źródła finansowania...21 Jednostki odpowiedzialne...21 Ocena wdrażania planu zarządzania - monitoring...22 Literatura

5 Informacje ogólne Niniejszy plan zarządzania dla gatunku zanokcica serpentynowa (Asplenium adulterinum) został opracowany w ramach projektu Transition Facility 2004 Opracowanie planów renaturalizacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków na obszarach Natura 2000 oraz planów zarządzania dla wybranych gatunków objętych Dyrektywą Ptasią i Dyrektywą Siedliskową, realizowanego przez Ministerstwo Środowiska we współpracy bliźniaczej z Królestwem Wielkiej Brytanii oraz Królestwem Niderlandów. Stanowi podsumowanie wniosków i dyskusji które odbyły się w cyklu warsztatów poświęconych temu gatunkowi pomiędzy czerwcem a wrześniem Opis ogólny Zanokcica serpentynowa to mała paproć rosnąca w regularnych kępkach, wyłącznie na odkrytym podłożu skalnym. Jej zamierające na zimę liście podzielone są na zaokrąglone, wachlarzowate, rombowate lub szeroko jajowate, delikatnie karbowane na brzegach odcinki. Rzadko kiedy przekraczają 20 cm długości. Zanokcica serpentynowa różni się od zanokcicy zielonej brązowym i sztywnym ogonkiem liściowym, zaś od skalnej zieloną barwą osadki (osi) liścia w jej końcowym (1/5-1/3 długości) odcinku. To podobieństwo nie jest przypadkowe zanokcica serpentynowa jest utrwalonym mieszańcem wspomnianych gatunków, o podwójnej liczbie chromosomów (2n=144), a więc tzw. tetraploidem. Siedliska serpentynitowe charakteryzują się specyficznym zestawem cech, opisywanym w literaturze jako kompleks serpentynitowy do których należą: odczyn zbliżony do obojętnego, niskie zawartości wapnia i (najczęściej) niskie zawartości azotu, przy wysokich zawartościach magnezu i niklu. Zanokcica serpentynowa rośnie głównie w szczelinach skalnych, rzadziej na płytkim rumoszu, niemal zawsze przy braku konkurencji ze strony innych gatunków. Optymalne warunki siedliskowe zanokcicy serpentynowej to półcień, dzięki któremu w otoczeniu jej stanowisk występuje odpowiednia dla gatunku wilgotność. Paproć ta ustępuje ze stanowisk w warunkach całkowitego zacienienia, podobnie jak przy dużym nasłonecznieniu, które skutkuje wysychaniem podłoża. Zanokcica serpentynowa wrażliwie reaguje na konkurencję ze strony współwystępujących z nią ekspansywnych gatunków, takich jak trzcinnik piaskowy, jeżyny, maliny i inne, a zjawisko to przybiera na sile w warunkach wzrostu żyzności siedlisk. Sytuacja gatunku w Europie Zanokcica serpentynowa jest gatunkiem ściśle przywiązanym do skał serpentynitowych (i pokrewnych dunity, perydotyt. magnezyt). Jej zasięg obejmuje rozproszone stanowiska na Półwyspie Skandynawskim (południowo-zachodnia Norwegia, Szwecja i Finlandia) oraz w środkowej Europie (południowe Niemcy, Czechy. pd.-zach Polska). Pojedyncze stanowiska znane są także ze Słowacji, Węgier, Grecji i Bośni. W ostatnich latach gatunek odnaleziono poza Europą w okolicach Vancouver w zachodniej Kanadzie (Käsermann 1999, cyt. za Żołnierz 2004). 5

6 Ryc. 1 Mapa rozmieszczenia gatunku w Polsce (za Żołnierz 2001).1 Stanowiska istniejące w Polsce W Polsce zanokcica serpentynowa jest spotykana wyłącznie na Dolnym Śląsku (jako jedynym obszarze występowania skał serpentynitowych), gdzie notowana była w czasach historycznych na 13 stanowiskach. Do dziś istnieje jedenaście jej stanowisk aktualnych. 1. Wzgórze Popiel koło Janowic Wielkich: liczebność z nieczynnego kamieniołomu obejmowała zaledwie 13 osobników w roku 1991, a obecnie utrzymuje się na poziomie (dane z lata ). Kamieniołom jest miejscem spotkań młodzieży z Janowic, stąd występujące tu okazy są zagrożone zniszczeniem 2-7. Wzgórza Kiełczyńskie: spośród sześciu występujących na Wzgórzach Kiełczyńskich wszystkie są regularnie odwiedzane. Pierwsze z nich (stanowisko 1), w oddz. 261d - liczyło w roku 1993 zaledwie 11 kęp (Żołnierz 1993). Na drugim ze stanowisk (oddz. 262b) rośnie obecnie 14 osobników (stanowisko 2) Trzecie (oddz. 249c) jest najobfitszym w kraju, liczy sobie bowiem około 200 kęp (Żołnierz 2004). Czwarte stanowisko, odnalezione przez Żołnierza w roku 2004 liczy 90 kęp skoncentrowanych na bardzo niewielkiej powierzchni. W roku 2005 na północnych stokach wzgórz udało się odnaleźć jeszcze dwa stanowiska Asplenium adulterinum (Żołnierz npbl., w przygotowaniu): pierwsze z zaledwie dwoma osobnikami (stanowisko 5), drugie o niewielkiej powierzchni jednak zasiedlone przez stosunkowo dużą populację liczącą 57 kęp (stanowisko 6). 8. Radunia stanowisko odnalezione w roku 2005 (Żołnierz npbl., w przygotowaniu) zasiedlone przez populację liczącą 15 osobników. 9. Kamionki w Górach Sowich na stanowisku tym notowano różne liczby osobników, w zależności od roku badań, co może świadczyć o fluktuacjach wielkości. Ostatnie liczenie przeprowadzone przez Żołnierza (2004) wykazało około 50 kęp. 1 Objaśnienia: kwadraty stanowiska aktualnie istniejące, kółka stanowiska nie potwierdzone w roku

7 10. Przygórze w Górach Sowich. notowano tu od kilku (Żołnierz 2004) do 14 okazów (Szczęśniak, npbl. 2001). 11. Żmijowiec w Masywie Śnieżnika2 to najwyżej położone stanowisko zanokcicy serpentynowej (około 1100 m. n.p.m.). Notowano tu od 6 do 15 kęp [10 LŻ 2004] Stanowiska wymarłe w Polsce Do już nieistniejących zaliczyć należy znane z początku wieku XX stanowiska na Górze Grochowej i Podzamku k. Kłodzka. Nie ma pewności czy stanowiska na murach Świdnicy i Witoszowa należały do zanokcicy serpentynowej, czy raczej do mieszańców z grupy A. trichomanes viride, gdyż na to raczej wskazuje charakter podłoża, na którym były notowane. Możliwa jest także zwykła pomyłka w oznaczeniu z zanokcica skalną Asplenium trichomanes (gatunek ten występuje do dziś na pozostałościach twierdzy w Świdnicy i na murach w Witosowie) Materiały zielnikowe z tych stanowisk nie zachowały się, nie ma więc możliwości ich weryfikacji. Fot. 1 Stanowisko w Janowicach Wielkich, w nieczynnym kamieniołomie: zajęte siedlisko Asplenium adulterinum. Szacowanie wielkości i trendów rozwoju Cała znana obecnie populacja zanokcicy serpentynowej na Dolnym Śląsku i w Polsce jest reprezentowana przez około 480 kęp (Żołnierz 2004, Żołnierz npbl., obserwacje z lat ), zaś gatunek utrzymał się na 11 z 13 stanowisk notowanych na początku wieku XX (Schube 1903). Właściwy stan ochrony gatunku Zgodnie z powyższym poprzez właściwy stan ochrony gatunku uznać należy: 2 W literaturze znane także jako Mariańskie Skały, jednak nazywana tak grupa skalna zbudowana jest z gnejsu i leży około 200 metrów na północ od opisywanego stanowiska. 7

8 Utrzymanie obecnego zasięgu gatunku w Polsce (60 km2); Utrzymanie wszystkich istniejących stanowisk gatunku (11 stanowisk); Utrzymanie wielkości na aktualnym poziomie (około 480 kęp); Utrzymanie w hodowli ex situ minimum 100 osobników, dla utrzymania możliwości reintrodukcji gatunku w przypadku wymarcia z przyczyn losowych lub losowych oraz na potrzeby zabiegów ochrony czynnej w wypadku krytycznie zagrożonych. Bank genów ex situ powinien obejmować reprezentacje wszystkich o liczebnościach poniżej 50 osobników. Hodowla powinna być prowadzona przez Pracownię Kultur Tkankowych Ogrodu Botanicznego UWr, jako ośrodek dysponujący niezbędnym doświadczeniem w odniesieniu do Asplenium adulterinum. Należy zapewnić ochronę przed krzyżowaniem się poszczególnych w warunkach ex situ. Fot. 2. Stanowisko na Żmijowcu, na południe od Mariańskich Skał. Stan prawny gatunku w kraju Sytuacja prawna Sytuacja prawna gatunku jest doskonała i nie wymaga dalszych zmian. Zanokcica serpentynowa jest ujęta w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną z kategoriami: jako gatunek objęty ochroną ścisłą, do którego nie stosują się wyłączenia z nakazu ochrony wymienione w par 7. ust. 1 oraz ust. 2, a więc naruszenie jego stanu nie jest możliwe w trakcie wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów jako gatunek wymagający zabiegów ochrony czynnej. 8

9 Podwójny status ochronny zanokcicy serpentynowej praktycznie zabezpiecza trwanie jej z punktu widzenia prawa, jednak dodatkowo jeszcze gatunek ten został ujęty w Załączniku 4 do cytowanego Rozporządzenia Gatunki dziko występujących roślin wymagających ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk, jako jeden z 10 takich gatunków w Polsce. Na mocy tego załącznika zanokcica serpentynowa wymaga ustalenia strefy ochronnej w promieniu 30 m od zajmowanego stanowiska. Gatunek jest regularnie ujmowany w Czerwonych Listach i Księgach: W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Kaźmierczakowi i Zarzycki 2001) kat. EN W Czerwonej Liście Dolnego Śląska (Kącki i in. 2003) kat. CR Gatunek jest ujęty w Załączniku II i IV Dyrektywy 92/43/EEC jako gatunek wymagający tworzenia obszarów Natura 2000 oraz ściśle chroniony na obszarze UE. Status ochronny Trzy z sześciu stanowisk zanokcicy serpentynowej na Wzgórzach Kiełczyńskich są objęte ochroną w ramach użytków ekologicznych (Rozporządzenie Wojewody z dnia 12 grudnia 2003 w sprawie uznania za użytki ekologiczne Dz. Urz. Woj. Doln. z dnia 17 grudnia 2003 Nr 236, poz. 3828) Ponad połowa stanowisk znajduje się w obrębie Parków Krajobrazowych: Wzgórza Kiełczyńskie oraz Radunia w Ślężańskim Parku Krajobrazowym; Żmijowiec w Śnieżnickim Parku Krajobrazowym; Kamionki w Parku Krajobrazowym Gór Sowich. Fot. 3 Okazy ze stanowiska w Janowicach Wielkich. Kamionki oraz Wzgórza Kiełczyńskie są obszarami zgłoszonymi do KE jako proponowane psci. Pierwszy z tych obszarów, z kodem PLH zgłoszono jeszcze przed oficjalną datą wstąpienia Polski do Unii (kwiecień 2004), drugi zaś (jako PLH020021) w październiku 9

10 2006. W marcu 2007 zgłoszona została do KE propozycja utworzenie obszaru Ostoja Nietoperzy Gór Sowich (PLH ), w której granica częściowo pokrywa się z wcześniej wymienionym obszarem Kamionki, oraz obejmuje stanowisko w Przygórzu. Pozostałe dwa stanowiska znajdują się na obszarach proponowanych do zgłoszenia Góry i Pogórze Kaczawskie (PLH020037) oraz Góry Bialskie i Masyw Śnieżnika (PLH020016). Obszary te dnia 17 lipca 2007 również zostały zaakceptowane przez Radę Ministrów jako zasługujące na zgłoszenie do KE jako psci. Podobnie stanowisko na wzgórzu Popiel koło Janowic znalazło się już w granicach obszaru PLH Góry i Pogórze Kaczawskie. Fot. 4. Stanowisko 1 na Wzgórzach Kiełczyńskich 10

11 Aktualna ochrona ex situ Często na skutek degradacji siedlisk ochrona ekosystemów i biocenoz w warunkach in situ jest niemożliwa i dlatego coraz częściej mówi się o ochronie rzadkich i ginących gatunków flory w warunkach ex situ, tj. poza ich naturalnymi biotopami Jedną z metod zachowania ex situ zagrożonych gatunków roślin jest technika kultur in vitro, która polega na hodowli w odpowiednich warunkach izolowanych tkanek lub komórek. Kultury in vitro są bardzo dobrym sposobem rozmnażania wielu gatunków roślin, zwłaszcza gatunków sprawiających trudności przy rozmnażaniu generatywnym, ponadto pomagają poznać wymogi żywieniowe, a także cykl życiowy roślin. Cousens et al. (1989) podają, że większość gametofitów paproci ginie w warunkach in situ. Często przedrośla nie przeżywają najbardziej krytycznych faz rozwojowych takich jak: kiełkowanie spor, wzrost przedrośli, zapłodnienie i rozwój młodego sporofitu. Dlatego kultury in vitro zapewniają paprociom niezakłócony wzrost i rozwój (Zenkteler, 1992). Prowadzone w Pracowni Kultur Tkankowych badania dotyczą dwóch gatunków paproci serpentynitowych Asplenium adulterinum i A. cuneifolium. Gatunki te tworzą izolowane populacje o niskiej liczebności osobników, które wcześniej lub później mogą również zaniknąć. Celem rozpoczętych w 1996 roku badań było opracowanie metody prowadzenia kultur in vitro paproci posługując się jako materiałem wyjściowym zebranymi ze stanowisk naturalnych zarodnikami. Istotne było poznanie wymogów żywieniowych, cyklu reprodukcyjnego oraz całego cyklu życiowego zagrożonych gatunków paproci. Wyniki prac dotyczące rozmnażania dwóch badanych gatunków paproci w warunkach in vitro są zadawalające. Analiza rozwoju gametofitów i sporofitów Asplenium adulterinum i A. cuneifolium wykazały wyjątkową przydatność tej techniki w rozmnażaniu paproci serpentynitowych zagrożonych wyginięciem. Kultury in vitro okazały się również skuteczną metodą zachowania zasobów genowych paproci. Przedrośla obu badanych gatunków roślin najlepiej znosiły przechowywanie w + 8 oc i świetle o natężeniu 0,15 µmol m-2 s-1, na pożywce 1/2 MS, bez regulatorów wzrostu. Uprawa ex situ paproci serpentynitowych najlepiej przebiegała na podłożu serpentynitowym i specjalnej mieszance ziemi ogrodowej przygotowanej dla tych gatunków. Uprawa zachowawcza przebiegała prawidłowo i większość roślin zaaklimatyzowało się po przeniesieniu ze szklarni do inspektu. Sporofity Asplenium adulterinum w drugim roku uprawy uzyskiwały dojrzałość i wytwarzały zarodniki. Obecnie na terenie Ogrodu rośnie około 30 egzemplarzy zanokcicy serpentynowej, są to osobniki wyjątkowo dorodne tworzące duże ilości zarodników. Zachowana populacja pochodzi ze Wzgórz Kiełczyńskich. Obecnie w identyczny sposób powinny być zabezpieczone pozostałe populacje. Działania takie dadzą pełną ochronę zasobów genowych występujących na Dolnym Śląsku Asplenium adulterinum. Zanokcica serpentynowa została wyhodowana z zarodników pobranych z na Wzgórzach Kiełczyńskich (Kromer i in. 2006). Jak stwierdzono podczas badań, zarodniki tego gatunku charakteryzują się małą zdolnością do tworzenia gametofitów, dlatego metody hodowli ex situ powinny być tu metodami pomocniczymi. 11

12 Fot. 5 Stanowiska gatunku w kamieniołomie na Wzgórzach Kiełczyńskich (stanowisko 3) Pomimo problemów prof. K. Kromer z zespołem udało się uzyskać młode osobniki gatunku, które obecnie, w liczbie 30 wysadzone są w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Wrocławskiego, a oprócz tego w sposób ciągły utrzymywane są kultury zachowawcze tego gatunku. Opis zagrożeń Słaba konkurencyjność zanokcicy serpentynowej uniemożliwia jej skuteczne zasiedlanie siedlisk zajętych przez inne gatunki paproci naskalnych oraz trawy, zaś wąska amplituda ekologiczna (siedliska zacienione, umiarkowanie wilgotne) powoduje, że stanowiska mogą ulec zniszczeniu wskutek nawet nieznacznych zmian czynników siedliskowych w otoczeniu stanowiska. Większość stanowisk jest narażona na zniszczenie wskutek czynników 1. Antropogenicznych: świadome lub przypadkowe niszczenie roślin; palenie ognisk w pobliżu stanowisk; wspinaczki w kamieniołomach; nadmierne prześwietlenie wskutek wycinki drzewostanu. 2. Naturalnych: niekorzystne warunki klimatyczne (susze, gwałtowne ulewy); zamieranie drzewostanu w otoczeniu stanowiska; pożar; erozja; zarastanie przez konkurencyjne gatunki traw; 12

13 wzrost ilości azotu w otoczeniu (np. generowany poprzez wkraczanie w otoczenie stanowisk robinii akacjowej, dostarczany z atmosferycznym opadem azotu pochodzącym z zanieczyszczeń przemysłowych lub komunikacyjnych); niska zdolność zarodników do kiełkowania; tworzenie mieszańców z Asplenium trichomanes subsp. quadrivalens3. Potrzeby ochrony ex situ Wskazane jest zabezpieczenie pełnej zmienności genetycznej polskich Asplenium adulterinum, a w pierwszym rzędzie - pobranie zarodników ze wszystkich liczących mniej niż 50 osobników i utrzymanie uzyskanych z nich roślin w hodowli Ogrodu Botanicznego UWr. Proponowane działania ochronne Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko 1 Usunięcie robinii akacjowej w czaszy dawnego wyrobiska oraz na skałach. Usunięcie drzewa rosnącego w wyrobisku zostanie wykonane w roku 2007 w trakcie standardowych prac leśnych, odrosty akacjowe (spodziewany jest bardzo intensywny ich rozwój) będą w kolejnych latach usuwane przy pomocy mazaka herbicydowego przez pracowników Nadleśnictwa Miękinia. Fot. 6 Wymagające usunięcia siewki robinii akacjowej na stanowisku numer 1 (Wzgórza Kiełczyńskie) 3 Ich występowanie było notowane już w wieku XIX w Kamionkach oraz w okolicach Gogołowa 13

14 Usunięcie siewek rosnących na skałach w pobliżu stanowiska wymagać będzie zastosowania specjalistycznego sprzętu wspinaczkowego i musi zostać zlecone odpowiednio wyposażonej firmie. Szacowany koszt zabiegu to około złotych. Bezpośrednio w sąsiedztwie nie proponuje się prowadzenia żadnych zabiegów. Coroczny monitoring. Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko 2 Z uwagi na dobry stan ekologiczny i brak aktualnych zagrożeń nie proponuje się w chwili obecnej stosowania zabiegów ochronnych. Populacja będzie regularnie monitorowana (corocznie) przez pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego lub Uniwersytetu Przyrodniczego, pod kątem liczby i żywotności kęp oraz pojawiania się osobników juwenilnych. Coroczny monitoring. Ewentualne wystąpienia czynników negatywnych, które wymagać będą podjęcia zabiegów ochronnych, zostaną skonsultowane z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody oraz Nadleśnictwem Miękinia. Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko 3 Z uwagi na dobry stan ekologiczny i brak aktualnych zagrożeń nie proponuje się w chwili obecnej stosowania zabiegów ochronnych. Populacja będzie regularnie monitorowana (corocznie) przez pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego lub Uniwersytetu Przyrodniczego, pod kątem liczby i żywotności kęp oraz pojawiania się osobników juwenilnych. Ewentualne wystąpienia czynników negatywnych, które wymagać będą podjęcia zabiegów ochronnych zostaną skonsultowane z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody oraz Nadleśnictwem Miękinia. Coroczny monitoring. Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko 4 Stanowisko zasiedlone przez drugą pod względem liczebności populację wydaje się silnie zagrożone z dwóch powodów: 1) koncentracja paproci na znikomo małej powierzchni kilku szczelin jednej skałki, 2) radykalna zmiana warunków mikroklimatycznych w wyniku powałów drzew w otoczeniu. Utworzenie użytku ekologicznego i strefy ochronnej Konieczne jest przeprowadzenie nasadzeń w sposób przywracający optymalne warunki świetlne i wilgotnościowe. Coroczny monitoring. Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko 5 Odnalezione dwa osobniki odznaczają się mizerną kondycją i poddane są silnej presji konkurencyjnej innych gatunków. Konieczne jest Utworzenie użytku ekologicznego i strefy ochronnej usunięcie roślin konkurujących z paprociami rozmnożenie paproci ex situ reintrodukcja uzyskanego materiału na odpowiednio przygotowane mikrosiedliska. Coroczny monitoring. 14

15 Wzgórza Kiełczyńskie stanowisko 6 Stosunkowo liczebna populacja skoncentrowana jest na niewielkiej powierzchni, silnie konkuruje z pozostałą roślinnością i nie ma możliwości ekspansji z powodu braku wolnych mikrosiedlisk. Konieczne jest Utworzenie użytku ekologicznego i strefy ochronnej ograniczenie konkurencji przez usunięcie innych roślin przygotowanie i utrzymywanie miejsc, gdzie mogłyby się wysiać paprocie lub ew. wspomaganie tego procesu. Coroczny monitoring. Radunia Znane wcześniej stanowisko Asplenium adulterinum na Raduni zanikło w latach 70-tych (Fabiszewski inf. ustna) i od tego czasu utrzymywał się pogląd o ustąpieniu gatunku z tego wzgórza. W roku 2005 udało się odnaleźć populację liczącą 15 osobników zasiedlających dwie niewielkie i silnie zacienione skałki (Żołnierz npbl., w przygotowaniu). Przeprowadzone pomiary biometryczne wskazują, że paprocie na tym stanowisku należą do najmniejszych w całym dolnośląskim zasięgu występowania gatunku. Przyczyną słabej kondycji zanokcic może być silne zacienienie, a być może również zakwaszenie siedliska w wyniku kumulacji igliwia. Konieczne są dokładniejsze badania ekologiczne. Utworzenie użytku ekologicznego i strefy ochronnej Zabezpieczenie ex situ. Ewentualne przygotowanie mikrosiedlisk i reintrodukcja. Coroczny monitoring. Żmijowiec w Masywie Śnieżnika Stanowisko odsłonięte, co stwarza ryzyko zaniku wskutek nadmiernego prześwietlenia. Wskazane jest: Utworzenie użytku ekologicznego i strefy ochronnej przyspieszenie zalesienia wiatrołomu w otoczeniu skał w celu poprawy warunków mikroklimatycznych stanowiska, w składzie nasadzeń powinny znaleźć się Św i Jrz. Zabezpieczenie ex situ. W razie stwierdzenia spadku liczebności przygotowanie mikrosiedlisk i reintrodukcja. Coroczny monitoring. Kamionki Stanowisko w Kamionkach jest jedynym, na którym obok stosunkowo liczebnej (50 osobników) Asplenium adulterinum występują dwa inne gatunki zanokcic związanych z podłożem serpentynitowym A. cuneifolium i A. adiantum-nigrum. Okoliczność ta przemawia za objęciem obiektu ochroną prawną w postaci użytku ekologicznego lub, lepiej, rezerwatu florystycznego. Podstawowym źródłem zagrożeń dla Asplenium adulterinum i innych gatunków rzadkich jest bliskość zabudowań i silna penetracja obiektu przez ludzi. Zalecenia objęcie stanowiska ochroną prawną; 15

16 w niektórych miejscach obiektu konieczna jest stałe ograniczanie konkurencji ze strony zarośli malin i nalotu klonu; coroczny monitoring. Przygórze Populacja będzie regularnie monitorowana (corocznie) przez pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego lub Uniwersytetu Przyrodniczego, pod kątem liczby i żywotności kęp oraz pojawiania się osobników juwenilnych. Ewentualne wystąpienia czynników negatywnych, które wymagać będą podjęcia zabiegów ochronnych zostaną skonsultowane z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody oraz Nadleśnictwem. Utworzenie użytku ekologicznego i strefy ochronnej W miarę konieczności, w przypadku jej stwierdzenia podczas badań monitoringowych - -kształtowanie drzewostanu w celu wytworzenia optymalnych warunków świetlnych i wilgotnościowych na stanowisku, pod nadzorem osoby prowadzącej monitoring. Zabezpieczenie ex situ. Ew. przygotowanie mikrosiedlisk i reintrodukcja Coroczny monitoring. Wzgórze Popiel koło Janowic Wlk. Populacja powinna być objęta metodami ochrony czynnej, takimi jak: Utworzenie użytku ekologicznego i strefy ochronnej; Stała i regularna eliminacja gatunków konkurujących z A. adulterinum o miejsce w szczelinach; zabezpieczenie w hodowli ex situ przez pobór zarodników i namnożenie ich w warunkach laboratoryjnych; wykorzystanie zastępczych mikrosiedlisk po zachodniej stronie skały w ścianie dużej niecki kamieniołomu i reintrodukowanie namnożonych paproci (prawdopodobnie rok 2011); Coroczny monitoring. Proponowane zmiany legislacyjne Nie proponuje się zmian legislacyjnych dla gatunku. Obecny status prawy ochrony gatunku należy uznać za doskonały. Wskazane jest objęcie ochroną w ramach użytków ekologicznych stanowisk na wzgórzu Popiel koło Janowic Wielkich, trzech stanowisk na Wzgórzach Kiełczyńskich oraz stanowiska na Żmijowcu w Masywie Śnieżnika. Informacja i edukacja Działania edukacyjno-informacyjne Generalnie szeroka akcja informacyjna o poszczególnych stanowiskach (z dokładnym podaniem ich lokalizacji) nie jest wskazana. Zwiększona penetracja stanowisk oraz udostępnienie informacji o gatunku na szerokich forach publicznych, może spowodować przypadkowe lub umyślne zniszczenia w poszczególnych populacjach, powodowane przez ludzi pochodzących spoza grupy interesantów. 16

17 Działalność edukacyjna może polegać na informowaniu opinii publicznej o występowaniu w Polsce tak cennego gatunku (za pośrednictwem Internetu lub prasy popularnonaukowej), jednak bez podawania szczegółowej informacji o rozmieszczeniu jego stanowisk. Działania komunikacyjne Z uwagi na niewielki zakres terytorialny planu zarządzania i niewielką liczbę interesantów związanych z Planem Zarządzania możliwe i wskazane jest zorganizowanie raz do roku spotkania grupy zarządzającej oraz innych zainteresowanych stron dla wymiany informacji o istniejących stanowiskach oraz zachodzących w nich zmianach. Spotkania takie pozwolą na bieżąco reagować na nieprzewidziane zdarzenia losowe zagrażające poszczególnym populacjom i planować nowe, nie przewidziane niniejszym Planem zadania ochronne, a także koordynować działania poszczególnych jednostek. Zagrożenia dla poszczególnych będą oceniane co roku na podstawie aktualnych wyników monitoringu przekazywanych do Zarządcy terenu i Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody przez zespół monitorujący składający się ze specjalisty i zarządcy terenu. Fot. 7. Asplenium adulterinum na Żmijowcu (Masyw Śnieżnika) 17

18 Plan zarządzania Harmonogram i lokalizacja działań Lokalizacja Działanie Wzgórza Kiełczyńskie 1 Wzgórza Kiełczyńskie 5 usunięcie robinii akacjowej z wyrobiska Usunięcie siewek robinii akacjowej ze skał Usuwanie odrostów robinii akacjowej przy pomocy mazaka herbicydowego wraz z zabiegami czynnej ochrony wraz z zabiegami czynnej ochrony wraz z zabiegami czynnej ochrony wraz z zabiegami czynnej ochrony Dosadzenie drzew w otoczeniu skały Wzgórza Kiełczyńskie 6 Usuwanie gatunków konkurujących Pobór zarodników do hodowli ex situ Wzgórza Kiełczyńskie 2 Wzgórza Kiełczyńskie 3 Wzgórza Kiełczyńskie 4 Radunia Usuwanie gatunków konkurujących 18 Koordynator działania Nadleśnictwo Miękinia Usługa obca Termin Nadleśnictwo Miękinia Dwa razy w roku Jesień 2007 Zima 2008 Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) Nadleśnictwo Miękinia Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) Wykonujący W miarę monitoring potrzeb L. Kromer i Jednorazowo współpracownicy Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) Wykonujący W miarę monitoring potrzeb Corocznie współpracownicy (lipiec-

19 Usuwanie gatunków konkurujących Pobór zarodników do hodowli ex situ Żmijowiec Pobór zarodników do hodowli ex situ Dolesienia wokół stanowiska dla utrzymania warunków mikroklimatycznych Kamionki Usuwanie gatunków konkurujących Pobór zarodników do hodowli ex situ Przygórze Popiel koło Janowic Kształtowanie składu drzewostanu Usuwanie konkurujących z gatunkiem traw Pobór zarodników do hodowli ex situ Reintrodukcja na zachodnią ścianę wyrobiska sierpień) W miarę potrzeb Jednorazowo Wykonujący monitoring L. Kromer i współpracownicy Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) L. Kromer i Sierpień współpracownicy 2008 Nadleśnictwo Jednorazowo, Lądek Zdrój rok 2008 lub 2009 Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) W miarę współpracownicy potrzeb L. Kromer i Sierpień współpracownicy 2008 Corocznie współpracownicy (lipiecsierpień) Nadleśnictwo W miarę potrzeb W miarę współpracownicy potrzeb L. Kromer i współpracownicy współpracownicy L. Żołnierz, L. Kromer Sierpień 2008 Corocznie (lipiecsierpień) Po uzyskaniu roślin z hodowli ex situ Plan finansowy Koszty zidentyfikowanych działań Przewidywane koszty zidentyfikowanych działań kształtują się następująco: Lokalizacja Działanie Przewidywany Częstokoszt tliwość jednostkowy 19 Przewidywany koszt całkowity (lata

20 Wzgórza Kiełczyńskie 1 Wzgórza Kiełczyńskie 2 Wzgórza Kiełczyńskie 3 Wzgórza Kiełczyńskie 4 Wzgórza Kiełczyńskie 5 Wzgórza Kiełczyńskie 6 Radunia Żmijowiec usunięcie robinii akacjowej z wyrobiska Usunięcie siewek robinii akacjowej ze skał Usuwanie odrostów robinii akacjowej przy pomocy mazaka herbicydowego 1000 zł ) Jednorazowo 1000 zł zł Jednorazowo zł 500 zł Dwa razy w roku 6000 zł 250 zł 1500 zł 250 zł 1500 zł 250 zł 1500 zł 250 zł 1500 zł Dosadzenie drzew w pobliżu skały kształtowanie warunków siedliska Pielęgnacja nasadzeń + usunięcie roślin konkurujących Pobór zarodników do hodowli ex situ + usunięcie roślin konkurujących + usunięcie roślin konkurujących Pobór zarodników do hodowli ex situ Pobór zarodników do hodowli in vitro Dolesienia 3000 Jednorazowo 3000 z l (pocz. 2008) z l 300 zł 1800 zł 500 zł Jednorazowo 500 zł 300 zł 1800 zł 300 zł 1800 zł 500 zł Jednorazowo 500 zł 500 zł 500 zł Jednorazowo 500 zł 5000 Jednorazowo 5000 zł zł

21 Kamionki Przygórze Popiel koło Janowic poprawa warunków siedliskowych (0,5 ha) Pielęgnacja nasadzeń Pobór zarodników do hodowli in vitro Usuwanie konkurujących z gatunkiem traw Pobór zarodników do hodowli in vitro Reintrodukcja zł 500 zł 3000 zł 500 zł Jednorazowo 500 zł 500 zł - W miarę potrzeb 500 zł Jednorazowo 500 zł 2000 zł Jednorazowo 2000 zł (rok 2011) 3000 zł 500 zł 3000 zł W podziale na lata przewidywane środki wynoszą: Rok zł Rok zł Rok zł Rok zł Rok zł Rok zł Razem: zł Dodatkowe nakłady na hodowlę ex situ i zabezpieczenie zmienności genetycznej : zł zł zł zł Razem: zł Źródła finansowania Ministerstwo Środowiska. Realizacja planu zarządzania uzależniona jest od pozyskania środków ze źródeł zewnętrznych. Jednostki odpowiedzialne Dolnośląski Urząd Wojewódzki, pl. Powstańców Warszawy 1, Wrocław. Nadleśnictwo Miękinia Nadleśnictwo Świdnica Nadleśnictwo Lądek Zdrój Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we 21

22 Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Sienkiewicza 23, Wrocław; Urząd Gminy w Pieszycach, ul. Kościuszki 2, Pieszyce. Ocena wdrażania planu zarządzania - monitoring4 Każda z powierzchni będzie co roku monitorowana przez jednego ze specjalistów zainteresowanych zachowaniem paproci szczelinowych (dr Ludwik Żołnierz, dr Krzysztof Świerkosz, dr Ewa Szczęśniak) lub wytypowanych przez nich współpracowników z udziałem Zarządcy terenu lub wyznaczonych jego przedstawicieli. Wyniki obserwacji będą jesienią każdego roku podsumowane i rozsyłane do wszystkich interesantów, co pozwoli na podejmowanie, po uzgodnieniu z komisją ds. sieci Natura 2000, działań ad hoc, w przypadku stwierdzenia zagrożeń dla poszczególnych. Fot. 8 Asplenium adulternium na stanowisku Wzgórza Kiełczyńskie 1. 4 Monitoring gatunków/siedlisk przyrodniczych powinien być zintegrowany z (PMŚ) Państwowym Monitoringiem Środowiska (Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych, Monitorimg ptaków) w szczególności pod względem metodologii i uzyskania danych do raportów dla Komisji Europejskiej. Część informacji o monitoringu wykonywanym w ramach PMŚ znajduje się na stronach internetowych:

23 Literatura KARPOWICZ W Paprocie na serpentynitach w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 9: KROMER K., MARSZAŁ-JAGACKA J., KEMPIŃSKA K., NOWAK T., ŻOŁNIERZ L., POTURAŁA D. ŚWIERKOSZ K Iv vitro propagation and ex situ preservation of endangered ferns from Lower Silesia. Botanical Guidebooks 29: MARSZAŁ-JAGACKA J., KROMER K., ŚWIERKOSZ K. Ochrona ex situ zagrożonych gatunków paproci z rodzaju Asplenium przy wykorzystaniu kultur in vitro Biul. Arboretów i Ogr. Bot. SCHUBE T Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien preußischen und österreichischen Anteils. Nieschkowsky, Breslau, 361 pp. SZCZĘŚNIAK E Asplenium Serpentine Ferns in Poland Threats and Conservation Imperatives. Botanical Guidebooks 29: ŚWIERKOSZ K. & SZCZĘŚNIAK E Stan i zagrożenia wybranych gatunków naskalnych na Dolnym Śląsku [w:] Z. KĄCKI [red.] Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. pp Instytut Biologii Roślin UWr PTOP pro Natura, Wrocław ŻOŁNIERZ L Paprocie serpentynitowe w Masywie Ślęży. Annales Silesiae 23: ŻOŁNIERZ L Dokumentacja przyrodnicza projektowanych użytków ekologicznych na stanowiskach paproci serpentynitowych w Ślężańskim Parku Krajobrazowym. Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu. Mscr. ŻOŁNIERZ L Asplenium adulterinum Milde Zanokcica serpentynowa. W: R. KAŹMIERCZAKOWA, K. ZARZYCKI (red.), Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: ŻOŁNIERZ L Asplenium adulterinum Milde, Zanokcica serpentynowa [w:] SudnikWójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. [red]. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków podręcznik metodyczny. Tom 9 Gatunki roślin. Ministerstwo środowiska, Warszawa, s WOJTUŃ B., FABISZEWSKI J., ŻOŁNIERZ L Ekologiczna specyfika ciepłolubnych muraw na serpentynitach Masywu Ślęży. Annales Silesiae 23: