TEMAT 9: PRAWO KARNE W DAWNEJ POLSCE

Transkrypt

1 TEMAT 9: PRAWO KARNE W DAWNEJ POLSCE 1/ Pojęcie i rodzaje przestępstw. Prawo karne, jako zespół norm określających czyny przestępne i grożące za nie kary, kształtować zaczęło się wraz z powstaniem państwa. Nie oznacza to, że pojęcie przestępstwa i kary nie było znane w okresie rodowo-plemiennym. Zasadnicza różnica w ujęciu tych pojęć sprowadzała się do charakteru sankcji za wyrządzone człowiekowi zło. O ile w okresie przedpaństwowym sankcja miała charakter społeczny, o tyle wraz z powstaniem organizacji państwowej wymierzenie kary zagwarantowane zostało środkami przymusu państwowego, przez organy specjalnie dla tego celu tworzone. W czasach średniowiecza, a w zasadzie do końca dawnej Polski przestępstwo określano w sposób materialny, traktując je jako czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub ogółowi oraz naruszający porządek społeczny i publiczny ustalony przez zwyczaj i obowiązujące prawo. Dopiero u schyłku XVIII w. pojawiło się formalne określenie przestępstwa, jako czynu zabronionego przez ustawę. U zarania polskiej państwowości wśród czynów przestępnych dominowały te, które naruszały interesy jednostki i jej rodziny. Określano je mianem przestępstw prywatnych, a ich istotą było to, że ich dochodzenie spoczywało na osobie pokrzywdzonego lub jego rodzie, wymierzana kara miała charakter prywatny, a realizowana była pierwotnie w postaci samopomocy, z czasem na drodze sądowej. Do tych przestępstw prywatnych zaliczano te czyny, które naruszały dobro jednostki, a więc przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, mieniu, wolności. Wraz z powstaniem i umacnianiem się organizacji państwowej kształtować się zaczęła kategoria przestępstw, które traktowano jako naruszające interesy ogółu, czyli szkodliwe dla społeczeństwa jako całości. Tę kategorię czynów określać zaczęto mianem przestępstw publicznych. Ich dochodzenie następowało z urzędu, a wymierzana kara miała charakter publiczny. Przestępstwa publiczne oparte były na koncepcji miru, czyli porządku publicznego ustalonego przez panującego. Jego naruszenie powodowało odwet ze strony władcy, który przejmował funkcję ścigającego sprawców i wymierzającego karę. Znano kilka rodzajów miru, które określano mianem ręki pańskiej. Mir miejscowy zapewniał ochronę prawną niektórym miejscom (targi, drogi publiczne, kościoły). Mir osobowy polegał na przyznaniu przez panującego ochrony pewnym osobom (duchowni, kobiety, sieroty). Mir mieszany chronił tak osobę, jak i miejsce jej pobytu. Złamanie miru powodowało ściganie osoby go naruszającej przez władzę państwową, a sprawca obok kary prywatnej ponosił również karę państwową. Do przestępstw publicznych zaliczano: przestępstwa przeciwko panującemu i państwu: zamach na życie i interesy władcy, zdrada kraju, szpiegostwo, bunty, przestępstwa przeciwko religii: apostazja, herezja, ateizm, uprawianie czarów, 1

2 przestępstwa przeciwko urzędom: szkalowanie władz, tumulty, przestępstwa przeciwko skarbowi: fałszowanie monety, naruszenie regaliów, przestępstwa wojskowe: dezercja, sprzedaż broni, przestępstwa przeciwko dobrym obyczajom: homoseksualizm, prostytucja, sodomia, łotrostwa: zawodowe rozboje i kradzieże. Przestępstwa prywatne to takie, które naruszały interesy jednostki i jej rodu. Dochodzone one były przez pokrzywdzonego lub jego rodzinę, a kary miały charakter prywatny. Zaliczano do nich: przestępstwa przeciwko życiu: zabójstwo zwane mężobójstwem z podziałem na umyślne i nieumyślne, przestępstwa przeciwko zdrowiu: zranienie, okaleczenie, pobicie, przestępstwa przeciwko mieniu: kradzieże zwykłe i kwalifikowane, rozbój (zabór rzeczy z zamiarem pozbawienia życia), rabunek (zabór rzeczy bez zamiaru pozbawienia życia), podpalenie, przestępstwa przeciwko czci: zniewaga czynna lub słowna, przestępstwa przeciwko wolności: zgwałcenie, porwanie kobiety. Zakres przestępstw publicznych, wraz z umacnianiem władzy państwowej, ulegał stałemu poszerzeniu. Zaznaczyć również należy, że w czasach średniowiecza nie było ścisłego zróżnicowania między przestępstwem a czynem naruszającym prawo prywatne. Za przestępstwo uchodził więc każdy fakt wyrządzenia szkody, bez względu na to czy naruszone zostało prawo karne czy też niedopełnione zostało zobowiązanie. - D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2003, ss ; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009, s ; K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1981, s / Odpowiedzialność przedmiotowa i podmiotowa W polskim prawie karnym okresu średniowiecza brak było wykształconych zasad odpowiedzialności za popełnione przestępstwo. Dominowała tendencja uznająca za przestępstwa te czyny, które wywoływały zmiany w świecie zewnętrznym. Warunkiem powstania odpowiedzialności karnej było wystąpienie powiązania między czynem sprawcy a skutkiem wywołanym jego postępowaniem. Oznaczało to, że przy ocenie przestępstwa nie brano pod uwagę czynników subiektywnych, takich jak nastawienie sprawcy do czynu i jego złej woli. W konsekwencji takiej przedmiotowej (obiektywnej) podstawy odpowiedzialności 2

3 nie rozróżniano winy umyślnej od nieumyślnej, znano odpowiedzialność niezależnie od winy (odpowiedzialność właściciela konia za śmierć osoby która z niego spadła, odpowiedzialność właściciela stawu za przypadkowe utopienie się osoby), jak też często istniała bezkarność usiłowania popełnienia przestępstwa. Zmiana w podstawach odpowiedzialności karnej następować zaczęła w XIV wieku. Efektem tego była subiektywizacja odpowiedzialności, czyli traktowania przestępstwa od strony podmiotowej. Podstawą odpowiedzialności stawać się zaczęła wina, czyli psychiczny stosunek sprawcy do popełnionego czynu. Efektem odpowiedzialności subiektywnej było to, że o odpowiedzialności sprawcy zaczęła decydować jego wina, że wymiar kary był zależny od tego czy przestępstwo popełniono z winy umyślnej czy też nieumyślnej. Na gruncie takiego rozróżnienia winy stały Statuty Kazimierza Wielkiego, aczkolwiek dotyczyło to indywidualnych przypadków. Regułą w zakresie odpowiedzialności była odpowiedzialność indywidualna, którą ponosił sam sprawca czynu przestępnego. Do schyłku średniowiecza prawo polskie znało jednak przypadki odpowiedzialności zbiorowej. Przykładem tego mogła być odpowiedzialność rodowa (rodzinna) w przypadku zastosowania krwawej zemsty, przy przestępstwach obrazy majestatu, odpowiedzialność opola za przestępstwa popełnione na jego terytorium czy też odpowiedzialność właściciela majątku za przestępstwa popełnione przez domowników bądź ludność zależną. W prawie średniowiecznym, jak również w czasach późniejszych, pewne czyny, pomimo, że wyczerpywały znamiona przestępstwa, nie powodowały odpowiedzialności karnej lub odpowiedzialność ta była ograniczona. Zaliczyć do nich należy: samopomoc, początek, obronę konieczną, pozbawienie ochrony prawnej, przedawnienie (w odniesieniu do przestępstw prywatnych). Samopomoc była reliktem krwawej zemsty, jako pierwotnego sposobu dochodzenia sprawiedliwości przy przestępstwach prywatnych. Jej zastosowanie uchodziło za bezkarne, jeżeli dokonana została zgodnie z obowiązującym prawem. Zakazano jej stosowania w wieku XVI. Początek był zaczepką słowną lub czynną, reakcją na którą był odwet. Odwet ten początkowo nie był karalny. Z czasem brak tej karalności ograniczono do pobicia napastnika. Obrona konieczna była pochodną początku, a wywodziła się z rzymskiej zasady, że siłę wolno odeprzeć siłą. Bezkarność obrony koniecznej wymagała spełnienia trzech warunków: musiała być dokonana w obronie rzeczywistej, zrealizowana musiała ona być bezpośrednio po ataku i przy pomocy środków proporcjonalnych do stopnia zagrożenia. Bezkarnym było w dawnym prawie zabicie osób wyjętych spod prawa. Dotyczyło to przede wszystkim wywołańców, infamisów, kobiet nierządnych (do połowy XIV w.), złodziei złapanych na gorącym uczynku. 3

4 - D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2003, s / Kara była dolegliwością dla sprawcy przestępstwa, stanowiąc potępienie osoby sprawcy i jego czynu. Pierwotnie miała ona wymiar religijny, stanowiąc pokutę za obrazę bóstwa, jako twórcy sprawiedliwości. Równie istotny był wymiar sprawiedliwościowy kary, będący odwetem za naruszenie czyjegoś dobra. Odwet ten przybierał postać talionu wyrażony zasadą oko za oko lub też postać kary odzwierciedlającej (ucięcie ręki za kradzież). Z czasem celem kary stało się zapobieganie popełnianiu przestępstw w przyszłości. Ten prewencyjny charakter kary miał na celu odstraszenie społeczeństwa od popełniania przestępstw i odstraszenie samego sprawcy, początkowo przez jego eliminację, później przez resocjalizację. W początkach polskiej państwowości, jako relikt wspólnoty rodowo-plemiennej podstawową formą kary o charakterze prywatnym była krwawa zemsta. Dotykała ona nie tylko sprawcy, ale również członków jego rodu (rodziny). Ponieważ krwawa zemsta anarchizowała życie społeczne i zagrażała porządkowi ustalonemu przez władzę państwową zaczęto ją systematycznie ograniczać zarówno przedmiotowo, jak i podmiotowo. Prawo jej zastosowania ograniczono więc do przypadków mężobójstwa, a ponadto zawężono krąg osób wobec których można ją było zastosować i czas, w którym można ją było zastosować. Ostatecznie zakaz jej stosowania, jako formy dochodzenia sprawiedliwości, wprowadzono w XVI wieku. Ograniczeniu krwawej zemsty sprzyjała praktyka zawierania ugody między zwaśnionymi stronami. Jednanie stron obejmowało tzw. pokorę sprawcy czyli jego prośbę o przebaczenie oraz okup, wyrażony odpowiednią sumą pieniężną. Okup, będący elementem jednania, stał się podstawą do rozwoju kar pieniężnych, które zaczęto określać mianem kar kompozycyjnych. Ich istotą było to, że stosowano je w odniesieniu do przestępstw prywatnych, że można nią było zastąpić każdą karę na życiu i ciele oraz to, że miały te kary pieniężne charakter alternatywny. Ta alternatywność oznaczała, że w przypadku ich nieuiszczenia stosowano orzeczoną karę na życiu i ciele. Początkowo kary pieniężne ustalano indywidualnie, z czasem pojawiły się ich urzędowe taryfy. Karę pieniężną za zabójstwo określano mianem główszczyzny, a za uszkodzenie ciała nawiązką. Kary kompozycyjne i ich wysokość uwzględniały przynależność stanową sprawcy i ofiary przestępstwa. Wyższe były one wobec szlachty, niższe w stosunku do chłopów. Za zabójstwo szlachcica początkowo główszczyzna wynosiła 60 grzywien, a za zabójstwo chłopa 30 grzywien. O połowę niższa była nawiązka, którą wymierzano za zranienie, mutylację lub pobicie. Kary prywatne (pieniężne) zaczęły tracić na znaczeniu w czasach nowożytnych, gdy nastąpił wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej, w świetle której coraz większą liczbę przestępstw zaczęto zaliczać do publicznych, za które wymierzano kary publiczne. 4

5 Konsekwencją pojawienia się przestępstw, które traktować zaczęto jako publiczne było wykształcenie się kar zwanych publicznymi. Wymierzano je za przestępstwa naruszające interes ogólny oraz za przestępstwa prywatne, w przypadku gdy sprawca się od nich nie wykupił. Do kar publicznych zaliczano: karę śmierci zwykłą: (ścięcie lub powieszenie) i kwalifikowaną (karę ze szczególnym udręczeniem), kary mutylacyjne czyli okaleczające, kary cielesne: chłosta, pręgierz, piętnowanie, kary na czci: proskrypcja, infamia, banicja, kary majątkowe: konfiskata majątku i grzywna wymierzana za złamanie miru, kary pozbawienia wolności: wieży dolnej i górnej oraz więzienia - D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s ; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009, s ; T Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2003, s Pytanie problemowe: Ewolucja pojęcia i rodzajów przestępstw i kar oraz zasad odpowiedzialności karnej w dawnej Polsce Pytania testowe: 1/ Formalne określenie przestępstwa pojawia się w Polsce w wieku: a/ XIV b/ XVI c/ XVIII 2/ Podmiotowa strona przestępstwa pojawia się w Polsce od: a/ X wieku b/ Statutu warckiego c/ Statutów Kazimierza Wielkiego 5