ANEKS. A. Ziemie polskie pod zaborami

Transkrypt

1 ANEKS A. Ziemie polskie pod zaborami Konsekwencje traumatycznych wydarzeń, które doprowadziły do zniknięcia z mapy Europy państwa polskiego przed ponad dwoma wiekami ciągnęły się przez długie lata, a w jakimś sensie ich echa trwają do dziś. Z tego powodu, a także ze względu na ich aspekt przestrzenny, tak istotny w analizie geograficznej, warto na nie zwrócić szczególną uwagę. Chodzi przy tym nie tyle o zmiany granic i ogólnego obszaru, ile także o wewnętrzne podziały administracyjne. W przededniu zaborów terytorium Rzeczypospolitej obejmowało km 2 z ludnością szacowaną na około 27 milionów. Trzy sąsiadujące państwa dokonały pierwszego rozbioru w roku Rosja zagarnęła wówczas ziemie położone między Dźwiną, Drucią i Dnieprem, tj. województwa: inflanckie, północną część połockiego, prawie całe witebskie, mścisławskie i południowo wschodnią część województwa mińskiego. Austria zaanektowała południową część województw krakowskiego i sandomierskiego do Wisły, Ruś Czerwoną i część Podola do rzeki Zbrucz, tj. prawie całe województwa ruskie (bez części ziemi chełmskiej) i bełskie oraz skrawki podolskiego i wołyńskiego. Prusy zajęły natomiast Prusy Królewskie (województwa: pomorskie, malborskie i chełmińskie oraz księstwo biskupie warmińskie) bez Gdańska i Torunia oraz pas ziemi wielkopolskiej i kujawskiej nad Notecią (północna część województw: poznańskiego, gnieźnieńskiego, niemal całe inowrocławskie i skrawek brzesko kujawskiego. W sumie Rzeczpospolita utraciła 28,8% obszaru i 40% ludności. W drugim rozbiorze (1793) Rosja wchłonęła ziemie białoruskie i ukraińskie na wschód od linii Druja Pińsk Zbrucz, tj. województwa: kijowskie, bracławskie, podolskie, wschodnią część wołyńskiego i brzesko litewskiego, mińskie i skrawek wileńskiego. Zabór pruski objął Gdańsk i Toruń oraz ziemie na zachód od linii Częstochowa Sochaczew Działdowo, tj. województwa: poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, inowrocławskie, brzesko kujawskie, płockie, ziemię dobrzyńską, część województwa rawskiego i skrawek mazowieckiego. Drugi rozbiór zmniejszył terytorium o dalsze 41,9% obszaru i 45% ludności (wliczając przyrost ludności). W trzecim rozbiorze (1795) Prusy zajęły ziemie polskie po Pilicę, Bug i Niemen, Austria po Pilicę i Bug, a Rosja pozostałą część ziem na wschód od Bugu i Niemna (razem 29,3%). Rosja miała największy terytorialnie udział w trzecim

2 536 Ludność Polski w XX w. rozbiorze (tabl. A.1), nie zajęła jednak rdzennych ziem polskich. W następstwie trzech rozbiorów Rosja zagarnęła 63,1% terytorium Rzeczpospolitej, Prusy 19,3% i Austria 17,6%. Rzeczpospolita jako suwerenne państwo zniknęła z mapy Europy na 123 lata (ryc. A.1). c Ryc. A.1. Rzeczpospolita w okresie rozbiorów Fig. A.1. Commonwealth during partitions

3 Aneks 537 Tabela A.1. Ziemie Rzeczypospolitej w okresie zaborów Table A.1. Territory of the Polish Commonwealth during the partitions Ziemie zabrane Territory lost rosyjskim Russia Ziemie pod zaborem Controlled by austriackim Austria pruskim Prussia Ziemie polskie przed rozbiorem Commonwealth before the partitions ludność (tys.) W I rozbiorze 1772 r. obszar (tys. km 2 ) 93,0 81,9 36,3 733,5 ludność (tys.) >3 000 > W II rozbiorze 1793 r. obszar (tys. km 2 ) 250,2 57,1 522,3 ludność (tys.) W III rozbiorze 1795 r. obszar (tys. km 2 ) 120,0 47,0 48,0 215,0 Ogółem ludność (tys.) > obszar (tys. km 2 ) 463,2 128,9 141,4 Źródło: Czapliński,1993, s. 18; Davies, 2000, s. 503; Michalewicz, 1979, s. 31. W 1807 r., na mocy traktatu w Tylży zawartego przez Napoleona z Prusami, na krótko zaistniało utworzone pod patronatem francuskim Księstwo Warszawskie, na które złożyły się ziemie zaboru pruskiego, ale bez Pomorza (Prusy Zachodnie) i obwodu białostockiego, o powierzchni km 2 z około 2,6 mln ludności. Ustrój Księstwa określała konstytucja nadana przez Napoleona: wprowadzała zasady swobody wyznania, wolności osobistej, równości wobec prawa oraz Kodeks Napoleona jako obowiązujące prawo cywilne. Księstwo, na wzór francuski, podzielono na departamenty (warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński). W 1809 r. powiększyło się ono o obszary ostatniego zaboru austriackiego do km 2 z 4,3 mln mieszkańców, przybyły wówczas cztery nowe departamenty (krakowski, lubelski, radomski i siedlecki). Departamenty były podzielone na powiaty, których w sumie było 100 (Trzebiński i Borkiewicz, 1956). Na Kongresie Wiedeńskim ( ), po upadku Napoleona, zwycięskie mocarstwa koalicji antynapoleońskiej dążąc do stworzenia trwałych podstaw stabilizacji politycznej w Europie wprowadziły uregulowania traktatowe, które przetrwały 100 lat do wybuchu I wojny światowej. W wyniku porozumienia trzech państw zaborczych utworzono wówczas autonomiczne Królestwo Polskie, Wielkie Księstwo Poznańskie i Rzeczpospolitą Krakowską. Reszta zabranych ziem polskich stanowiła już trwałe nabytki terytorialne zaborców. Dokonany podział ziem polskich bywa nazywany czwartym rozbiorem. Utworzone pod berłem carów rosyjskich autonomiczne Królestwo Polskie, zwane również Królestwem Kongresowym, obejmowało większą część Księstwa Warszawskiego o powierzchni 128,5 tys. km 2, z około 3,3 mln mieszkańców (ryc. A.3). Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego zamiast podziału kraju na departamenty, istniejącego w Księstwie Warszawskim, przywróciła podział na województwa, nawiązując do tradycji Polski przedrozbiorowej. Terytorialnie województwa były jednak odpowiednikami departamentów Księstwa Warszawskiego. Królestwo Polskie dzieliło się na 8 województw, 39 obwodów i 75 powiatów (w nawiasach podano stolicę województwa oraz liczbę obwodów i powiatów):

4 538 Ludność Polski w XX w. krakowskie (początkowo ze stolicą w Miechowie, od 1818 r. w Kielcach; 4 i 10), sandomierskie (Radom; 4 i 9), kaliskie (5, 11), lubelskie (4, 10), płockie (6, 6), mazowieckie (Warszawa; 7, 15), podlaskie (Siedlce; 4, 9) i augustowskie (Suwałki; 5, 7). Miasto Warszawę wydzielono zarówno z obwodu jak i województwa, i Urząd Municypalny Warszawy podlegał bezpośrednio Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji. Ryc. A.2. Księstwo Warszawskie, Fig. A.2. Duchy of Warsaw, Po upadku powstania listopadowego i ograniczeniu autonomii Królestwa, ukazem z 23 lutego (7 marca) 1837 r. przemianowano województwa na gubernie. Cztery lata później gubernię krakowską przemianowano na kielecką. W 1842 r. ukazem z 29 września (11 października) obwody zostały przemianowane na powiaty, a powiaty na okręgi. Najważniejszą zmianą podziału administracyjnego było zmniejszenie w 1845 r. liczby guberni z ośmiu do pięciu: augustowskiej,

5 Aneks 539 płockiej, warszawskiej (powstałej z połączenia guberni kaliskiej i mazowieckiej), radomskiej (dawne radomska i kielecka) i lubelskiej (dawnych lubelskiej i podlaskiej). Po upadku powstania styczniowego Królestwo Kongresowe utraciło odrębność ustrojową i potraktowano je jak rosyjską prowincję, wprowadzając w 1874 r. nazwę Kraj Przywiślański (Privislinje) 1. Już wcześniej, ukazem Ryc. A.3. Królestwo Polskie w latach Fig. A.3. Congress Kingdom of Poland, Mimo wprowadzenia oficjalnej nazwy Kraj Przywiślański terminy Królestwo Polskie, Królestwo Kongresowe lub w skrócie Kongresówka były nadal używane, zarówno w języku potocznym jak i w niektórych publikacjach.

6 540 Ludność Polski w XX w. carskim z 1(13) stycznia 1867 r. rozpoczęto integrację Królestwa Polskiego z imperium i wprowadzono nowy podział administracyjny, zwiększając liczbę guberni z 5 do 10 (tab. A.2): warszawska, kaliska, piotrkowska, radomska, kielecka, lubelska, siedlecka, łomżyńska, płocka i suwalska, a liczbę powiatów z 39 do 85; utworzono również nowe jednostki administracyjne gminy, których było 1298, a ich granice pokrywały się na ogół z zasięgiem terytorialnym parafii; wsi i osad było wówczas W 1879 r. zlikwidowano powiat górnokalwaryjski włączając jego obszar do powiatu grójeckiego w guberni warszawskiej, do której w 1893 r. przyłączono powiat pułtuski z guberni łomżyńskiej i płoński z płockiej (ryc. II.1). Podział ten zachował się do 1912 r., kiedy to rosyjskie władze zaborcze utworzyły ze wschodniej części guberni siedleckiej, która została zlikwidowana, i lubelskiej nową gubernię chełmską (powiaty: biłgorajski, hrubieszowski, zamojski, lubartowski, chełmski, bialski, włodawski, konstantynowski, radzyński, tomaszowski i krasnostawski) włączając ją do generał gubernatorstwa kijowskiego. W 1915 r. podział ziem polskich na gubernie został zniesiony. Tabela A.2. Miasta Królestwa Polskiego przed i po reformie miejskiej Table A.2. Towns of the Congress Kingdom of Poland before and after urban reform Gubernia Gubernia liczba miast number of towns miasto przypada na obszar area per 1 town (km 2 ) liczba miast number of towns 1 miasto przypada na obszar area per 1 town (km 2 ) liczba osad number of urban settlement 1 osada przypada na obszar area per 1 urban settlement (km 2 ) Królestwo Polskie , , ,9 Warszawska , , ,5 Piotrkowska , , ,1 Kaliska , , ,6 Kielecka , , ,8 Radomska , , ,5 Lubelska , , ,8 Siedlecka , , ,8 Płocka , , ,3 Łomżyńska , , ,6 Suwalska , , ,3 Źródło: Nietyksza, 1986, s W kilka lat po upadku powstania styczniowego wprowadzono poważne zmiany w sieci miejskiej Królestwa. Na podstawie ukazu carskiego z 1 czerwca 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast, w guberniach Królestwa Polskiego przeprowadzono w latach reformę miejską, w wyniku której z 452 miast prawa miejskie zachowało jedynie 116. Natomiast pozostałe 336 miast tracących uprawnienia miejskiej nazwano osadami, aby nazwa była bliższa tzw. osadzie targowej (dotychczas wieś mająca prawo handlu) niż miastu, gdyby przyjęto określenie miasteczka. Osady zostały włączone do istniejących gmin wiejskich lub utworzyły oddzielne gminy. Kryterium przemianowania miasta w osadę było występowanie w mieście dwóch z trzech warunków: 1) liczby ludności poniżej 3 tys. mieszkańców; 2) mieszczanie rolnicy stanowią co najmniej 50% ogólnej

7 Aneks 541 liczby właścicieli nieruchomości; 3) roczne dochody miejskie nie przekraczają 1500 rubli. Kryteria te nie były rygorystycznie przestrzegane przy tworzeniu wykazu miast i osad. Rozkład miast i osad przed i po reformie miejskiej według guberni przedstawia tabela A.2. Oprócz Królestwa Polskiego, które miało do powstania styczniowego ograniczoną autonomię, do ziem historycznie polskich zagarniętych w rozbiorach i włączonych do Cesarstwa Rosyjskiego należały również położone na wschód od Bugu tzw. Ziemie Zabrane, określane wówczas w języku urzędowym caratu jako gubernie północno zachodnie (6 guberni: wileńska, kowieńska, grodzieńska, mińska, witebska i mohylewska na Litwie i Białorusi) i gubernie południowo zachodnie (wołyńska, podolska i kijowska określane jako Ukraina prawobrzeżna, tzn. leżąca na prawym brzegu Dniepru); por. ryc. II.1. Pozostałe, zachodnie ziemie Księstwa Warszawskiego (departamenty poznański, bydgoski i skrawki kaliskiego) o powierzchni km 2 z około 776 tys. mieszkańców, Kongres Wiedeński przekazał Prusom jako Wielkie Księstwo Poznańskie. Prusy, nie przestrzegając postanowień traktatu wiedeńskiego wcieliły Toruń oraz powiaty chełmiński i michałowski do prowincji zachodniopruskiej, utworzonej z zaanektowanych w II rozbiorze Prus Królewskich. Pod panowaniem pruskim księstwo zostało podzielone na rejencje poznańską i bydgoską, a te na 26 powiatów. W 1848 r. zlikwidowano nazwę Wielkie Księstwo Poznańskie wprowadzając termin prowincja poznańska. W wyniku powstania wielkopolskiego (27 XII II 1919) większość terytorium Księstwa weszła w skład II Rzeczypospolitej. Kongres Wiedeński utworzył również niewielką autonomiczną Rzeczpospolitą Krakowską (1 164 km 2 z 88 tys. ludności), obejmującą Wolne Miasto Kraków oraz 3 prywatne miasteczka (Chrzanów, Trzebinia, Nowa Góra) i 244 wsie, podzieloną administracyjnie na 28 gmin, w tym na Kraków przypadało 9 (7 chrześcijańskich i 2 żydowskie), która w 1846 r. po nieudanej tzw. rewolucji krakowskiej została wcielona do Austrii. Austria faktycznie zapoczątkowała rozbiory zajmując w 1769 r. starostwo spiskie, obejmujące 13 miast i 15 wsi, a latem 1770 r. starostwa nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie; po I rozbiorze weszły w skład Galicji. Z ziem zabranych Polsce w I rozbiorze utworzyła w 1773 r. Królestwo Galicji i Lodomerii, które po III rozbiorze w 1795 r. powiększyło się na kilkanaście lat o okręg północny zwany Nową Galicja; jej część w 1809 r. została włączona do Księstwa Warszawskiego. W 1815 r., po kongresie wiedeńskim, Austria odzyskała znaczną część Nowej Galicji, z wyjątkiem Krakowa, oraz uzyskała rekompensatę w postaci Okręgu Tarnopolskiego. Ziemie leżące na zachód od rzeki San określano potocznie jako Galicję Zachodnią, a leżące na wschód od niej Galicję Wschodnią, choć formalnie taki podział administracyjny istniał niecałe dwadzieścia lat. Nazwa Królestwo Galicji i Lodomerii, najczęściej skracana do pierwszego członu, miała podkreślać rzekome prawa Austrii do tych ziem, wywiedzione z łączności ruskich księstw Halicza (Galicja) i Włodzimierza (Lodomeria) z koroną węgierską w XIII w. Należy przypomnieć, że potoczna nazwa Galicja, dla ziem dawnej Rzeczypospolitej pod zaborem austriackim w XIX wieku, jest obszarowo tożsama z Małopolską, historyczną dzielnicą Polski. Do ziem zaboru austriackiego zaliczany jest również Śląsk

8 542 Ludność Polski w XX w. Cieszyński, który odpadł od państwa polskiego już w XIII w., jednak zamieszkany był w większości przez ludność polską. W 1773 r. Galicja została podzielona na 6 wielkich cyrkułów, odpowiadających dawnym polskim województwom, oraz 59 dystryktów (powiatów). Dziesięć lat później uproszczono podział prowincji, wprowadzając w miejsce podziału dwustopniowego podział jednostopniowy na 18 cyrkułów. W 1850 r. powrócono do podziału dwustopniowego z 19 cyrkułami i 178 powiatami (110 w Galicji Wschodniej i 68 w Zachodniej). W tym samym roku powstały z inicjatywy rządu izby handlowo przemysłowe we Lwowie, Krakowie i Brodach. Ich zadaniem było popieranie życia gospodarczego i wykonywanie określonych zadań administracji państwowej. W 1861 r. izby handlowe otrzymały uprawnienia wyborcze, jako jedna z kurii (jednostka podziału obywateli w ordynacji wyborczej), wybierając z każdej izby po 1 pośle do galicyjskiego Sejmu Krajowego. W latach wprowadzono kolejne zmiany likwidując cyrkuły i tworząc 79 znacznie mniejszych powiatów administracyjno sądowych. W 1910 r. Galicja była nadal podzielona bezpośrednio na jednostki administracyjne niższego rzędu powiaty, których było 82 w Galicji i 4 na Śląsku (bielski, frysztacki, cieszyński i frydecki) oraz 4 miasta o własnym statucie: Lwów (siedziba władz), Kraków i na Śląsku Cieszyńskim Bielsk i Frydek. Podstawowe dane dotyczące różnych części ziem dawnej Rzeczypospolitej zawiera tabela II.1.

9 Aneks 543 B. Plebiscyty na Powiślu, Warmii i Mazurach oraz na Górnym Śląsku Konsultacje miejscowej ludności w formie plebiscytów były dość szeroko stosowane po I wojnie światowej i decyzja Traktatu Wersalskiego o przeprowadzeniu plebiscytów na spornych terenach Powiśla, Warmii, Mazur i Górnego Śląska nie była bynajmniej wyjątkowa (Wambaugh, 1933). Prawo głosu przyznano nie tylko aktualnym mieszkańcom tych ziem, ale wszystkim urodzonym na tym terenie, niezależnie od miejsca zamieszkania. Ta decyzja, jak również wybór dat głosowania odbiły się na wynikach, niezbyt dla Polski korzystnych. Również szanse prowadzenia akcji propagandowej były dla strony polskiej zdecydowanie bardziej ograniczone mimo czasowego nadzoru administracji alianckiej, która miała rzekomo szanse te wyrównać. Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach przebiegał w atmosferze szczególnie niekorzystnej (Lietz, 1958). Na Powiślu niezbyt sensowne było objęcie głosowaniem terenów z niemiecką większością, której sympatie były z góry wiadome. Jeśli zaś motywem była chęć zapewnienia Polsce kontroli nad Wisłą, to urządzanie tam plebiscytu mijało się z celem. Na Warmii i Mazurach dominowała ludność polskojęzyczna, która jednak przez długi czas pozbawiona była kontaktu z kulturą polską, a na Mazurach była w dodatku wyznania ewangelickiego. Sympatie narodowe trudno więc było przewidzieć. W tej sytuacji strona polska domagała się albo przyznania tych terenów bez głosowania, albo znacznego opóźnienia terminu plebiscytu, a w międzyczasie odsunięcia od władzy Niemców i równouprawnienia języka i szkolnictwa polskiego na dłuższy okres, aby w ten sposób choćby częściowo zniwelować dysproporcje szans, wynikające z wieloletniego panowania niemieckiego. Te niezbyt realistyczne żądania nie zostały przez zwycięskie mocarstwa uwzględnione i Rada Najwyższa zadecydowała przeprowadzenie plebiscytu, który ostatecznie odbył się 11 lipca 1920 roku, w pięć miesięcy po przejęciu administracji obszaru przez Komisję Międzynarodową (Warmia i Mazury 14 lutego, a Powiśle 17 lutego 1920). Przygotowania plebiscytowe ze strony niemieckiej rozpoczęły się jeszcze przed przybyciem władz międzynarodowych, kiedy działalność propolska była zakazana. W trakcie przygotowań, a także w momencie samego głosowania dochodziło do nacisków i fałszerstw, o których donosiły źródła polskie. Przyznawała je także niezależna autorka najpoważniejszego dzieła na temat plebiscytów (Wambaugh, 1933). Znaczny wpływ na wyniki głosowania mieli emigranci, przybywający z Niemiec na okres plebiscytu. Zarejestrowano ich 157 tys., a na głosowanie zjawiło się 112 tys. E. Romer (1919) szacował liczbę prawdopodobnych emigrantów uprawnionych do głosowania na 84 tys., a zatem istnieje duże prawdopodobieństwo, że liczba emigrantów przybyłych z Niemiec była mocno zawyżona. Gdy władze polskie, w myśl umowy, zaczęły sprawdzać tożsamość i uprawnienia osób przybywających pociągami przez Pomorze i już pierwszego dnia zakwestionowały 1500 osób, strona niemiecka dla uniknięcia kontroli uruchomiła transport morski. Głosowanie na Powiślu, Warmii i Mazurach odbyło się 11 lipca 1920 roku, w momencie największego nasilenia wojny polsko sowieckiej. Przeprowadzono je w 15 powiatach, w tym

10 544 Ludność Polski w XX w. Ryc. B.1. Plebiscyt na Górnym Śląsku, 20 marca 1921 r. Fig. B.1. Plebiscite in Upper Silesia, March 20, 1921

11 Aneks 545 w 3 częściowo, na obszarze km 2 zamieszkanym w sumie przez 724 tys. osób (Lietz, 1958). Na Powiślu obszar plebiscytowy obejmował dwa powiaty w całości i dwa częściowo o powierzchni 2461 km 2 z ludnością 165,7 tys., a na Warmii i Mazurach jedenaście powiatów (w tym jeden częściowo) z ludnością około 558 tys. na powierzchni km 2 (Lietz, 1958). W ostatecznym wyniku na Polskę padło 16 tys. głosów wobec 460 tys. głosów na Niemcy, a ściśle mówiąc na Prusy Wschodnie, które miały rzekomo otrzymać autonomię. Mimo protestów strony polskiej cały niemal obszar plebiscytowy został przyznany Niemcom. Jeszcze przed plebiscytem Polsce przyznano okręg działdowski, a w trakcie wytyczania granicy Polska otrzymała dodatkowo trzy wsie w powiecie ostródzkim i kilka wsi nad Wisłą. Tymczasowa linia demarkacyjna wytyczona 15 sierpnia 1920 r. została w zasadzie potwierdzona w czasie późniejszych obrad Komisji Granicznej latem Po ostatecznym wytyczeniu granica została obsadzona przez wojska polskie i niemieckie 31 marca 1922 r. Po plebiscycie pewna liczba Polaków opuściła obszar plebiscytowy. Około 1300 rodzin złożyło wnioski korzystając z prawa opcji, ponadto około 5000 osób uciekło przed groźbą terroru 1. Sytuacja na Górnym Śląsku była odmienna. Ponieważ obecność elementu polskiego nie budziła zastrzeżeń, w początkowym projekcie Traktatu Wersalskiego rozważano przyłączenie tego obszaru do Polski bez plebiscytu i dopiero opór strony niemieckiej, która zdołała przekonać Anglików, doprowadził do tego, że cesja terytorialna została uzależniona od wyników plebiscytu, poprzedzonego ponadroczną okupacją aliancką. Komisja Sojusznicza przybyła tu 11 lutego 1920 r., a głosowanie odbyło się 20 marca 1921 r. (ryc. B.1). Głosowano na terenie 23 powiatów o powierzchni km 2 z ludnością około 2 mln w 1919 r. Uprawnionych do głosowania było 1,2 mln, a głosowali prawie wszyscy. Na Polskę padło w sumie 479 tys. głosów, a na Niemcy 702 tys. (Bohmann, 1969, s. 192). Należy zaznaczyć, że aż 192 tys. głosów było oddanych przez emigrantów, którzy w przytłaczającej większości głosowali za Niemcami. K. Firich (1921) zwracał uwagę, że gdyby pominąć powiat głubczycki, którego Polska w ogóle się nie domagała, oraz dwa powiaty prudnicki i kluczborski gdzie zdecydowana większość głosów padła na Niemcy (w tym sporo głosów emigrantów), wówczas okazało by się, że większość stałych mieszkańców głosowała za Polską (463 tys. wobec 436 tys.). W czasie kampanii wyborczej obie strony obstawały przy niepodzielności Górnego Śląska, ale wynik głosowania sprawił, że podział terenu plebiscytowego stanął na porządku dziennym. Komisja Sojusznicza w Opolu miała trudności z dojściem do porozumienia, gdyż przedstawiciele Anglii i Włoch wysunęli propozycję przyznania Polsce jedynie powiatów rybnickiego i pszczyńskiego, natomiast przedstawiciel Francji poparł w zasadzie postulaty Polski, która domagała się przyznania terenów, gdzie większość gmin wypowiedziała się za Polską (tzw. linia Korfantego). Wybuch trzeciego powstania śląskiego (3 maja 5 lipca 1921 r.) ostatecznie przyczynił się do decyzji podziału Śląska, podjętej 20 października 1921 r. Polska otrzymała 3225 km 2 z 893 tys. ludności w 1910 r., a 980 tys. w 1919 r. W Niemczech pozostało 7661 km 2 z około 1,0 mln mieszkańców w 1910 r., 958 tys. w 1919 r. (GUS, , IV, s. 48). 1 Z. Lietz (1958) przytacza szacunek W. Woronieckiego (1926), który oceniał liczbę uciekinierów na 9000, ale według szacunków działaczy plebiscytowych liczbę tę należy zmniejszyć o połowę.

12 546 Ludność Polski w XX w. Zaraz po podziale terytorium i obsadzeniu go przez wojska obu stron w czerwcu 1922 r. rozpoczęła się wymiana ludności. Na Śląsku Opolskim z prawa opcji skorzystały przede wszystkim osoby czynnie zaangażowane w akcję plebiscytową. Znaczna większość spośród 40 tys. optantów osiedliła się w polskiej części Górnego Śląska. Do Niemiec wyjechało około 180 tys. osób, w tym około 100 tys. jeszcze przed podziałem (Bytnar Suboczowa, 1955). Te ostatnie liczby mogą być przesadzone, jeśli sądzić po szacunkach, przytoczonych przez S. Wambaugh (1933), która mówi o 85 tysiącach Niemców opuszczających Górny Śląsk. Leszek A. Kosiński

13 Aneks 547 C. Spisy ludności w państwach europejskich w XX wieku * Państwo Daty spisów Albania IX 1923, 25 V 1930, 30 IX 1945, 3 IX 1950, 2 X 1955, 2 X 1960, 2 X 1970, 7 I 1979, 12 IV 1989, 1 IV 2001 Andora 1948, 11 XI 1954, 1 II 1975, R Austria 31 XII 1900, 31 XII 1910, 31 I 1920, 7 III 1923, 22 III 1934, 17 V 1939, X 1948, 1 VI 1951, 21 III 1961, 12 V 1971, 12 V 1981, 15 V 1991, 15 V 2001 Białoruś 17 XII 1926, 6 I 1937, 17 I 1939, 15 I 1959, 15 I 1970, 17 I 1979, 12 I 1989, 16 II 1999 Belgia 31 XII 1900, 31 XII 1910, 31 XII 1920, 31 XII 1930, 31 XII 1947, 31 XII 1961, 31 XII 1970, 1 III 1981, 1 III 1991, 1 III 2001 (SR) Bośnia i Hercegowina 31 I 1921, 31 III 1931, 15 III 1948, 31 III 1953, 31 III 1961, 31 III 1971, 31 III 1981, 31 III 1991, 31 III 2001 Bułgaria 31 XII 1900, 31 XII 1905, 31 XII 1910, 31 XII 1920, 31 XII 1926, 31 XII 1934, 31 XII 1946, 1 XII 1956, 1 XII 1965, 2 XII 1975, 4 XII 1985, 4 XII 1992, 1 III 2001 Chorwacja 31 I 1921, 31 III 1931, 15 III 1948, 31 III 1953, 31 III 1961, 31 III 1971, 31 III 1981, 31 III 1991, 31 III 2001 Czechy 31 XII 1900, 31 XII 1910, 15 II 1921, 1 XII 1930, 22 V 1947, 1 III 1950, 1 III 1961, 1 XII 1970, 1 XI 1980, 3 III 1991, 1 III 2001 Dania 1 II 1901, 1 II 1906, 1 II 1911, 1 II 1916, 1 II 1921, 5 XI 1925, 5 XI 1930, 5 XI 1935, 5 XI 1940, 15 VI 1945, 7 XI 1950,1 X 1955, 26 IX 1960, 27 IX 1965, 9 XI 1970, 1 VII 1976 R, 1 I 1981 R, 1 I 1991, 1 I 2001 Estonia 1922, 15 I 1959, 15 I 1970, 17 I 1979, 12 I 1989, 31 III 2000 Finlandia 31 XII 1910, 31 XII 1920, 31 XII 1930, 31 XII 1940, 31 XII 1950, 31 XII 1960, 31 XII 1970, 31 XII 1975, 1 XI 1980, 17 XI 1985, 31 XII 1990, 31 XII 1995, 31 XII 2000 Francja 24 III 1901, 4 III 1906, 5 III 1911, 6 III 1921, 7 III 1926, 8 III 1931, 8 III 1936, 10 III 1946, 10 V 1954, 7 III 1962, 1 III 1968, 20 II 1975, 4 III 1982, 5 III 1990, 8 III 1999 Gibraltar 29 IV 1931, 3 VII 1951, 3 X 1961, 6 X 1970, 9 XI 1981, 14 X 1991, 12 XI 2001 Grecja 27 X 1907, 1 I 1921, 16 V 1928, 16 X 1940, 19 X 1947, 7 IV 1951, 19 III 1961, 14 III 1971, 5 IV 1981, 17 III 1991, 18 III 2001 Hiszpania 31 XII 1900, 31 XII 1910, 31 XII 1920, 31 XII 1930, 31 XII 1940, 31 XII 1950, 31 XII 1960, 31 XII 1970, 1 III 1981, 1 III 1991, 1 XI 2001 Holandia 31 XII 1909, 31 XII 1920, 31 XII 1930, 31 V 1947, 31 V 1960, 28 II 1971, 1 I 1991, 1 I 2002 Irlandia 1 IV 1901, 3 IV 1911, 18 IV 1926, 27 IV 1936, 16 XI 1941, 13 XII 1943, 12 V 1946, 8 IV 1951, 8 IV 1956, 9 IV 1961, 17 IV 1966, 18 IV 1971, 1 IV 1979, 5 IV 1981, 13 IV 1986, 21 IV 1991, 28 IV 1996, 28 IV 2002 Islandia 1 XI 1901, 1 XII 1910, 1 XII 1920, 2 XII 1930, 2 XII 1940, 1 XII 1950, 1 XII 1960, od 1 XII 1960 R Jugosławia 31 I 1921, 31 III 1931, 15 III 1948, 31 III 1953, 31 III 1961, 31 III 1971, 31 III 1981, 31 III 1991, 31 III 2001 Litwa 17 IX 1923, 15 I 1959, 15 I 1970, 17 I 1979, 12 I 1989, 6 IV 2001 Lichtenstein 1901, 31 XII 1911, 1 XII 1930, 1 XII 1941, 1 XII 1950, 1 XII 1960, 1 XII 1970, 2 XII 1980, 4 XII 1990, 5 XII 2000 Luksemburg 1 XII 1900, 1 XII 1905, 1 XII 1910, 1 XII 1916, 1 XII 1922, 1 XII 1927, 31 XII 1930, 31 XII 1935, 10 X 1941, 20 VIII 1945, 31 XII 1947, 31 XII 1960, 31 XII 1970, 31 III 1981, 1 III 1991, 15 II 2001

14 548 Ludność Polski w XX w. Państwo Daty spisów Łotwa 10 II 1925, 15 I 1959, 15 I 1970, 17 I 1979, 12 I 1989, 31 III 2000 Macedonia 31 I 1921, 31 III 1931, 15 III 1948, 31 III 1953, 31 III 1961, 31 III 1971, 31 III 1981, 31 III 1991, 20 VI 1994, 1 XI 2002 Malta 14 VI 1948, 30 XI 1957, 26 XI 1967, 16 XI 1985, 26 XI 1995 Mołdawia 17 XII 1926, 6 I 1937, 17 I 1939, 15 I 1959, 15 I 1970, 17 I 1979, 12 I 1989, 5 X 2004 Monako 10 III 1946, 4 I 1951, 4 I 1956, 31 I 1961, 20 III 1962, 1 III 1968, 20 II 1975, 4 III 1982, 23 VII 1990 Niemcy 1 XII 1900, 1 XII 1905, 1 XII 1910, 8 X 1919, 16 VI 1925, 16 V 1933, 17 V 1939, 29 X 1946 (Berlin i cztery strefy okupacyjne), 31 VIII 1950 (Berlin Wschodni i NRD), 13 IX 1950 (Berlin Zachodni i RFN), 25 IX 1956 (Berlin Zachodni i RFN), 6 VI 1961 (Berlin Zachodni i RFN), 31 XII 1964 (Berlin Wschodni i NRD), 27 V 1970 (RFN), 1 I 1971 (NRD), 31 XII 1981 (NRD), 25 V 1987 (RFN), IV 2002 (SR) Norwegia 31 XII 1900, 1 XII 1910, 1 XII 1920, 1 XII 1930, 3 XII 1946, 1 XII 1950, 1 XI 1960, 1 XI 1970, 1 XI 1980, 3 XI 1990, 3 XI 2001 Polska 15 X 1916 (okupacja austriacka), XII 1919 (Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich), 30 IX 1921, 1 XI 1923 (W.M. Gdańsk), 31 VIII 1924 (W.M. Gdańsk), 18 VIII 1929 (W.M. Gdańsk), 9 XII 1931, 1 III 1943 (GG), 14 II 1946 (sumaryczny), 3 XII 1950, 6 XII 1960, 8 XII 1970, 7 XII 1978, 6 XII 1988, 20 V 2002 Portugalia 1 XII 1900, 1 XII 1911, 1 XII 1920, 1 XII 1930, 12 XII 1940, 15 XII 1950, 15 XII 1960, 15 XII 1970, 16 III 1981, 15 IV 1991, 12 III 2001 Rosja 1920 (obszary pod władzą radziecką), 17 XII 1926, 6 I 1937, 17 I 1939, 15 I 1959, 15 I 1970, 17 I 1979, 12 I 1989, 9 X 2002 Rumunia 19 XII 1912, 29 XII 1930, 6 IV 1941, 25 I 1948, 21 II 1956, 15 III 1966, 5 I 1977, 7 I 1992, 18 III 2002 San Marino 31 XII 1906, 28 IX 1947, 30 XI 1976, R Serbia i Czarnogóra 31 I 1921, 31 III 1931, 15 III 1948, 31 III 1953, 31 III 1961, 31 III 1971, 31 III 1981, 31 III 1991, 20 VI 1994, 31 III 2002 Słowacja 15 II 1921, 1 XII 1930, 31 XII 1938, 15 XII 1940, 4 X 1946, 1 III 1950, 1 III 1961, 1 XII 1970, 1 XI 1980, 3 III 1991, 25 V 2001 Słowenia 31 I 1921, 31 III 1931, 15 III 1948, 31 III 1953, 31 III 1961, 31 III 1971, 31 III 1981, 31 III 1991, 31III 2002 Szwajcaria 1 XII 1900, 1 XII 1910, 1 XII 1920, 1 XII 1930, 1 XII 1941, 1 XII 1950, 1 XII 1960, 1 XII 1970, 2 XII 1980, 4 XII 1990, 5 XII 2000 Szwecja 31 XII 1900, 31 XII 1910, 31 XII 1920, 31 XII 1930, 31 XII 1935, 31 XII 1940, 31 XII 1945, 31 XII 1950, 1 XI 1960, 1 XI 1965, 1 XI 1970, 1 XI 1975, 15 IX 1980, 1 XI 1985, 1 XI 1990, R Ukraina 1920 (obszary pod władzą radziecką), 17 XII 1926, 6 I 1937, 17 I 1939, 15 I 1959, 15 I 1970, 17 I 1979, 12 I 1989, 5 XII 2001 Watykan 30 IV 1948 Węgry 3 XII 1900, 3 XII 1910, 30 IV 1917, 31 XII 1920, 31 XII 1930, 31 I 1941, 1 I 1949, 1 I 1960, 1 I 1970, 1 I 1980, 1 I 1990, 1 II 2001 W. Brytania 31 III 1901, 2 IV 1911, 19 IV 1921, 26 IV 1931, 28 II 1937 (Irlandia Północna), 8 IV 1951, 23 IV 1961, 9 X 1966 (Irlandia Północna) 25 IV 1971, 5 6 IV 1981, 21 IV 1991, 29 IV 2001 Włochy 10 II 1901,10 VI 1911, 1 XII 1921, 21 IV 1931, 21 IV 1936, 4 5 XI 1951, 15 X 1961, 24 X 1971, 25 X 1981, 20 X 1991, 21 X 2001 * Do wykazu włączono również Gibraltar i pięć europejskich minipaństw. R rejestr narodowy; SR spis reprezentacyjny. Źródło: Demographic Yearbook, ; Kosiński, 1971;

15 Aneks 549 D. Zarys historyczny rozwoju miast w Polsce Główna sieć miast w obecnych granicach Polski rozwinęła się w okresie feudalizmu z osiedli rzemieślniczo handlowych i w większości ukształtowała się w wiekach średnich. Około 1500 roku najlepiej rozwiniętą sieć miejską miała Wielkopolska z 42 miastami na 10 tys. km 2 (na ziemi łęczyckiej 60 miast na 10 tys. km 2 ). Na pozostałych obszarach Korony Polskiej sieć miejska była znacznie rzadsza i na 10 tys. km 2 przypadało 20 miast w Prusach Królewskich, 25 na Mazowszu, 27 w Kujawach, 26 w Małopolsce i tylko 16 miast na Rusi (na ziemi podolskiej 8 i 21 na ziemi chełmskiej). W Koronie Polskiej było wówczas 689 miast, czyli przeciętnie przypadało 25 na 10 tys. km 2 (Bogucka i Samsonowicz, 1986, s. 120), podczas gdy na ogromnym obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego było niewiele ponad 70 miast (1,3 miasta na 10 tys. km 2 ). Udział mieszkańców miast Korony wynosił 16% w stosunku do całego zaludnienia, ale w miastach dużych i średnich, których było 89, mieszkało tylko 6% ogółu ludności. Przeprowadzony przez historyków wstępny podział na miasta duże (6 miast), średnie (88), małe (230) i najmniejsze (363) został przeprowadzony na podstawie płaconego podatku pogłównego i zasięgu kontaktów handlowych (zasięgu oddziaływania) i nie było dostatecznych podstaw do liczbowego określenia klas wielkości miast. Wiemy jednak, z przybliżonych oszacowań, że z 645,8 tys. mieszkańców miast w miastach dużych mieszkało 89 tys. (13,8% ludności miast), w miastach średnich 178 tys. osób (27,6%), w małych 237 tys. mieszkańców (36,7%) i w najmniejszych 141,1 tys. ludności (21,8%), przy czym najmniej pewne są rozgraniczenia i liczby dla miast małych i najmniejszych. Jeśli przyjmiemy za I. Gieysztorową (1974, s. 148), że Polska liczyła wówczas 7,5 mln mieszkańców, można ocenić, że w miastach mieszkało około 8 9% ogółu ludności. W 1569 r. w skład Korony Polskiej weszły słabo zaludnione obszary Wołynia, Podola, Ukrainy i Podlasia, gdzie sieć miejska odziedziczona po średniowieczu była stosunkowo rzadka. W XVI XVII w. na obszary te kierował się strumień nowego osadnictwa, ale powstające osiedla miejskie były związane z obronnymi zameczkami i fortalicjami, miały rolniczy charakter i zabudowę, lub też pełniły funkcje administracyjno handlowo rzemieślnicze związane z latyfundiami, i ich liczba ulegała ciągłym zmianom. W efekcie sieć miejska była tu bardzo rzadka i na 10 tys. km 2 przypadało mniej niż 20 miast. Znaczne zmiany struktury sieci miejskiej nastąpiły w drugiej połowie XVII w. (powstania kozackie, wojna polsko szwedzka) i w początkach XVIII w. (wojna domowa, najazd szwedzki, interwencja rosyjska), a później poważnie ją zmodyfikowały odmienne drogi rozwoju kapitalizmu w państwach zaborczych. W XIX w., szczególnie w drugiej połowie, rozpoczął się z jednej strony rozwój osadnictwa przemysłowego i wielkoprzemysłowego, szczególnie na Śląsku i Królestwie Polskim, a z drugiej proces koncentracji ludności miejskiej w dużych i największych miastach. Szybkie uprzemysłowienie Górnego Śląska oparte na rozwoju górnictwa węglowego i hutnictwa dokonało doniosłych przemian w sieci miejskiej, które objęły zarówno stare miasta, jak i małe osady przemysłowe, nie będące miastami.

16 550 Ludność Polski w XX w. Nienotowane w żadnym ośrodku miejskim tempo wzrostu wykazała Królewska Huta (od 1934 r. Chorzów) z 779 mieszkańcami w 1855 r., 26 tys. w 1875 r. i 58 tys. w 1900 r. (7345%), która prawa miejskie uzyskała dopiero w 1869 r., a swój rozwój zawdzięczała m.in. wchłonięciu okolicznych osad fabrycznych. Podobnie przebiegał rozwój Katowic: z 2945 mieszkańców w 1855 r. do 31,7 tys. w 1900 r. (953%) i Zabrza z 3 tys. do 29 tys. mieszkańców (867%) które prawa miejskie otrzymało dopiero w 1902 r. Na początku XX wieku na obszarze b. Królestwa Kongresowego, w wyniku reformy miejskiej przeprowadzonej w latach , istniało 114 miast oraz 336 tzw. osad miejskich (potocznie nazywanych miasteczkami ), którym władze zaborcze odebrały prawa miejskie motywując to nieznaczną liczbą mieszkańców, niskim rozwojem przemysłowym i niedostatecznymi dochodami. Podstawą reformy miejskiej był carski ukaz z 1 czerwca 1869 r. znoszący prawa miejskie dla miejscowości, w których zamieszkiwało mniej niż 3 tys. ludności i większa ich część utrzymywała się z rolnictwa. W rezultacie liczba miast w Królestwie zmniejszyła się z 452 do 116 (po korektach w latach osiemdziesiątych pozostało 114 miast: prawa miejskie utraciła wówczas Góra Kalwaria i Zawichost), a udział ludności miejskiej spadł z 26,2% w 1865 r. do 16,3% w 1872 r. W większości przypadków odebranie praw miejskich było represją za powstanie styczniowe; ograniczało ich możliwości rozwoju i prowadziło do schłopienia mieszkańców osad miejskich podlegających ukazowi z 19 lutego 1864 r. o urządzeniu gmin wiejskich. Po przyznaniu praw miejskich Sosnowcowi (1902) i Puławom (1906) liczba miast Królestwa Polskiego zwiększyła się do 116. W miastach tracących status miejski ustawały przede wszystkim jarmarki i targi tygodniowe oraz wszelka działalność handlowa. Tylko nieliczne osady zachowały te uprawnienia (osady targowe). Pod względem administracyjnym byłe miasta przechodziły pod bezpośrednią władzę wójta gminy wiejskiej, a funkcję tę z urzędu pełnił dziedzic. Jedyną korzyścią dla mieszkańców było niepłacenie opłat konsumpcyjnych od mięsa i trunków oraz składki ogniowej, które obowiązywały w miastach. Najdotkliwiej represje reformy miejskiej dotknęły jednostki miejskie guberni piotrkowskiej (prawa miejskie utraciło 39 miast), lubelskiej (48 miast), kieleckiej (34 miasta) i radomskiej (52 miasta), w których prawa miejskie utraciło 79 83% miast. Od 1919 r. do połowy 1923 roku przywrócono prawa miejskie 61 osadom, między innymi 15 osadom z b. guberni kaliskiej, 11 z b. guberni łomżyńskiej, 10 z b. guberni warszawskiej (w tym Grodzisk Maz. i Piaseczno), 7 z piotrkowskiej i 6 z kieleckiej (Nietyksza, 1986, Aneks). W Królestwie Polskim ogromny skok nastąpił w rozwoju Łodzi (z 36 tys. w 1868 r. do 314 tys. w 1897 r., czyli o 772 %), Warszawy (z 254,6 tys. do 683,7 tys., o 168%) i Sosnowca, który w 1858 r. był małą wioską, ale dzięki linii kolejowej oraz protekcyjnej taryfie celnej z 1877 r. osiągnął w 1886 r. liczbę 9 318, a w 1904 r. 57 tys. mieszkańców. Rozwój tych miast nastąpił głównie dzięki masowej migracji ludności ze wsi. W latach przyrost ludności miejskiej Królestwa Polskiego wyniósł 131%, z tym, że najszybciej powiększała się liczba mieszkańców miast w guberni piotrkowskiej (376%) i warszawskiej (154%), zaś najwolniej w suwalskiej (12%), łomżyńskiej (39%) i płockiej (42%). Występowała

17 Aneks 551 zatem znaczna dysproporcja pomiędzy wzrostem miast w południowo zachodniej i północno wschodniej części Królestwa. W zaborze austriackim ludność miejska w 1880 r. stanowiła 21,0% ogólnej liczby mieszkańców. W sieci miejskiej przeważały małe miasteczka, wegetujące bez perspektyw na ożywienie gospodarcze, często nie różniące się od wsi. Brak przemysłu i napływ towarów przemysłowych z wyżej rozwiniętych prowincji austriackich sprawiały, że miejscowe rzemiosło produkowało głównie na rynek lokalny, a handel służył przede wszystkim wymianie drobnotowarowej. Tylko nieliczne miasta zachodniej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, takie jak Kraków, Chrzanów, Biała, Bielsko, Cieszyn, a we wschodniej Galicji Lwów, miały charakter ośrodków przemysłowo handlowych. Największym miastem Galicji, a zarazem jej stolicą, był Lwów, liczący w 1900 r. 160 tys. mieszkańców. Drugim co do wielkości miastem był Kraków (91 tys.) i kolejno Przemyśl (46 tys.), Kołomyja (34 tys.), Tarnów (32 tys.) i Stanisławów (30 tys. mieszkańców).

18 552 Ludność Polski w XX w. Tabela D.1. Liczba ludności miast* na obecnym obszarze Polski w XX w. według województw Table D.1. Population of towns at the present territory of Poland in the 20th century by voivodships Miasto (data uzyskania utracenia praw miejskich) Name (date of obtaining loosing urban charter) Lata / Years 1897/ / / Polska Woj. dolnośląskie Bardo ( , 1 I 1969) Bielawa (1288) Bierutów (1266) Bogatynia (1945, do 14 III jako Rychwałd)) Boguszów Gorce (1499, 1 I przyłączono Gorce) Bolesławiec (1251) Bolków (1241) Brzeg Dolny ( , 13 XI 1954) Bystrzyca Kłodzka (XIII w.) Chocianów (1713) Chojnów (1288) Duszniki Zdrój (1324) Dzierżoniów (1250) Głogów (1253) Głuszyca (18 VII 1962) Góra (1289) Gryfów Śląski (1354) Jawor (1241) Jaworzyna Śląska (13 XI 1954) Jedlina Zdrój (1 I 1967) Jelcz Laskowice (1 I 1987) Jelenia Góra (1288, 2 VII przyłączono Cieplice Śl.) 1

19 Aneks 553 Kamienna Góra (1249) Karpacz (31 XII 1958) Kąty Wrocławskie (1298) Kłodzko (XIII w.) Kowary (1513) Kudowa Zdrój (1945) Lądek Zdrój (1270) Legnica (1241) Leśna ( , 18 VII 1962) Lubań (1253) Lubawka (1292) Lubin (1319) Lubomierz (1350) Lwówek Śląski (1209) Mieroszów (1303) Międzybórz (1637) Międzylesie (1394) Milicz (1245) Mirsk (1337) Niemcza (1282) Nowa Ruda (1336) Nowogrodziec (1233) Oborniki Śląskie (1945) Oleśnica (1255) Oława (1234) Piechowice (1 I 1967) Pieńsk (18 VII 1962) Pieszyce (18 VII 1962) Piława Górna (18 VII 1962) Polanica Zdrój (1945) Polkowice ( , 1 I 1967) Prochowice (1250) Prusice ( , 1 I 2000)

20 554 Ludność Polski w XX w. Miasto (data uzyskania utracenia praw miejskich) Name (date of obtaining loosing urban charter) Przemków ( , 1 I 1959) Lata / Years 1897/ / / Radków (1341) Siechnice (1 I 1997) Sobótka (1344) Stronie Śląskie (1 I 1967) Strzegom (1242) Strzelin (1281) Syców (1276) Szczawno Zdrój (1945) Szczytna (1 I 1973) Szklarska Poręba (31 XII 1959) Ścinawa (1248) Środa Śląska (1214) Świdnica (1267) Świebodzice (1279) Świeradów Zdrój (1945) Świerzawa ( , 1 X ) Trzebnica (1250) Twardogóra (1293) Wałbrzych (1400) Wąsosz (1 X 1983) Węgliniec (1 I 1967) Wiązów (1252) Wleń (1261) Wojcieszów (1 I 1973) Wołów (1285) Wrocław (1241) Zawidów (1I 1969) Ząbkowice Śląskie (1280)

21 Aneks 555 Zgorzelec (1215) Ziębice (1241) Złotoryja (1211) Złoty Stok (1344) Żarów (13 IX 1954) Żmigród (1253) Kujawsko pomorskie Aleksandrów Kujawski (4 II 1919) Barcin (1541) Brodnica (1285) Brześć Kujawski (1250) Bydgoszcz (1346) Chełmno (1233) Chełmża (1251) Chodecz ( , 1 VIII 1921) Ciechocinek (4 II 1919) Dobrzyń nad Wisłą (1239) Gniewkowo (1280) Golub Dobrzyń (1300; 1789; Górzno (1327) Grudziądz (1291) Inowrocław (1267) Izbica Kujawska ( , 1 I 1973) Jabłonowo Pomorskie (18 VII 1962) Janikowo (18 VII 1962) Janowiec Wielkopolski (1415) Kamień Krajeński (1359) Kcynia (1262) Koronowo (1368) Kowal ( , 4 II 1919)

22 556 Ludność Polski w XX w. Miasto (data uzyskania utracenia praw miejskich) Name (date of obtaining loosing urban charter) Kowalewo Pomorskie (1275, 11 VII 1929) Lata / Years 1897/ / / Kruszwica (1422) Lipno (1349) Lubień Kujawski (XV w. 1869, II 1919) Lubraniec ( , II 1919) Łabiszyn (1369) Łasin (1298) Mogilno (1398) Mrocza (1393) Nakło nad Notecią (1299) Nieszawa (1460) Nowe (1350) Pakość (1350) Piotrków Kujawski ( , I 1998) Radziejów ( , 4 II 1919) Radzyń Chełmiński (1230) Rypin (1345) Sępolno Krajeńskie (1359) Skępe (1 I 1997) Solec Kujawski (1325) Strzelno (1231) Szubin (1458) Świecie (1338) Toruń (1233) Tuchola (1346) Wąbrzeźno (XIV w.)