Ad multos annos, Panie Profesorze! ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA. CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 11 (470) LISTOPAD

Transkrypt

1 CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 11 (470) LISTOPAD 2013 ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA Ad multos annos, Panie Profesorze!

2 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: 3 Ad multos annos, Panie Profesorze! bc 5 Żywy Kamień Tomasz Lidzbarski, Marta Miszczak 7 Zamarté Éwelina ë Róman Drzéżdżónowie 9 Smùgã nôlepszi! Red. 11 Smùgã (wëjimczi) Artur Jablonsczi 13 Òficér Jerzi Hoppe 17 Jak gniôzdo bòcóna P.D. 18 ZRK nadal skrywa tajemnice (część 2) Bogusław Breza 20 Język kaszubski w Sopocie Monika Banaszak 22 S.A. Poniatowski czy Król Staś w Łazienkach? Stanisław Salmonowicz 24 Kociewiak wśród ludów Arktyki Józef Belgrau 26 Wiara w człowieka ważniejsza niż nobel Leszek Muszczyński 27 Chcą pòkazac ùszłotã Karolëna Serkòwskô 29 Od Mierzei Wiślanej po Odrę Z Iwoną Joć-Adamkowicz rozmawia Dariusz Majkowski 31 Żicie mnija Zyta Wejer 32 Ùczba 27. Kaszëbsczi ksyżcowie Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 34 Wrzeszcz i literatura Marta Szagżdowicz I VIII NAJÔ ÙCZBA 35 Z drugiej ręki 37 Listy 40 Na całé żëcé pò kaszëbskù Matéùsz Bùllmann 41 Sprytne Fojutowo Justyna Jaranowska 41 Działo się w listopadzie 42 Nie samym chlebem żył Roman Robaczewski 44 Po prostu bajka! (część 1) Maya Gielniak 46 W cieniu cmentarnych drzew Kazimierz Ostrowski 46 W céni smãtôrzowëch drzéw Tłom. Hana Makùrôt 48 Maria Pająkowska-Kensik Słowa ocalają 49 Nowe wydanie Remusa, czyli o zmianach w tekście w wyniku porównania pierwodruku z 1938 r. z rękopisem i maszynopisem Jerzy Treder 51 Lektury 55 (Nié) nasz (k)rôj? Ana Glëszczińskô 56 Wiérztë. Elżbiéta Bùgajnô 58 Artistą sã biwô... Szymon Radzimiński, tłom. Edita Jankòwskô-Giermek 59 Kùńszt pòdnôszô nas do Bòga Z ks. Jackã Dawidowsczim gôdają Ana Glëszczińskô i Katarzëna Główczewskô 62 Klëka 66 Działo się w Gdańsku Teresa Juńska-Subocz 67 Pò drëdżi stronie kòmpùtra Tómk Fópka 68 Waspón na Pëlckòwie Rómk Drzéżdżónk POMERANIA LËSTOPADNIK 2013

3 Od redaktora Po kilku latach przerwy wspólnie z Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie wznowiliśmy konkurs prozatorski im. Jana Drzeżdżona. To wydarzenie wpisuje się w tegoroczne obchody 50-lecia Pomeranii, tym bardziej więc cieszymy się zarówno ze sporej liczby przysłanych tekstów, jak i z ich poziomu. Dziękujemy autorom 12 prac, które otrzymaliśmy. Jurorzy prof. Jerzy Samp, prof. Tadeusz Linkner oraz Bogumiła Cirocka większość tych utworów oceniają pozytywnie. Nasi Czytelnicy będą mieli możliwość wyrobienia sobie własnej opinii na ten temat, gdyż część nagrodzonych tekstów zamieścimy w naszym miesięczniku oraz w literackim dodatku Stegna. Wiele z nich w tym publikowany w tym numerze Òficér Jerzego Hoppe może być dobrą lekcją pisania po kaszubsku dla młodych literatów. Ciesząc się z plonu tegorocznego konkursu, mamy nadzieję, że na kolejny nie będziemy czekać do następnej okrągłej rocznicy Pomeranii, bo każdy rok przerwy to spora strata dla kaszubskiej literatury. A na właśnie zakończonych ( r.) Targach Książki w Krakowie mogliśmy się naocznie przekonać, że pilnie potrzebujemy dzieł, które zdołają zawojować rynek pomorski, polski, a potem europejski. Bez konkursów, warsztatów dla piszących i innych okazji do rozwijania pisarskich umiejętności nie będzie łatwo wykształcić następców Jana Drzeżdżona. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! PRENUMERATA Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić prenumeratę, należy dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A , ZG ZKP, ul. Straganiarska 20 23, Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres zamówić w Biurze ZG ZKP, tel , wydawnictwo@kaszubi.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie Ewentualne pytania prosimy kierować na adres prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: czynna w dni robocze w godzinach Koszt połączenia wg taryfy operatora. OGŁOSZENIE Skry Ormuzdowe 2013! Do końca listopada można zgłaszać kandydatów do tegorocznej Skry Ormuzdowej. Nagroda ta jest przyznawana od 1985 r. przez Kolegium Redakcyjne i zespół redakcyjny Pomeranii za szerzenie wartości zasługujących na publiczne uznanie, pasje twórcze, propagowanie kultury kaszubskiej i innej pomorskiej, działania bez rozgłosu, przezwyciężanie trudnych środowiskowych warunków, społeczne inicjatywy w dziedzinie kultury. Kandydatów do Skry Ormuzdowej 2013 (z krótkim uzasadnieniem dokonanego wyboru) można zgłaszać osobiście w redakcji Pomeranii, znajdującej się w siedzibie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, przy ul. Straganiarskiej w Gdańsku, oraz mailowo nasz adres to: red.pomerania@wp.pl. ADRES REDAKCJI Gdańsk ul. Straganiarska tel , red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) Karolina Serkowska KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Wiktor Pepliński Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Edyta Jankowska-Giermek Hanna Makurat Karolina Serkowska FOT. NA OKŁADCE Alina Bobrowska WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Gdańsk ul. Straganiarska DRUK DRUKARNIA Waldemar Grzebyta Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. 2 POMERANIA LISTOPAD 2013

4 WYDARZENIA Ad multos annos, Panie Profesorze! A ty mnie na wyspy szczęśliwe zawieź... piosenką Anny German w wykonaniu Federowicz & Stroynowski Duo w południe 12 października rozpoczęła się Uroczysta Sesja Rady Miasta Kościerzyna, podczas której prof. dr. hab. Edwardowi Brezie wręczono insygnia Honorowego Obywatela Miasta Kościerzyna. Fot. Alina Bobrowska Po oficjalnym otwarciu sesji przez Przewodniczącego Rady Miasta Piotra Słomińskiego i zaproszeniu bohatera uroczystości na scenę, na której przygotowano dla niego piękne rzeźbione krzesło (będące jednym z insygniów), laudację wygłosił inicjator nadania prof. Brezie tytułu Honorowego Obywatela Miasta Kościerzyna i mieszkaniec tego grodu prof. dr hab. Tadeusz Linkner. W pochwalnej mowie streścił bogatą biografię zawodową prof. Edwarda Brezy, którego był studentem, podwładnym i współpracownikiem na Uniwersytecie Gdańskim. Powiedział m.in.: (...) Z tamtego czasu ostała mi się w pamięci ujmująca życzliwość Profesora wobec studentów i pracowników, zrozumienie ich sytuacji i zawsze niesiona pomoc. (...) swoją wiedzę potrafił przekazać zarówno uczniom, jak i studentom. Albowiem wiedzieć i uczyć, to dwie różne sprawy, mistrzem można nazwać dopiero tego, który potrafi umiejętnie wykorzystać wiedzę w nauczaniu. Ponieważ Profesorowi to doskonale się udawało, więc na to miano mistrza zasłużył jak najbardziej. Dowodem nie tylko (...) uczniowie, ale także słuchający jego wykładów studenci oraz 500 magistrów i 22 doktorów, których Profesor był promotorem (...). Wszak nauka wtenczas jest słuszna, jeżeli swą teorią wspiera praktykę i służy człowiekowi. Profesor z kaszubskiego Kalisza, zajmując się kaszubskim słowem, dowiódł tego najlepiej. W swoim doktoracie i habilitacji korzystał z materiału zebranego na południowych Kaszubach, konkretnie na ziemi kościerskiej, co najlepiej oddaje tytuł»toponimia powiatu kościerskiego«, a potem były studia nad językiem ksiąg ławniczych Kościerzyny, studia nad antroponimią Pomorza Gdańskiego, do których najbardziej przydały się księgi kościerskich sądów z XVI XVIII wieku (...). Jego teoretyczne badania służyły praktycznemu działaniu. Dzielił się hojnie swą wiedzą ze wszystkimi, których interesowały kaszubskie nazwy i nazwiska. (...) Gdziekolwiek był, temat Kaszub i języka był pierwszy, co dla promocji tego regionu miało i ma niebagatelne znaczenie. (...). Następnie o wygłoszenie wykładu o Nazwie miasta Kościerzyna oraz nazwach terenowych i wodnych obiektów na jego terenie został poproszony Honorowy Obywatel Miasta Kościerzyna. Wypowiedź prof. Edwarda Brezy była równie erudycyjna, co pasjonująca. Przedstawiając zagadnienie, mówca powoływał się zarówno na ustalenia naukowe, jak i na tzw. etymologię ludową, wszystko bogato okraszając przywoływanymi z pamięci polsko-, łacińsko- i niemieckojęzycznymi cytatami. Oto fragment wykładu: (...) Dlaczego się zająłem onomastyką (...) [nauką o nazwach geograficznych i osobowych]? Moje credo badawcze (...) jest zamieszczone w opisie sześciu dni stworzenia, tzw. Hexaemeronie, gdzie w drugim rozdziale mamy taki sielski obraz: Pan Bóg przyprowadza do człowieka, do Adama, wszystko, co stworzył (...), i człowiek, Adam, nadaje temu imiona, a więc człowiek jest dopuszczony do twórczości Bożej, ma prawo nazywać to, co nas otacza (...). Grecy szukali étymo. Co to słowo oznacza dla Greków? To, co jest prawdziwe. No i właśnie: objaśnianie pochodzenia wyrazów pospolitych i nazw własnych, to jest etymologia. (...) [Jeśli chodzi o etymologię naukową nazwy Kościerzyna] to ostatnie słowo jest, że podstawę stanowi tutaj»kościerz«, a»kościerz«to nazwa chwastu, który się dziś nazywa»kostrzewa«(...); botaniczna nazwa łacińska jest Festuca. I teraz: podstawa to jest kościerz, i dodany przyrostek -ina; tak jak mamy: rokita i rokicina, dąb dębina (...) czy Jaworzyna Śląska od»jawor«, a więc mieści się to POMERANIA LËSTOPADNIK

5 WYDARZENIA w systemie. Wtedy bowiem są przekonujące objaśnienia, jeśli się znajduje formacje analogiczne. (...) Kwestia teraz przymiotnika. (...) A dziś jest status taki, że wydawnictwa normatywne dopuszczają formę dawną»kościerski«i obecną, systemową,»kościerzyński«. Jeśli obcujemy z przybyszami, a oni mówią»kościerzyński«, to się nie oburzyć, tylko powiedzieć:»(...) tu w tym rejonie przyjęła się forma archaiczna, historyczna, udokumentowana, używana przez miejscową społeczność: kościerski«. Określenia normatywne są zwykle robione zza biurka, a trzeba by zapytać ludzi (...). Po wręczeniu mu insygniów Honorowego Obywatelstwa Miasta Kościerzyna przez burmistrza tego grodu i przewodniczącego miejskiej rady prof. Breza raz jeszcze (nie ostatni) się wypowiedział, dziękując za zaszczyt, którego dostąpił, i podkreślając, że znalazł się w tym miejscu dzięki wielu życzliwym osobom, przede wszystkim zaś dzięki swojej matce i dzięki żonie. Gratulacje nowemu, jedenastemu honorowemu kościerzakowi złożyli m.in. ks. dziekan Marian Szczepiński (także Honorowy Obywatel Miasta Kościerzyna), jedna z wnuczek bohatera uroczystości i jego pierworodny syn, Leszek Pobłocki wójt gminy Dziemiany (prof. Breza jest jej honorowym obywatelem), który tak zakończył swoją wypowiedź: Patrzcie młodzi, może to już ostatni, co tak pięknie kaszubskie nazwy wywodzi, przedstawiciele lokalnych władz oraz instytucji kulturalnych i organizacji (m.in. kościerskiego oddziału ZKP i Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie). Po zamknięciu sesji przez Przewodniczącego Rady Miasta 11. honorowy obywatel Kościerzyny zabrał głos po raz ostatni i zapewne zaskoczył wiele osób, uraczył nas bowiem znakomitym bigosem literackim, jak sam go nazwał, czyli wierszowaną wypowiedzią złożoną z kilkunastu fragmentów powszechnie znanych polskich dzieł literackich. Oczywiście recytował z pamięci! Takie zakończenie części oficjalnej skłoniło Annę Federowicz i Tomasza Stroynowskiego do zmiany zaplanowanego repertuaru, zamiast piosenek Anny German usłyszeliśmy kompilację folklorystyczną złożoną z utworów znajdujących się na płycie Cassubia Incognita (w nowej aranżacji i w nieprawdopodobnie pięknej interpretacji pieśniarki). bc Nowemu honorowemu obywatelowi E. Brezie gratuluje Burmistrz Miasta Kościerzyna Z. Czucha (również honorowy obywatel tego grodu). Fot. Fot. Fot. 4 POMERANIA LISTOPAD 2013

6 Fot. UM w Kamieniu Krajeńskim KARTUZY PERŁA KASZUB Żywy KAMIEŃ Położony na południe od Chojnic Kamień Krajeński niegdyś był ważną miejscowością przygraniczną i stolicą potężnego Archidiakonatu Kamieńskiego. Dzisiaj to cicha, licząca sobie około trzech tysięcy dusz mieścina. Kiedy jednak zajrzy się pod tę przesłonę niepozorności, można się przekonać, że Kamień wcale nie śpi. Dowodem na to jest choćby pewna grupka młodych ludzi. TOMASZ LIDZBARSKI MARTA MISZCZAK Prawdziwie bogaci W stałym składzie jest ich dziesięcioro. Są bogaci we wszystko oprócz pieniędzy, ale to bynajmniej ich nie martwi. Każdym z nich kierują wyobraźnia, własne pomysły, chęci, talenty, mnóstwo pozytywnej energii, radość życia i pasje odkrywcze. Gdy się spotykają, ich aktualną siedzibę szkolną pracownię informatyczną opanowuje prawdziwa klęska urodzaju kreatywności. Mowa tu o Śladowcach, grupie młodzieży z Publicznego Gimnazjum im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Kamieniu Krajeńskim, która z powodzeniem odkrywa i przybliża lokalnej społeczności historię swojej małej ojczyzny. Fundamenty pod labirynt Jak sami mówią, inspiracje do nowych działań odnajdują przy pracy, można by rzec, że dość przypadkowo. Tak samo zresztą, jak zrodziła się idea założycielska. Pan Aleksander Atamański, opiekun grupy oraz nauczyciel techniki i informatyki w kamieńskim gimnazjum, poszukując samotnie na Kresach Wschodnich grobu stryja, odkrył w sobie wyjątkowe zamiłowanie do śladów, które pozostawiła przeszłość. Z czasem tę niezwykłą pasję zaczęli podzielać jego uczniowie. Tak z wyprawy jednego człowieka powstał prawdziwy labirynt przedsięwzięć. Labirynt w dosłownym tego słowa znaczeniu, bo choć wszystkie inicjatywy Śladowców są jasne i przejrzyste, to jednak ze względu na ich mnogość zwyczajnie można się pogubić. Katyń, hiszpański i Springer Rdzeń działań grupy stanowi realizacja projektów. Granica, Strzelnica reaktywacja, Echa przeszłości nigdy nie milkną, Parafiada, Memu miastu na do widzenia, Dęby pamięci Katyń, ocalić od zapomnienia to tylko kilka spośród czternastu przedsięwzięć, które urzeczywistniono do tej pory. Żadne z nich nie ma w sobie nic ze szkolnej rutyny, nic z jakiejkolwiek rutyny. Każdemu towarzyszą zorganizowane warsztaty tematyczne. W czasie trwania ostatniego projektu Przystanku Radzim były to zajęcia modelarskie, nauka języka hiszpańskiego czy kurs fotografii i reportażu pod okiem Filipa Springera. Jednak najważniejsze jest to, że we wszystkie swoje działania ci młodzi ludzie wkładają nie tylko wiele pracy, wysiłku i zaangażowania, ale szczególnie i przede wszystkim siebie samych. Właśnie dlatego w Kamieniu historia żyje i ma się dobrze. Urzeczywistniając nierzeczywiste Droga do osiągnięcia zamierzonego celu nie jest wcale taka prosta. Śladowcy nie dysponują własnymi środkami, realizacja każdego projektu to też dużo papierkowej roboty. Tym wszystkim jednak zajmują się sami. Szukają sponsorów, POMERANIA LËSTOPADNIK

7 NA KRAJNIE Śladowcy w akcji. Porządkowanie cmentarza ewangelickiego w Kamieniu. Fot. z archiwum grupy Opiekun grupy Aleksander Atamański. Fot. Maciej Stanke piszą wnioski o dotacje, są częstymi gośćmi u burmistrza, odwiedzają parlamentarzystów z regionu. Współpracując z różnymi instytucjami Polsko-Amerykańską Fundacją Wolności, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Narodową Agencją (w Polsce jej funkcję pełni Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji), archiwami i bibliotekami oraz wieloma innymi pozyskują nie tylko źródła informacji, ale także niezbędne fundusze, których łączna suma w ciągu dziesięciu lat przekroczyła już ponad sto tysięcy złotych. Pochłonięci przyszłością przeszłości, swym zaangażowaniem i rzetelnością pracy zarażają wszystkich wokół. Finały projektów nie są półgodzinnym spotkaniem przy kawie i notatkach. To święto całej okolicy. Wtedy każdy zainteresowany może zobaczyć, czym parali się przez ostatnie kilka miesięcy i jak niesamowite efekty uzyskali. Wśród zaproszonych są przede wszystkim mieszkańcy miasta. Ludzie, którzy tworzyli, widzieli lub pamiętają z opowieści te historie, które oni na nowo powołują do życia. Pojawiają się także goście bardzo wyjątkowi, niespotykani na co dzień w Kamieniu parlamentarzyści, dostojnicy duchowni czy osoby z zagranicy, których przodkowie niegdyś zamieszkiwali te tereny. Sztuka plecenia warkoczy Spacerując po mieście, łatwo można odnaleźć wiele przejawów aktywności tej niezwykłej grupy. Każde jej działanie ma zawsze także pewien trwały, namacalny efekt. To dzięki Śladowcom w Kamieniu rosną dzisiaj dęby pamięci, ustawiono pamiątkowe tablice, w porządku utrzymywane są stare cmentarze ewangelickie. Ich działalność przyczyniła się też do powstania Młodzieżowego Bractwa Kurkowego, organizacji turnieju strzeleckiego czy wydania albumu z pocztówkami ukazującymi Kamień w czasach przedwojennych oraz wielu innych rzeczy, których nie sposób tu wymienić. Są też i takie efekty ich pracy, które choć widoczne dopiero po czasie i rosnące powoli, trwale zmieniają świadomość mieszkańców miasta. Śladowcy mają bowiem niebywale cenną zdolność. Potrafią pleść warkocze. Z trzech pasm, przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, tworzą cuda. W tych samych działaniach spotykają się dziadkowie, rodzice i dzieci. Nie tylko czysto fizycznie, również duchowo. Praca przy projekcie zaczyna się w ich głowach i sercach, ale bez ludzi, którzy żyli przed nimi, nie mogłaby posunąć się dalej. Rozmowy przeprowadzane ze świadkami historii pozwalają im ją odkryć i odświeżyć. Ludzie żywi Otwarci na to, co było, prawdziwie żyjący teraz, ruszają drogą w przyszłość. To właśnie najtrwalszy pomnik, którego budowy się podjęli. Za piętnaście, dwadzieścia, dwadzieścia pięć lat opowiedzą o tym wszystkim swoim dzieciom i możliwe, że one przekażą to dalej. Wtedy ślad po Śladowcach zostanie zachowany. Jeśli nie w nowoczesnych kodach QR, z którymi tworzyli innowacyjne walentynki, i skrzynkach geocatchingowych wykorzystujących technologię GPS, to w ludzkiej pamięci. Bo ona, choć zawodna, wciąż trwa. PORTAL TURYSTYCZNY 6 POMERANIA LISTOPAD 2013

8 Zamarté Òdj. Maciej Stanke Rôczi naju ùsmióny òjc Róman przeòr klôsztoru w Zamartim. Przëchôdómë niepewno bez pùrtã. Kąsk zasromóny rozzérómë sã wkół. Człowiekòwi wëdôwô sã, że w taczich môlach spòtkô sã z jinszim, krëjamnym, cëchim a nawetkã smãtnym swiatã, dze królëje ùmartwienié a mòdlëtwa. Nót je wlezc bënë, żebë sã doznac, że je kąsk jinaczi, jak so mësli. ÉWELINA Ë RÓMAN DRZÉŻDŻÓNOWIE Òd kapelczi do kòscoła Jidącë bez klôsztorny kòridór, mijómë zamkłé, malińczé dwiérze, chtërne bronią dostãpù do celów bracynów karmelitów bòsëch. Òjc Róman prowadzy nas, wedle naju żëczbë, prosto do kòscoła. Czej wchôdómë bënë, na sztócëk stôwómë zaczarzony snôżotą òbstroju swiątnicë. Je to jedurny barokòwi kòscół w pelplińsczi diecezji. Pò prôwdze zachòwôł sã bez wikszich zniszczeniów do najich czasów dolmaczi przeòr. Sôdómë w łôwce krótkò wôłtôrza. Òjc Róman òpòwiôdô nama historëją negò môla, leno më na dłëżi ni mòżemë skùpic sã na jegò słowach. Nié to, żebë jimrotno gôdôł, prawie procëm. Pò prôwdze tuwò nie dô sã ùsedzec, nie rozzérającë sã wkół. Rôz spòzérómë cekawò w prawò, tej w lewò, do górë, tej zôs w prawò, za kòżdą razą chwôtómë zdrokã nowé elemeńtë, dozérómë cos òsoblëwégò òbrôz, pòlichromiã, sztaturã, złocenié kòlumnë. Bòkadosc bëna dzëwùje a czarzi pësznotą. Më chcëwie sã rozzérómë a òjc prawi ò dzejach sanktuarium. Pò bitwie pòd Grunwaldã, kómtur na Człëchòwie, Jobst, wëbùdowôł mùrowóną kapelkã, dze tczonô bëła cëdownô sztatura Matczi Bòsczi. Wedle legeńdë nalôzł jã pasturz, chtëren dôł jã dzôtkóm do bawieniô. Czej na sã jima zgùbia, nalôzł jã jiny chłop. Za jaczis czas trafia do aùgùstianów w Chònicach, chtërnym dzes zadżinãła. Kù reszce ùkôza sã na drzéwiãcu, tã, dze terô stoji kòscół w Zamartim. Dlô nenczasnëch lëdzy bëło to znanką, że prawie w nym môlu Bòskô Matka chce òstac. W pòłowie XVIII stalatégò miéwca ti zemi, Jón Michôł Grabòwsczi, sprowadzył do Zamartégò bernardinów, chtërny mielë rozkòscerzac marijny kùlt, dozerac dëszëczków wiérnëch a nawracac protestantów na katolëcką wiarã. W 1759 rokù skùńczonô bëła bùdowa klôsztoru, a w 1780 rokù sufragón chełmińsczi Fabión Frãcëszk Pląskòwsczi kònsekrowôł nową swiątnicã. Ji dobrzińcama bëła midzë jinszima familiô Grabòwsczich. Bùdacëją, jaczi mòdłã béł kòscół jezuitów w Chònicach, zajimalë sã POMERANIA LËSTOPADNIK

9 ZÉŃDZENIA DLÔ PISZĄCËCH PÒ KASZËBSKÙ 2013 rzemiãsnicë z Czech. Niespòtikóné, intarsjowóné łôwczi, stalle ë méblë zrëchtowôł brat Paschalis Kleszczińsczi. Na łôwkach widzec są chòcbë rozmajité ptôchë, na przëmiar bòcónë. W dwadzestëch latach XIX stalatégò kònwent bernardinów òstôł bez Prësôków skasowóny, a bùdink klôsztoru òd 1842 rokù béł dodomã ksãżi emeritów. Taką fùnkcjã pełnił òn jaż do 1994 rokù, czedë biskùp Jón Szlaga przekôzôł gò karmelitóm bòsym z warszawsczi prowincje. Nen sóm biskùp w 2011 rokù ùstanowił w Zamartim Sanktuarium Matczi Bòsczi Szkaplérzny, do chtërny òsoblëwie na òdpùst 16 lëpińca, przechôdają pielgrzimkama wierny z òkòlégò. Wieszczi, aniołowie a Biôłorus Prawie w nym czasu, czej gôdómë z przeòrã, kòscół sprzątają dwaji nowicjusze. To òni pòmôgają nama pòdniesc lukã, co tacy zeńdzenié do pòdzemiégò. Schôdómë pò trapach do wiôldżégò sklepù, dze pòchòwóny są midzë jinszima dôwni miéwcowie a dobrzińcowie Zamartégò. Trëmë, w jaczich żdają na Òstateczny Sąd, są dosc dobrze zachòwóné. Nie znikwił jich ani czas, ani złoslëwòta żôłniérzów. Na infòrmacjowi tôblëcë, co stoji przed klôsztorã, przeczëtac mòże historëjã ò wieszczim, jaczi béł pòchòwóny pòd klôsztorã. Legeńda gôdô, że zmienił sã w niegò Tadéùsz Wollschlager z Cołdanek. Pò jegò pògrzebie w kòscele zaczãło straszëc, a krewny niebòszczëka niezwëczajno chùtkò ùmiérelë. Ùrzasłi lëdze doznelë sã, że na gwës mùszi bëc òn wieszczim. Ùmëslëlë so, żebë ùcyc jemù głowã, a nôlepi, jeżlë zrobi to nômłodszi chłop z familie. Kò bëlno sã sprawił, bò òd te czasu w kòscele ju nick nie straszi. Z pòdzemiégò òjc Róman prowadzy naju na chór, dze pòdzywiómë òrganë z XVIII stalatégò zbùdowóné bez méstra z Krajeńsczégò Kamiénia. Òrganów pilëją trzë aniołë, chtërne w rãkach trzimią, kòżden jiny, instrumeńtë. Zdrzą, jistno jak më, na kòscół; stądka jesz lepi je widzec jegò snôżotã. Z wësokòscë widzymë łiszczący w słuńcu przédny wôłtôrz, òbrôz sw. Bònawenturë (w zwëkłé dnie zasłôniô òn cëdowny wôłtôrz Matczi Bòsczi Czãstochòwsczi z XVI stalatégò), wôłtôrz Matczi Bòsczi Szkaplérzny, malënczi wëkònóné mésterską rãką brata Paschalisa Wòłosa, midzë jinszima przédné Òdj. Éwelina Drzéżdżón grzéchë, kardinalné cnotë, Nawiedzenié sw. Elżbiétë, Francëszka i Marijã. Pò prôwdze, nié wszëtkò je łiszczącé a pëszné. Jesz tam-sam widzec je strëpiałé délë, òdpôdający taras, wëbladłą farwã pòlichromie, co żdaje na pãzel kònserwatora. Czas swòje robi, ale z Bòską pòmòcą wszëtkò sã dô ùprawic a òdnowic. Chòc czas naju nëkô, równak żôl rozestac sã z òjcã Rómana. Temù dôwómë sã jemù zarôczëc do jizbë dlô gòscy na kôwkã. Wëcygô kùszczi, na ławã stôwiô dëmiącé arbatą a kawą tasczi. Rozsôdómë më sã w zëslach a słëchómë òpòwiescë ò Biôłorusy, dze bez wiela lat służił òjc Róman lëdzóm a Kòscołowi. Je to òpòwiésc ò drãdżich sprawach, czasã lëchëch przëtrôfkach, ale téż ò dobrëch lëdzach òpòwiedzónô bez dobrégò Barokòwi wôłtôrz. Òdj. Éwelina Drzéżdżón W pòdzemim kòscoła je pòchòwóny jegò fùndatór. Òdj. Róman Drzéżdżón człowieka. Òpòwiésc na ksążkã, nié le skrómny repòrtôż Tekst je brzadã latosëch chònicczich warkòwniów dlô piszącëch pò kaszëbskù, jaczé òstałë ùdëtkòwioné przez Minystra Administracji i Cyfrizacji. 8 POMERANIA LISTOPAD 2013

10 Smùgã nôlepszi! Latosy prozatorsczi kònkùrs m. Jana Drzéżdżona je ju za nama. Z 10 dokazów òstałë wëbróné i nôdgrodzoné te nôbëlniészé. Dobiwcama òstelë: Artur Jabłońsczi, Wòjcech Mëszk, Jerzi Hoppe i Grégór Schramke. Kònkùrs bãdący dzélã òbchòdów 50-lecô najégò pismiona ùdało sã znowic pò pôrã latach m.jin. dzãka Pòmeranii, jakô zòrganizowa gò wespół z wejrowsczim Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi. Do òrganizatorów òstało przësłónëch 12 dokazów, z chtërnëch 10 spełniwało kriteria. Òbsądzywelë je: prof. Jerzi Samp, prof. Tadéùsz Linkner i Bògùmiła Cërockô. Nôbarżi widzôł sã jima dokôz Smùgã napisóny przez A. Jabłońsczégò. A co czekawégò jurorzë nalezlë w wëprzédnionëch dokazach? Hewò wëjimk z mòwë bãdący pòdrechòwanim latoségò kònkùrsu, jaką wëgłosëła w miono òbsądzëcelów B. Cërockô: Trzecy plac przëznelë më aùtorowi minithrillera Cegła na cegle Grégòrowi Schramce za czekawą, chòc mòże nie mdącą òdkrëcym dlô czëtińców łżónków, ùdbã na chùtczi rozdënk, za dobrze prowadzoną, chiżą akcjã, z niespòdzajnym, jak sã słëchô, ji òbrócënkã, za żëwé, ekspresywné kôrbiónczi jakbë pòdczëté w prôwdzëwim swiece, za dosc bliską prôwdë, jak sã zdôwô, psychòlogiã dwùch pòstacy, bò wej leno dwòje herojów ùdbôł sobie aùtór (wedle jednégò z jurorów òsoblëwie prôwdëjuwerno pòkôzóné je bënowé żëcé białczi, ji jesta, jakbë mòże rzekł Trepczik), za dbałotã ò bezzmiłkòwą kòmpòzycjã dokazu, chtëren mô, w dobrëch propòrcjach, jeżlë jidze ò długòsc, wszëtczé dzéle, jaczé bë miało miec klasyczné òpòwiôdanié : pòczątk, rozwiniãcé i zakùńczenié, co nié wiedno biwô w jinszich miónkòwëch prôcach, chtërne sã dłuuuuugò zaczinają, a pòtemù chùtuszkò kùńczą, jakbë aùtorowi dôdżi zafelało. Z drëdżim placã më mielë jiwer, malińczi, ale sã dało dogadac. Mómë tedë na binie dwùch aùtorów nick za sobą nie szlachùjącëch dokazów: Òficéra, ò chtërnym nama snôżo òpòwiôdô Jerzi Hoppe, i Kôrbiónczi z aniołã, jaką ùdbôł so, a mòże òdbéł Wòjcech Mëszk. Pierszi z usôdzków je tim strzédnodłudżim, a jô so rojã, że mógłbë bëc jesz wiele dłëgszi aùtór mô dosc taleńtu, rozmiałosców i wiédzë ò dzejach Pòmòrzô i Pòlsczi, żebë rozwinąc témã do wiele dłëgszégò, rzeczmë to: romana. Òpòwiésc zaczinô sã w rokù 1929, a kùńczi w 1963 jesmë z ji bòhatérą m.jin. na zdënkù w Lëzënie, pòznôwómë dôwné tpzw. Kresë, biôtkùjemë sã pòd Mławą, nie je nama letkò w òflagù... Mòcné stronë ti prôcë (wspòminkòwi? biograficzny? czësto wëmëszlony?) to: bëlno pòkôzóné realia i historicznégò cządu, i môlów, w jaczich pòjôwiô sã przédny heroja, prôwdëjuwerny wątk rodzynny, jãzëk dialogów pasëjący do leżnosców i tegò, chto gôdô (białka z Kresów gôdô hewòtną spiéwającą pòlaszëzną, pòlsczi òficéra ùżiwô lëteracczi pòlaszëznë bez niżódnëch regionalnëch znanków, a Kaszëbi, je wiedzec, kôrbią pò kaszëbskù), bòkadné w drobnotë òpisënczi, kòmpòzycjô dokazu mògącô bëc mòdłã dlô wiele piszącëch, nié leno pò kaszëbskù. Aùtór pò prôwdze mô dobré, warkòwé pióro. Jak jem czëta prôcã Kôrbiónka z aniołã, czëła jem, że na gòscënã przëszedł do mie Jan Drzéżdżón, zazérô do tekstu i gôdô do mie... czë do se: Zdôwô mie sã, że jô to móm napisóné, le czemù jem te nigdë lëdzóm nie pòkôzôł, kò to je piãkné?. Akcjô, jakô sã w nim rozgriwô, to Mëszlenié, jidzenié, zdrzenié (cytata z dokazu). Jô bëm jesz to përznã rozwinã, cobë dac wama spòsobnosc do czëstégò niezrozmieniô, do zapëzgleniô sã, zamachtaniô sã bënë i bùten: mëszlenié... na przëmiar ò drëdżi starnie żëcégò, jakô nadôwô mù (jedińczny? wieczny?) cwëk; jidzenié... na przikłôd w cemiznã sebie; zdrzenié, dôjmë na to: na ùszłotã i przińdnotã... Wspòminczi abò barżi wëpòminczi Słowińców. Żëcé, chtërno je ùmiéranim, a mòże ùmercé, chtërno stôwô sã żëcym? Chtërno je prôwdzëwé? To, co je, czë to, co sã snije? Czëta jem nen ùsôdzk pierszi rôz, drëdżi, trzecy, co jinégò w nim jem widza, dotika, czëła. Pòétika snieniô, spikù, ònirizna? A mòże tak prôcëje mój môg, twój? I òstôwô jesz nama pierszô nôdgroda, naje kaszëbsczé Drzéżdżonowé Grand Prix Jegò dobiwcą je Artur Jabłońsczi za dokôz Smùgã. Donëchczas wëmieniła jem mòcné stronë, dobroctwa, ùsôdzków, jaczim më przëznelë trzecy i drëdżi plac. W dokazu, ò jaczim mdã terôzkù gôda, są wszëtczé te dobré stronë i jesz wiele lepszich strón... Nie wiém, òd cze zacząc, tëli jich je. Ta prôca to przikłôd dozdrzeniałi prozë, je czekawie skómpónowóno, përznã, kąsyczk przëbôcziwô mie ùsôdzczi méstra Jana... Sebastiana Bacha: je wieległosowô, zbùdowónô z wiele kómpònentów, jaczé nibë sã prze- POMERANIA LËSTOPADNIK

11 Direktór wejrowsczégò Mùzeùm T. Fópka (pierszi od lewi stronë) z dobiwcama XIV Prozatorsczégò Kònkùrsu m. Jana Drzéżdżona: A. Jabłońsczim (z sënã Erikã), G. Schramke, J. Hoppe i W. Mëszkã. A. Jabłońsczi J. Hoppe Dobëtnicë z jurorką i òrganizatorã. cywiają sobie, a pò prôwdze snôżo do se pasëją, twòrzą bòkadną, wieleznaczeniową całosc. Co mòże nalezc w ti budacëji? Wnet dzysdniowé (przédno jesmë gôdóm ò czasu akcje w slédnëch latach ùszłégò wiekù) i wczorajszé (z lat 80.) pòliticzné i spòlëznowé jiwrë, na przëmiar pòspòdlé welacjów w gwôsny samòrządzënie i pòkôzanié cãżczi robòtë prôcowników Ùrzãdu Òbarnë Państwa. Rozmajité drodżi, chtërnyma jidą drëszë z młodëch lat, zanôlégającé òd kawlów, jaczé wëcygnãlë z żëcowi kastczi, a mòże zanôlégającé òd jich włôsnëch wëbòrów? Kriminalné wëzgódczi przedstawioné zgódno z reglama kùńsztu. Snicowé, przedstawieniowé czë narkòzënowé pòkôzczi (wizje) zrzeszoné z jedną òsoblëwą mùszlëną. Wieleczëcowé òbrazë mòrzégò, chtërno wëdôwô sã jedną z lëteracczich pòstacëji. Miłotné, wë wszëtczich znaczeniach tegò słowa, pòwiôstczi. A w nich òdwôżné, jak na kaszëbską lëteraturã, scenczi seksualnégò żëcô dozdrzeniałëch lëdzy, chtërnym nie są cëzé rozmajité zortë celesny miłotë, różné celesné łakòtë i pragniączczi. Mòcnô pôcha żëcégò, téż w ji niedrëszny dlô nosa wersje. Je jesz cos dlô ùcha: jednym z herojów ùsôdzka, jistno wôżnym jak lëdze, òkazëje sã mùzyka, taczich karnów i spiéwôrzów, jak m.jin. The Doors, Jim Morrison, Amalia Rodrigues czë Republika. W dokazu nalézemë i przełożoné na kaszëbsczi tekstë jich frantówków, i jedną lëfórkã w òriginalny, anielsczi wersje. A wszëtkò to, i jesz wiele wiãcy (kò ni mògã wama ò wszëtczim rzec, cobë wama nie psëc redotë z czëtaniégò), napisóné bëlną, bòkadną kaszëbizną, stilizowóną na bëlacką gôdkã gdzes z òkòlégò Hélsczi Kòsë; mòże dlôte, że wiãkszi dzél akcje rozgriwô sã we Wiôldżi Wsë, chòcô nié leno tam, bò jesz we Gduńskù, w Pòznanim, w stolëcë Eùropë Brusel, jak jã nazéwô aùtór, i w Szpanie. Z jãzëkã òpòwiôdaniô parłãczi sã cos, co nié do kùńca sã widzało jednémù z jurorów, wedle niegò na przëmiar meldënczi do ÙOP-ù ni miałabë bëc pò kaszëbskù... Czekawô jem pòzdrzatkù jinëch czëtińców na tã sprawã, ale to ju je téma na czësto jiną kôrbiónkã (pò wëdanim dokazu drëkã), chtërna gwësno òstnie zòrganizowónô, bò Smùgã dô trzôsk... A Czëtińcóm bédëjemë w tim numrze najégò cządnika krótczi dzél Smùgã, dokazu, jaczi je za dłudżi, żebësmë mòglë gò pùblikòwac w całoscë. Mómë nôdzejã, że ju wnetka mdze òn do przeczëtaniô w ksążkòwi fòrmie. Na starnach nalézeta pierszi dzél drëdżégò wëprzédnionégò dokazu. Je to Òficér Jerzégò Hoppe. Zaòstałé tekstë bãda sã pòjôwiałë w Stegnie i Pòmeranii w nôblëższich miesącach. Red. Òdj. Beata Humeniuk 10 POMERANIA LISTOPAD 2013

12 PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA Smùgã (wëjimczi) ARTUR JABLONSCZI Mòrzé rëczalo* jak dwasta bùlôszków, a òn dërch czul nen szemar lëdzczich gòwôrów w swòji glowie. Cëż za prësk! Szôlinc*, nen diôbél, sã kąpôl, a wòda stojala cawnô biôlô. Taczé smùtanowé sztormë wiedno wërzucają na strąd wiele bitów. Rozmajitosc tëch rzeczi nie je do pòjãcégò. Déle, kòrzenie, nawetka calé drzewa! Bùdle, kastë, biksë, bótë Rekówczi swórków, mùszlënë smôrszczków, a nawetka szachwarë abò żôlté kamë. Czasã zdarzi sã téż jaczi jinszi mòrzkùlc: rozbiti bôt, mlodi sôren abò lëdzczi trup. Òn czul, jak stôri Kaszëbi czasã midzë sobą gôdalë, że w mòrzim je wicy lëdzy, jak na kraju. Czó! Zôs mù w glowie zni, zôs ti lëdze, zôs ne glosë! Zacząn* terô grzebac knëplã w zmachtónëch òkrãtowëch léprach, żebë czims zajic* swòje mëslë. Czej przewrôcôl nã namiklą wòdą zwôlënã, ùzdrzôl mùszlënã mitkôcza dobrze schòwóną w bruno-zelony mòrszczëznie. Bëla glëniasti farwë. Wząn jã w rãkã. To nie bëla takô rekówka, jaczich na piôskù móg nalezc wnet fùl tasze. Na mùszlëna bëla móże* wnetka pińc* centimétrów wiôlgô, dichtich skrãconô, ale w taczi spòsób, że òstatnô, pùklowatô skrãtka przëkrëla wszëtczé jiné. Ùbarnionô w malinczé jakbë zãbë na kùncu tegò mantla, krãpala sã do bëna, chroniącë biôlawò-różewą rësënã wchòdu. Czim òn dlëżi na nã mùszlënã zdrzôl, tim wikszô w jegò òczach bëla ji spòsobnota. Chcôl wiedzec, skądka òna sã richtich wzãna. W Kaszëbsczim Mòrzim taczé stwòrzenia doch nie żëją. Òn docygôl sã, że no cëdo wëpadlo dzes z mesë jaczi ferë, co z Gdinie jachala dze do Jistadt w Szwecje. A móże nôleżala do stôrégò szëpra, wiôlżóna z krëwie ë gnôta, co jã dostôl na pamiątkã òd swòjégò ópë, chtëren w wòjnã, w niemiecczim Afrika Kòrpsu, patrólowôl sluncowiszcza Egiptu ë nã mùszlënã tam nalôz? Móże sã czegòs dowié, czej ji pòslëchô? Przëtk mùszlënã do ùcha. Miast wszëtczich ùprzikrzonëch ùtrapielców, co sedzelë w jegò glowie, bóg wié òd jak dôwna, nôprzód dalo mù sã czëc sóm sztël. Taczi wiôldżi sztël, że to jaż gò bòlalo. Jak le blós wząn rãkã òd ùcha, nazôd czul trzôsk negò wiecznégò tôrgù bënë se. Tej zôs przëstawil mùszlënã do glowë. Terô czul jakbë letëchny wiaterk. Że mù sã ceplo zrobilo, pòmëslôl, jiże nen wiater je zud-óstowi* ë niese ze sobą gòrąc piôskù Arabsczi Pùstinie. Tak gò na mësla rozpôlëla, takô to bëla rozkòsz, że nie czul nawetka, że je plësk, a deszcz ze sniegã padają mù prosto w twôrz. Chlop òdecknąn dopiérze za sztót. Schòwôl swòje cëdo glãbòk w taszã ë biegôl fùl fórtã tam, dze mieszkôl. (...) Szukającë za cygaretama, Gerat wlożil rãkã w taszã wiszący na zëslu jaczi. Bëla tam jegò pùklowatô mùszlëna. Òn miôl wnet ò ni zabëté, tak terô sã ùceszil. Pamiãtôl no wseczëcé, co je miôl, czej przëtknąn no cëdo pierszi rôz do ùcha. Chcôl wicy*. Tej zetklë sã te dwie: jegò gwôsnô, ùsznô, ë mùszlëna mòrsczégò smôrszcza. Zamk òczë. Ùczul ë ùzdrzôl. Mòrskô! Jaż pò sóm widnik. A nad nią slunce wësok slunczëlo. W jegò parmieniach sklënila sã zelonomòdrosc ny Òdj. Maciej Stanke niezmierzony daleczëznë wòdë ë czerzwienilë sã òksëpë Arabsczi Pùstinie. Bëla le mùca wiatru. Jednakò w szôlindze midzë zôlojã ë réwką takô bëla brëzgòta na mòrzim, że òn przez sztót mëslôl, jiże móże no mòrzëszcze zôs sã rozstãpi jak téj, czej Jahwe dôl mòc Móżeszowi przeprowadzëc tądkã Żëdów. Ale nié. To bëlë blós mòrsczé pannë. Dôlbóg! Mòrzëce ze srãbã widzali bialczi ë rëbim ògònã w môlu lëdzczich nogów. Ne wëzgalinice bëlë òbloklé blós w sznurë kòralënowëch pôcorów. Westny wiateruszk malowôl jich lica sluncowima parmieniamë ë òkriwôl remiona brunym niewidzalnym mantlã. Jak òne spiéwalë! Jak tej, czej jesz bëluchnalë dzéwùsama ë żôlnérzowalë przë wòjskach faraóna, żebë kù reszce razã z nima zdżinąc w dënëgach Czerzwionégò Mòrzégò, czej trzaslë w nich òbalëté stolpë wòdë ë wszëtkò szlo w trón jasny. Nen spiéw ùczënil Gerata letkò rozprzenioslim ë kôzôl mù zstąpic na wòdë mòrzégò. W tim jistnym sztóce zabrëzgòtalo ë z gladë stala sã briżówka, co niosla gò terô wiérzchã, czej jaczégòsz czarzbóna. To nie waralo dlugò. Ptôszi wiater zamienil sã w taneczny ë mòrzé POMERANIA LËSTOPADNIK

13 PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA roslo, dwigalo sã, gòrzëlo, glëpialo, jaż w kùncu zrzucëlo ze se Gerata ë przëcësnãno gò z taką mòcą, że wëdôwalo sã, jiże gò ju wicy nie pùscy. W nym sztóce przëpòmnãno mù sã, co czul za dzecka jesz òd òstrowsczich rëbôków, czej z òjcã ë matką zajéżdżalë czasã na strąd, żebë dostac jaką rëbã prosto z bôta: Szczestlëwi maréna, co sã dostónie w królestwò rafów, bò tam mdze móg żëc dali, ale òn sã tam w rëbã zmieni i bądze slużil mòrsczi pani, chtërna je królewą raf. Tegò òn jednakò dlô se nie chcôl, dlôte chwôcyl sã dwùma rãkama wësoczi mòrsczi grzëwë ë pòwstôl na ni z negò szoru jak mlodi bóżk. Tej mòrzé ùleglo, òbdalo sã, scëszëlo, jaż czësto naddalo. Bëlo nawòjowóné. A òn stanąn na strądze. Brawò! Wstrzimôl jes ne swòje rozpùszczoné kònie, Gòskù. Żóden jiny bë tegò tak nie zrobil dôl sã czëc bialkòwsczi glos, tak piãkny, pluszewi ë spiéwny, jak melodiô rëbacczi lëfórczi, co jã Geratowi nócëla jegò matka Kòle mòji Jastarnie / mòrzé mie wiedno szëmi / na zôloju glada je / Wiôldżé Mòrzé piãkné je! Gerat pòdniós glowã ë ùzdrzôl snôżotã nad snôżotama. Niasta czë ùkôzka? Mògla bëc matką ë panną-dzéwicą nó* ten sóm ôrt. Mlodô to jistno, jak dozdrzenialô. Z wlosama zlotima òd slunieniégò sã na tim nieòbjimnym sluncowiszczu, strądze dwùch parlączącëch sã kòntineńtów: Africzi ë Azje. Na ji glowie zatklô bëla zlotô kòróna z òsmëremionową gwiôzdą z przódkù. Przedremiona miala òna òbrzeszoné calé pôcórkama z môlëch rekówków kaùri ë żôltëch kamów. Zôs ji mòcné remiona zdobilë kòprowé piestrzenie. Kòralënowé pôcorë, wikszé òd tëch na rãkach, òbjimalë ji szëjã ë letëchno òpôdalë na piers. Tec ni mòglë òne zakrëc cëców, co nabrzëmialë bëlë to jistno, czej są wëfùlowóné matczënym mlékã abò lakòtno dulczą mùlka swégò. Klin miala nadżi, a nodżi tak zlożoné, że widzôl blós zôczątk skwiedżi, co jesz barżi Gerata pòdskacalo. Stopë pòdkùlnãna, jakbë chcala je skrëc przed jegò òczama. Ùdzëwòwala gò jednym krótczim wezdrzenim. Chto të jes? spitôl. Móm wiele mionów. Inana, Esznuna, Isztar, Asztarte, Jastra. Pani Nieba. Bòżëca wòjnë. Dërnô ë chôlpnô panowaniégò slowaczil Gerat. Jak të, Gòskù. Dlôcze të mie tak zwiesz? Dumùzy, Gilgamesz Mòjima mùlkama mògą bëc blós bóżkòwie. A tam, skądka të jes przëszed, jem znala czedës bóżka, co jak të rozmiôl rozkazowac mòrsczim pannóm ë chtërnémù ùlégalë sztormë, a kaszëbsczé Wiôldżé Mòrzé sã przed nim gladzëlo. Jegò miono bëlo Gòsk. Skądka të wiész, że jô jem òd Wiôldżégò Mòrzégò? Të doch môsz mòjã mùszlënã. Twòjã? Alaże! Kò të doch rzekla, że zwią ce Jastra. Jo, jo. Pierwi na tim miescu ale to ju czasë stôré jaczész stôri jidzë Jastrze sklôdalë òfiarë. Tëli le je òstóné kòl waju z kùlturë waszich praòjców Wenedów, co tczëlë mie za dôr mlodzeniégò ë brzadnoscë rodë. Wa w Jastrową Noc òddôwôta tczã Christusowi, chtëren je waszą nôdzeją na nowé żëcé. A to doch òd pòkónu swiata jô jem milotą. Jô, Bóg Matka. Ale co je z tą mùszlëną? Gerata, chtëren nie wierzil w żódnëch bògów, Òdj. Maciej Stanke jakòs malo zajimalë ne miónczi ó* to, chto bél òd pòkónu swiata, ażlë Òjc, ażlë Matka. Cypraea arabica òdrzekla Jastra, përznã zdostónô z turu. Z jãzëka hindi zwią je kaùri. Są merkã plennoscë ë przez to slëchają mòji bòskòscë. Kãtrzenié sã ë kùrestwò téż cë slëchają? Nie gadôj të tak. Celestné lakòtë są doch pëszné. Czejbë jô ni miôl tegò grzésznégò dzéla cala, reszta bë ju dôwno chcala w zemiã. Të pleszczesz, jakbë cë chto krziwdã miôl zrobioné. Pòj sa na mój klin. Pòlożë Gòskù glowã na pòdólkù Pani Nieba. Napij sã soków żëcégò z mòji bòsczi pùnë. (...) *W teksce napisónym przez Aùtora bëlacczim dialektã mómë òstawioné niechtërne znanczi ti nordowi òdmianë kaszëbiznë dopisënk redakcje. 12 POMERANIA LISTOPAD 2013

14 PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA Òficér JERZI HOPPE Czerwińc 1929 rokù wiesczé wieselé Ite, missa est! probòszcz, ks. Bernard Gończ błogòsławieństwã kùńcził mszã i pòdeszedł do młodi pôrë, żebë jesz rôz jima pògratulowac i złożëc żëczbë szczescô na nowi drodze żëcô. A stôri lëzyńsczi kòscół sw. Wawrzińca ledwò pòmiescył wszëtczich lëdzy. Ho, ho, bò to Michôł Wòjewsczi z Wiôldżégò Lasu żenił swòjã jediną córkã Trudkã! Tu wszëtcë znelë Michôła z pùstków, dobrégò gbùra, kùratora serotów i półserotów z òkòlégò Lëzëna. A téż we wiôldżim ùwôżanim mielë całi ród Wòjewsczich. I tëch z samégò Lëzëna, i z Gòscëcëna, z Czãstkòwa, i terô nawetka z nowi Gdini. Tej w kòscele bëła nié leno młodô pôra ze swiôdkama, òbie rodzënë, karno zaproszonëch sąsôdów i kamrôtów, ale przëszło téż wiele lëzyńczanów. Chcelë doch widzec Trudzënégò kawaléra, młodégò gbùra z Ludwichòwa, gdzes tam spòd Redë i Rëmi. Béł òn pôrã lat starszi òd swòji brutczi, pòstawny, módno òblokłi i mógł sã lëdzóm widzec. Tak samò zdrzelë z czekawòscą na swiôdka w żôłniérsczim mùndurze. Wele że, pòlsczi óberleutnant! Nié, nié óberleutnant, ale pòrucznik! Chtëż to je? Bëlë taczi, co pò cëchù pitelë sã drëdżich, a jiny ju wiedzelë i téż pò cëchùszkù dzelëlë sã swòją wiédzą. To je młodszi bracyna brutkôrza Trudczi! Służi w Tórnim, le terô przenôszają gò gdzes blëżi grańcë z Ruskama. Czej sã na chwilã òdwrócył, ti, co sedzelë i stojelë blëżi, widzelë, że na piersy mô złotawi medal. I czej tak lëzyńczanie zdrzelë na dobrze skrojony mùndur òficéra, na jegò prosté plecë, krótkò przëstrzëżoné kruz włosë, niejeden wrócył mëslama do pòlsczich ùłanów, chtërny niecałi dzesãc lat temù wjachelë do Lëzëna òd stronë Barłomina. Tak tu na nich żdelë, tëli wieczorów białczi szëłë pòlsczé Òdjimk z widzawiszcza w Chònicach z leżnoscë sparłãczeniô Pòmòrzô z Pòlską. Òdj. Maciej Stanke fanë, wësziwałë biôłé òrzłë! Chòc to bëła zëma, ùstawilë sztërë witalné brómë, biłë zwònë, orkiestra strażôków grała marsza, na pòwitanié jima wëszlë dorosłi i dzecë z czerownikã szkòłë, Pałaszã, na kùńc téż probòszcz Machalewsczi. Rëchli w kôzaniach ksądz redowôł sã, że kùreszce przińdze tu pòlsczé wòjskò. I co? Na kòniach ti ùłani wëzdrzelë jesz jakò takò, le czej jich wzãle na kwatérë, tej wëszło Bòże drodżi! jak òni są zabiédzony. Przë tim prôwdã rzec prosto brëdny. Chòc tu wszãdze téż bëła wòjnowô i pòwòjnowô biéda, ùgòscëlë jich, jak le chto mógł. A co bëło pôrã dni pózni? Ni ùłani sami, nikògò nie pëtając, brelë sano, zbòżé, zabiérelë chòwã i bilë na miãso. Przë tim pòtrafilë głosno pëskòwac! Że nibë mòże sã kòmùs pòlsczé wòjskò nie widzy?! Jak chtos szedł na skargã, dostôł dwadzesce piãc niżi pleców. Probòszcza jaż szlach trafił i ùmarł, czej mù ze stodołë zdżinãło 14 miechów ówsa i jiczmienia na séw, a kòmeńdant z bùchą mù pòd nos pòdsënął kòrbacza. Ksãdzu!!! Nicht tu lëdzóm rëchli nie rzekł, że w nym czasu to pòlsczé wòjskò ni miało wòjskòwégò prowiantu i żôłniérze bëlë głodny. A téż baro rozpùszczony. Òni widzelë leno, że tu nie bëło frontu, bò chëczë i stodołë stojałë w całoscë. Le ò tim nie mëslelë, że zacëskac mòcno pasa tak samò mùszelë wszëtcë. Nie wiedzelë, że dzecë w szkòle jadłë swòjã klapsztulã na kòmeńdã szkólnégò: hams, 25 razy przegrëzc, dopiéro tej pôłknąc. Tamtëch to nick nie òbchôdało! I taczi frëchòwny luntrusë gôdelë ò kùlturze, ale żebë chòc POMERANIA LËSTOPADNIK

15 PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA Òdjimk z widzawiszcza w Chònicach z leżnoscë sparłãczeniô Pòmòrzô z Pòlską. Òdj. Maciej Stanke pòprosëc, to ju nié. Szczescé, że te czasë minãłë... Terô lëzyńczanie wzérelë na młodégò òficéra z lubkòscą. Przez òstatné lata niejeden bëniel z Lëzëna i òkòlégò òdsłużił pòlsczé wòjskò, tak jak starszi brat Trudczi, Józef, chtëren béł we szwoleżerach w Starogardze. I chwôlelë, że tak òstro jak przódë ù Niemców, to tam nie bëło. Tak samò dzecë w szkòle miałë terô mni strachù przed szkólnyma... Czuj! Młodô pôra wëchòdzy, za nią jiny! Stôri òrganysta zaczął grac wieselnégò marsza i wszëtcë wësëpelë sã z kòscoła na plac fùl słuńca. Za kòscelną brómą ju ùstôwiałë sã briczczi dlô wieselników. Wszëtczé piãkno ùstrojoné czerwionyma, żôłtima a mòdrima szléfkama. Kònie bëlno wëszczotkòwóné, z nowima trodlama przë ùzdach. Taką samą czerwioną trodlã kòżdi kùczer ùwiązôł sobie przë kùńcu dwanôstczi, batuga. Paradné sle mùszałë rëchli bëc dokładno natłëszczoné i wëpùcowóné, jaż sã swiécałë. O, bò pò czim dało sã pòznac dobrégò gbùra? To doch nawetka môłé dzecë na Kaszëbach wiedzałë, że pò kòniach a slach! Z górczi przez wies, jaż za banowi przejôzd, briczczi, jedna za drëgą, jachałë malinczim drabingã. Niech lëdze widzą, że to ze slëbù jedze gbùrskô pôrka! Z przódkù jacha briczka z mùzykańtama òd Jana Sczelnika. Tu, bùten, grelë jak nôgłosni na trąbce, klarnéce, a jeden z całi mòcë walił w bãbel. Chto w Lëzënie nie béł w kòscele, ten terô abò szedł do pórtczi, abò zdrzôł przez rutë na długą kolonã gbùrsczich briczków. A ta kolona nie skrąca na krotszą piôszczëstą drogã do Wiôldżégò Lasu midzë pòlama a laskama, le jacha dali, jaż dojacha do krziżówczi i tej skrąca na szosã do Nowégò Kãbłowa. Tu pò gładczim asfalce briczczi gnałë galopã na wëmiątczi, jaż wiater gwizdôł w ùszach. Ach, co za jazda! Kùczrzë strzélelë z batugów, białczi trzimałë swòjé włosë, chùstë, a piszczałë z ùcechë. Mùzykańcë òstelë gdzes z tëłu, żebë nie pògùbic instrumeńtów. Długò taczi jazdë nie bëło, bò trzeba bëło skrącëc na pólną drogã i zebrac sã do grëpë. Terô ju pòmału na przódkù jacha młodô pôra, za nią briczka z mùzykańtama, za nima reszta. Na òbòrã wjachelë w pòrządkù, przë mùzyce. Tu wëszedł jima naprocëm kamrôt mùzykańtów z akordionã i zagrôł Chto sã w òpiekã, a dwie matczi, Cyla i Matilda, wëniosłë przed dwiérze przëstrojoné zelonyma gałãzama młodi pôrze brót chleba i sól na talérzëkù. Zarô włącził sã fotograf, chtëren przëjachôł rëchli i zarządzył, żebë przë scanie ù kùńca chëczi ùstawic pôrã régów ławów i stółków. Taczi dzéń, takô ùroczëstosc, to doch trzeba ùwiecznic! Na czestnëch placach zasadła młodô pôra, swiôdkòwie, rodzëce i starkòwie. Jiny stanãlë jak kòmù pasowało... Halo, tamta białka letkò w prawò! A wa dwaji nie zasłónita sąsôda! Terô ùsmiéch! Pstrik! I jesz rôz! Pstrik! Dzãka, bãdze prima! fotograf znôł swój fach. Zarô chłopi i knôpi chùtëszkò chwëcëlë za stółczi, ławë, niesle je do jizbów, bò doch wszëtcë bëlë dobrze głodny. Białczi zakrzątnãłë sã kòl talérzów, misków, znoszëłë z blatu kùchni i z kòmòrë cepłé a zëmné jedzenié. Dlô nôwôżniészich wieselników béł plac w paradnicë, reszta ùsôdała, gdze mògła. Òjc Trudë, Michôł, głosno òdmówił krótką mòdlëtwã, a tej ju kòżdi sã czestowôł czarniną i tëma rozmajitoscama, co na wieselnëch stołach kùsałë òczë i nosë. Na słono pòd kòrnus, a pózni na słodkò do bónkawë. Tak pò półtora gòdzënë w sąsedni jizbie mùzykańcë zaczãlë próbòwac swòje, zarô bãdą grac do tuńca. Bëńlowie, a téż ju ti starszi chłopi spòzérają na dzéwczãta i białczi, ùmiszlają so, do chtërny rëszëc nôprzód, czej leno młodô pôra wstónie òd wieselnégò stołu. Pón młodi ju sã pòdnôszôł, ale znów sôdł, bo tak jak i jiny ùcził głosné brzdãk! brzdãk!. Chtëż to wali łëszeczką w bùdlã? Aaa..., to bracyna w mùndurze! Ò co jemù jidze? Wszëtcë przëcëchlë i zdrzą na młodégò pòrucznika, a òn stanął i ùniósł rãkã: Szanowni Państwo! zaczął Ja... Róbert! Të sã nie wëgłupiôj, gadôj pò naszémù! przerwôł mù pón młodi Tu są sami swòji! Dobra, Klémãs! Tej rzekã tak: jô wiém, że tu, na Kaszëbach, je zwëk, że pierszi tuńc młodô pôra tańcëje ze sobą. Ale òd dzesãc lat jesmë Pòlską, a w Pòlsce, ti pańsczi Pòlsce, je tak, że wszëtczé tuńce zaczinają sã òd pòloneza. To je baro piãkny zwëk! Nas w wòjskù pòloneza naùczëlë i mògã gò pòprowadzëc w pôrze z Trudką. Klémi, të wezniesz do pôrë naszą sostrã, Mónikã. Reszta ùstawi sã za nama. To jidze dëcht letkò, chłopi chwëcą brutczi za lewą rãkã i ùstawią sã w rédze jak w szkòle... I melodia nie je trudno, to je tak: tam tara rara tam ra ra ra... Zarô jidã do grôjków i sã spitóm, czë znają Pòżegnanié Òjczëznë. Jo, Trudkò, të doch pòżegnôsz Wiôldżi Las i wnetka bãdzesz gòspòdënią w Ludwichòwie! Bëło trochã gôdczi, trochã smiéchù, le pón młodi cziwnął głową na zgòdã i wieselnicë szlë do drëdżi jizbë sã ùstawiac, a Róbert cos tłómacził mùzykańtóm. Za sztót pòdeszedł do pannë młodi, a czej kapela zaczã grac, nôprzód głãbòk ùkłonił sã 14 POMERANIA LISTOPAD 2013

16 PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA brutce, tej chwëcył jã za lewą rãkã i razã rëszëlë pòmału wkół jizbë. Jiny robilë tak samò i szlë za pierszą pôrą. Dwiérzama òd tëłu chëczë wëszlë na ògród pôra za pôrą, a tak samò i mùzykańcë wëszlë bùten. Mùzyka rozléwa sã terô hen, jaż pòd las, i wrôca głosnym chòchłã. Róbert z Trudą, a za nimi całô réga, robilë taneczny òprowôdzk midzë krzama swiãtojanków i krëzbùlów, pòd krzesniama, krëszkama a jabłoniama, i dali darżënkama midzë kwiatama a zôgónkama z bòbã, grochã i marchwią. Z jedny stronë letkò dżibałë sã, i jakbë ùsmiéchałë do nich, gladióle i wielofarwné palecznice, miészé czerwioné granôtczi i żôłto-bruné tërczi. Z drëdżi starnë sztramòwôł sã bób, a jegò czôrno-biôłé kwiôtczi nibë zdrzałë ze zdzëwienim na pòlsczégò òficéra z brutką we wieselnym stroju. Jak swiat swiatã tegò donëchczas nicht we Wiôldżim Lese ani òkòlim nie widzôł! I chòc bëło pózni jesz wiele tuńców, w tim ten zwëkòwi brutczi tuńc z kòszikã na dëtczi dlô młodëch, a téż rozbawilë wszëtczich dżôd z babą, kòżdi pòtemù ù se òpòwiôdôł le ò pòlonezu w ògrodze. I tak przez lata lateczné pamiãc ò nim òsta midzë wieselnikama... A Róbert przë leżnoscë slëbnëch ceremóniów i tuńców ni mógł nie pòmëslec ò swòji brutce Émilii, młodi szkólny, córce lékarza spòd Warszawë. Pòznelë sã w Tórnim, czej tam w maju bëła z wëceczką. Pòprôwdze jegò brutce? Pamiãtô Milka jesz ò nim? Pisa, że jo... Lëpińc 1929 w drodze na Kresë Pùlman pierszi klasë pòspiéwnégò cugù z Warszawë do Baranówiczów béł wnetka lózy. Róbert sedzôł sóm jeden w przedzélu i przez òkno spòzérôł na mazowiecczé a dali ju pòdlasczé pòla, lasë, chtërne gnałë do tëłu. I rozmiszlôł. Ò Milce? Kò ò ni téż, le wiãcy ò òdmianie w służbie. Miesąc temù dostôł nôkôz jaż do Słonëmiô, do 80 Półkù Piechòtë. Czemùże tak dalek? Ni mógłbë rzec, że jedze w czësto nieznóné, bò ju rôz béł na Kresach. Nie jachôł tej wëgódnym pùlmanã, co to, to nié. Razã z jinyma szedł piechti wiele dni, czasã nocą. Do nich strzélelë, òni tak samò strzélelë. Jile to ju lat temù? Bez mała dzewiãc, tak pòd kùńc gòrącégò lata 1920 rokù... A terô Róbertowi nawetka nie chòdzało ò to, że bãdze jesz dali òd Kaszëb. Chòc dobrze mù biwało z bracynama a sostrama i widzałë mù sã kaszëbsczé lasë, jezora, le jak no w wòjskù widiwôł rzôdkò i rodzënã, i swòje stronë. Nie bëło czasu na pòdzywianié przirodë ani czej miôł służbã, ani czej dostôł ùrlop. A rëchli? Jesz za knôpa mieszkelë na niewiôldżim gbùrstwie na piôseczkach kòl Łebniô, gdze cãżkò robic mùszôł kòżdi, dzeckò nié dzeckò. Tak samò nie bëło tej za wiele czasu zdrzec na lasë a blónë. Dobrze, że tatk miôł òkò i rãkã do kòni, a téż nosa przë kùpnie-sprzedażi. Czej Niemcë przegrelë Wiôlgą Wòjnã i sã rozeszło, że Kaszëbë bãdą w grańcach Pòlsczi, dzél niemiecczich gbùrów sprzedôwôł zemiã i wëjéżdżelë. To bëła dobrô spòsobnosc! Tatk wëcygnął ze żoczi, co tam ùzbierôł na hańdlu kòniama, i kùpił wiãkszé gbùrstwò w Ludwichòwie pòd Rëmią. Tu mòglë miec do pòmòcë parobka i dzéwkã. Ale gònił do robòtë nawetka sëna w ùniformie, czej ten przëjachôł na ùrlop, bò na gbùrstwie wiedno doch je co robic. Cëż, taczé żëcé nie bëło dlô Róberta... W Tórnim to béł czësto jiny swiat! Tam sã czuł panã... Miasto piãkné i lëdze szónowelë żôłniérsczi mùndur. A do tegò jesz jedno. W Tórnim, stolëcy pòmòrsczégò wòjewództwa, bëło wiele lëdzy ùczałëch, pòwôżnëch ùrzãdników. Grałë téatrë, kino, do se rôczałë kafejczi, wkół czëło sã leno pòlską mòwã. Kaszëbizna? Hmm, jak bë to rzec... Dlô Róberta kaszëbizna bëła zwikłą mòwą domôcą i gdze jindze rôd gôdôł pò pòlskù. Béł pòlsczim òficérã, chcôł gadac z wësoka, piãkno... Lubił dokładnosc, chtërną miôł we krwi, a téż dzãka wòjskòwi szkòle. Wedle niegò domôcô mòwa tegò w se ni mia, szkòda. Ale nôwiãcy gò mier zała niemczëzna. Ach, jak baro! Nawet òddzélné słowa, jaczé midzë Kaszëbama sã czãsto gãsto trôfiałë. Przez to wcale nie próbòwôł sã dostac do Kaszëbsczégò Półkù Strzélców Pòmòrsczich, gdze na pòczątkù bëła kaszëbskô kòmeńda. A czemù tak niemiecczi mòwë nie lëdôł? Czemù to béł dlô niegò znienawidzóny szwabsczi szwargòt? O, bò ni mógł zabëc, jak bëło w wòjskòwi szkòle w Königsbergù, gdze gò tatk wësłôł, czej Róbert miôł szesnôsce lat. Tatk chcôł dobrze, bò doch wòjskò wiedno je pòtrzébné, a na gbùrstwie miôł òstac bracyna. Le tatk mòże nie wiedzôł, jaczi syder, dril béł w niemiecczim wòjskù. I jak tam sënowie prësczich junkrów zdrzelë na niegò, na Kaszëbã ze wsë... Róbert jesz terô sã wzdrignął, jakbë znowù cził tak, jak tej, òsoblëwie na pòczątkù: Aufstehen! Raus! Schneller, du blöde Kerl!!!. Znaczi: Wstawac! Précz! Chùtczi, głëpkù!. Biwało téż jesz gòrzi! Wiele gòrzi! A przecã òn tak jak wszëtczé dzecë na Kaszëbach skùńcził szkòłã i béł dobrim ùczniã. Pòtrafił gadac i pisac pò niemieckù jak nen Prësôk. Le òni tam widzelë w nim parobka. Cëż, bëło, na szczescé dérało leno rok... Czej przëszła Pòlskô, zgłosył sã do téż wòjskòwi szkòłë w Pòznanim, chtërną pózni przenieslë do Bëdgòszczë. W pòlsczi szkòle bëło jinaczi: nôùka krotszô i zaliczëlë mù téż nã szkòłã niemiecką, za to béł cësk na patriotizm! Tam stôł sã Pòlôchã. Na kùńc dostôł stãpiéń pòdpòrucznika i trafił nôprzód do garnizónu w Bëdgòszczë. W wòjnie z bòlszewikama ùdzél wzął, chòc nié za wiôldżi. Czej 62 Półk Piechòtë bił sã jaż pòd Berdiczowã, jegò jesz tam nie bëło. Pózni kôzelë jemù w kòszarach szkòlëc rekrutów a òchòtników. A czej bòlszewicë pòdeszlë pòd Warszawã, półkòwi trafił sã òdcynk pò pôłniowò-wschòdni starnie stolëcë. Prawie tam bòlszewicë leno rôz atakòwelë, pózni ju ùcékelë, a òni jich gònilë. Dopiérkù za Niemnã tamti stawilë òdpór, a walczi ò Wòłkòwisk, pózni ò Baranówicze, bëłë baro krwawé. I pò latach, w 1928 rokù, medal za ùdzél w ny wòjnie Róbert dostôł tak samò, jak téż jiny ùczãstnicë. Ale nie lëdôł mëslec ò ti głodny i wszawi wòjnie, pòpôlonëch dwòrach, kòscołach i wsach, pòkaléczonëch trupach białk i dzecy. A czej sã tam ùspòkòjiło, béł przeniosłi, jak sã ju rzekło, do Tórnia i sã dosłużił pòrucznika. I pewno bë w Tórnim służił dali, le w maju 1926 rokù Marszôłk Piłsudsczi zrobił zamach, a jich garnizón stanął za rządã i za prezydentã Wòjcechòwsczim. Wnet pò tim zdjãlë kòmeńdanta garnizónu i zastãpców, pózni zajãlë sã dowódcama bataliónów. Jaż przëszedł, widzec, czas na pòruczników... Jak to bãdze w nym Słonëmim, gdzes tam niedalek pińsczich błot? Czej w 1920 r. szlë w czerënkù Baranówiczów, òminãlë to miasto. Tëli Róbert sã ju wëwiedzôł, że terô rechùje pôranôsce tësący mieszkańców, z tegò Pòlôchów je pòłowa. Aha, a czedës nôleżało do hetmana Michała Ògińsczégò, ùtwórcë Pòżegnaniô Òjczëznë. Wele tu Róbert sã pòdsmiôł trochã smùtno doch tak niedôwno tegò pòloneza wszëtcë razã tańcowelë we Wiôldżim Lese na wieselim Klémãsa i Trudë. Nie rzekł tej głosno, że to bëło POMERANIA LËSTOPADNIK

17 PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA pòżegnanié nié leno dlô Trudczi, ale i dlô niegò. Pòżegnanié z Pomòrzim... Minãło pôrã gòdzënów pòdróżë i cuch na dłëżi stanął na banowiszczu w Brzescu. Pò perónach krącëło sã wiele lëdzy, cëwilów i żôłniérzi. Jo, Brzesc to stôri òbarny gard, wòjnowô twierdza, stądka tu tëli mùńdurów. Czej tak Róbert wëzérôł przez òkno, narôz ùcził, jak dwiérze przedzélu sã òdmikają. Wchôdô banowi noszôrz z wiôldżima koframa i kładze je na pòlëcach. Za nim weszła panulka w strzédnym wiekù, w dłudżi sëkni, kapeluszkù i ze złożonym szormã òd słuńca: Dziń dooobri, panji płoruczniku! rzekła ze kresowim zaspiéwã Niech no pan płorucznik będzi takji mjiłi i płołożi młoją parasolkie i kapelusz ło tam, na półkie. Nu, baaar zo dziękuji, kachanieńkji! Ja do Baranowicz, a pan płorucznik? Në jo, terô Róbert miôł towarzëstwò. Dama jacha ze Lwòwa do swégò chłopa, jednégò z wëższich òficérów Półkù Artëlerii. Razã z przesadnienim we Brzescu bëła ju w rézë wiele gòdzyn i pewno brakło ji kògòs do słëchaniô. Taczégò jak młodi pòrucznik. Òpòwiôda ò semper fidelis Lwòwie, ò majątkù niedalek miasta, ò pòlsczich szlachcëcach i téż ò Ùkrajińcach. Z niejednyma z tëch cãżczé kłopòtë mają i władze, i pòlsczi sąsôdze, bò òni chcą miec swòjã samòstijną Ùkrajinã. A ti pieczelnicë, rusczi bòlszewicë żeb jich trastia! bùrzónów wspiérają, pewno nawetka jima za to płacą. Dama chcała Róberta jaż wëscëskac, czej sã dowiedza, że òn sã z bòlszewikama biôtkòwôł. Pòlôszë jich tej pògònilë, le terô znów są zagrôżbą, przez to pòlsczé wòjskò je tu baro pòtrzébné. Ji chłop razã z jinyma trzimô tu, na tëch òdwiecznëch pòlsczich zemiach, grańce, spòkój a pòrządk. Òna ze sënã mają starã ò majątk, bò to téż wôżné. Ale czej sã mòże wërwac, jedze do chłopa na tidzéń, dwa, żebë z nim pòbëc. Naszô Pòlskô brëkùje prôwdzëwëch patriotów! Takjich jak młój mąż. I pan, panji płoruczniku!. Róbert sóm za wiele nie gôdôł, leno słëchôł. Tamti to sygało i gôda, gôda bez òdpòczinkù. Wëcygnã òdjimk rozesmiónégò dzewùsa. A toż, kachanieńkji, młoja córuchna, najmłodsza. Jeszczi panieńka! Ładna? Za mną taka... Òn wezdrzôł na òdjimk i grzeczno pòchwôlił snożôtã dzéwczëca. Jo, jo, córka baro szlachùje za mëmą. Ni mòżna rzec, z wëglądu òbie mògą sã widzec, to są prôwdzëwé damë, le dlô niegò, Kaszëbë, taczé biôłogłowsczé gôdanié bez òprzestankù je mãczącé. Miec taką białkã i starkã? Za wiele szczescô! Jegò brutka, Milka, je jinô! Milka... Pòd drogą òn miôł we Warszawie pół dnia przeriwkù w rézë i mòglë sã ze sobą spòtkac, bò òna téż tam dojacha. Jile gòdzënów temù to ju bëło, czej gò òdprowôdza na banowiszcze? Chto wié, czedë bãdą mòglë sã widzec znowù. Ze Słonëmiô do Warszawë to je sztëk drodżi! Róbert przeprosył towarzëszkã pòdróżë, że je mòcno ùmãczony rézą jaż z Tórnia i mùszi sã trochã zdrzémnąc. Òna to rozmia, cziwnã głową i rzekła, że przeńdze sã do restaùracyjnégò wagóna. Czej wëszła, òn fakticzno wcësnął głowã w kącëk. Za òknã nie bëło nic czekawégò, bò cuch jachôł przez starnë pińsczich błot z biédnyma wioseczkama. Ùsnął i sniłë mù sã jasné włosë i mòdré òczë Milczi... Spôł pewno dosc mòcno, bò czej na kùńc przecknął, panulka ju sedza na swòjim placu, ale pòmału szëkòwała sã do wësadnieniô. Wezdrzôł na zégark. Òn tak samò mùszôł tu wësadnąc i czekac jesz półtora gòdzënë na cuch do Słonëmiô. Pan mi zawłoła tragarza, kachanieńkji? Proszę! Tu łoni zawszi czekaju na peronji. Było mi bar zo mjiło płoznać pana płorucznika. Ta może być, co na jakichś manewrach na Płohulance pan sie spłotka z młojim małżonkiem... Czej cuch pòmału wjachôł midzë perónë banowiszcza, Róbert òdemkł òkno i cziwnął na noszôrza. Razã z panulką wëszlë za noszôrzã na perón, tu Róbert jak no dżentelmen ùcałowôł w rãkã towarzëszkã pòdróżë Z Bogiem! Z Bogiem! i szedł do banowégò bùfetu, żebë doch co zjesc przed dalszą rézą. Tak zlecôł mù czas do pòdstawieniô cugù do Wòłkòwiska przez Słonëm. Bëłë to zwikłé wagónë II i III klasë, gdze wsôdelë tutészi lëdze, chtërny wëzdrzelë jinaczi niżlë na wëbrzeżim abò w Tórnim czë w Warszawie. Wiele chłopów miało brodë i chòc to béł doch gòrący lëpińc, nosëlë mùcë na głowach, a białczi chùstë. Jo, to je wschód, Pòlskô B, tu sã wiele nie zmieniło! Na szczescé pół wagóna bëło I klasë, tam òni nie wsôdelë i Róbert miôł całą łôwkã dlô se. Plac pò drëdżi starnie zajął jaczis brzëchaty kùpc z wiôldżima taszama, ale zarô zaczął spac. Cuch sã wlókł pòmału, równak jachôł pùnktualno i w Słonëmim Róbert béł ò czasu, trafił téż na rozklekòtóną taksówkã, chtërna pòdwiozła gò do kòszarów 80 Półkù Piechòtë Strzélców Nowògródzczich. Zrobiło sã ju dosc pózno i diżurny òficér wskôzôł mù jizbã w wëdzelonym skrzidle, gdze béł òficérsczi hotel. Półkòwnik Kohùtnicczi przëjmie Róberta reno ò pół ósmi! rzekł. I tak téż sã stało. Czej reno wszedł do kancelarii i sã zameldowôł, kòmeńdant przezérôł jegò papiorë. Pòdôł rãkã, wskôzôł stółk i chwilkã mëslôł. Tej rzekł, że tu politiczi ni ma, Róbert dostónie plutón, a za miesąc, dwa bãdze do òbjãcô kómpania w 79 Półkù, téż w Słonëmim. Òn ju òbgôdôł sprawã z tamtim kòmeńdantã, pòdpółkòwnikã Turkòwsczim. Bãdze dlô Róberta awans na kapitana, dostónie swòjégò ordinansa. Róbert je kawalérã? Półkòwnik sã letkò pòdsmiôł. W òkòlim je wiele snôżich szlachecczich brutków, a za mundurem panny sznurem!. Mòże Słonëm nie wëzdrzi jak Tórëń czë nowô Gdiniô, ale mô stôrą historiã i widzôł niejednã bitwã na miecze, szable, a pózni na karabinë i armatë. Lubi pan Trylogię, poruczniku? dodôł To tutaj tamtego ducha nadal można spotkać, poczuć. Sam pan zobaczy i poczuje! Zresztą coś niecoś pan już w tych stronach widział, a tutaj czas płynie wolniej. Dziś niech pan odpocznie, a jutro obejmie pan swój pluton. Życzę satysfakcji! NAJŚWIEŻSZE INFORMACJE Z ŻYCIA ZKP W TWOJEJ SKRZYNCE MEJLOWEJ ZAPISZ SIĘ DO NEWSLETTERA NA 16 POMERANIA LISTOPAD 2013

18 LASNÔ GÒSPÒDARKA Jak gniôzdo bòcóna Chòc jedlëna rosce ù nas ju òd wnet 200 lat, równak wiele lëdzy wcyg nie rozmieje ji òdróżnic òd danë. Na Pòmòrzé trafia w pierszi pòłowie XIX wiekù. To béł czas, czej prësczi lesny zaczãlë szëkac taczich gatënków òd drzew, jaczich hòdowanié dôwało nôwiãkszi wzątk. Bùczi, dãbë, chójczi mielë na placu. Wzérelë równak za jinyma. Niejedne, jak daglezjô, przëcygnãlë jaż z Americzi. Në kò danë rosłë na pôłnim Prësów, skądka droga krótkô. Jistno bëło z jedlëną. Na Kaszëbë jedlënowé semiona przëwiezlë m.jin. z Sudetów. Ù nas sadzëlë jedlënã w rozmajitëch placach, doch lesny mùszelë sã doznac, gdze nowé w naszich stronach drzewò naléze pasowny dlô se môl. Do dzysô z nëch XIX-wiekòwëch òbsadzeniów wiele nie òstało. Dzél ju spùscëlë, jiné nie wërosłë, bò miałë za sëchò, za jasno, za lëchi gruńt. Na Kaszëbach w pôrã placach wëbëłë tej-sej, w tim w nadlesnieństwie Trzebielëno i nadlesnieństwie Kartuzë. Równak nôwiãcy rosce jedlënów w bëtowsczim pòwiece, òsoblëwie w nadlesnieństwie Òsësznica. Tu na nordowim ùchile przédny mòrenë, wąsczim pasã, jaczi sã cygnie kilométrama, je mòżno òbzerac taczé, co są wiãcy jak 130 lat stôré, i te, co zaczãłë żëcé dopiérze 2 3 lata dowsladë. W Lesnieństwie Płótowò urządzëlë dzél lasu specjalno, żebë zbierac stądka jedlënowé szëszczi. Płotã ògaconé, są bezpieczné òd wiãkszégò zwierza, prôwdac nick lëchégò òd niegò stôrim, wësoczim drzewóm i tak bë nie bëło. Równak môłé jedlënczi, rôd grëzoné bez sôrnë a dzëczi, nijak bë nie wëbëłë. Ten tu dzél lasu mómë w zachòwie, żebë ùtrzëmac ù nas jedlënã. Stądka bierzemë semiã na sadzonczi do naszich lesnieństwów, a téż përzinkã jidze do bankù genów w Kòstrzëcë klarëje nadlesny z Òsësznicë Jarosłôw Czarnecczi. Roscą tu téż małé drzéwiãta, co sã samé Òdj. K. Rolbiecczi pòsadzëłë. W Płótowie jedlënowégò żniwa nie dô kòżdégò rokù. Tec prawie w tim szëszczi zbiérelë. Wzãła sã za to firma Integra jaż z Wiôlgòpòlsczi. Na jedlënach szëszczi roscą na samim czëpkù. W naddôwkù òne nie spôdają, nim sã z nich semiona nie wësëpią. Temù je mùsz jaż tam sã trëkac, a to nie taczé prosté gôdô Paweł Gąbka z Integrë. Na drzewa, dlô bezpiekù i żebë nie renic kórë, wchôdają pò òsoblëwëch zrzeszónëch pòwrósłama drôbkach. To nasz pateńt dolmaczi Paweł. Wlezenié na czëpk bawi pôrãnôsce minut. Tam sã rwie sziszczi wnet gòdzënã, ale leno tedë, czej ni ma wiatru i na górze nie wichlô. Wedle Pawła pòmòrsczé jedlënë są nôpëszniészé w całi Pòlsce. Widzą sã téż òsësznicczémù nadlesnémù. To takô naszô perla. Wësok, prostô, a jesz nie degradëje gruńtu tak, jak chòjna abò dana. Bez nią ekòsystemë lasné negò mòrenowégò chrzebtu są cekawszé i zdrowszé gôdô J. Czarnecczi. Równak nadlesny mùszi miec téż starã ò ekònomiã. W jegò całim nadlesnieństwie przedôwają do 1000 m³ jedlënowégò drewna na rok. Je równo dobré jak jinëch jiglënowëch ôrtów letczé, mòcné, dżibczé. A jesz do tegò pnie prosté i baro słabò zbiéżné, co òznôczô, że wnet na całi długòscë są tak samò grëbé. To wôżné, bò czej je przecérómë, òstôwô mało òdpadów klarëje nadlesny. Te plusë nie òznacziwają, że jedlëna stónie sã wiele barżi pòpùlarnô w naszich lasach. Mómë na to za mało dosc dobri zemi. Òkróm tegò, jak to bëło wërazno widzec np. na specjalny kònferencji w 2010 r., jaką ùsadzëlë w nadlesnieństwie Strzebielëno, nôùkòwé aùtoritetë lëchò zdrzą na rozkòscérzanie tegò drzewa. Prôwdac, zgôdzają są na ùtrzimónié dzysôdniowi stojiznë, òdnôwianié areału, tec wcyg mają jedlënã za cëzą na Pòmòrzim roscënã. P.D. POMERANIA LËSTOPADNIK

19 Z HISTORII RUCHU REGIONALNEGO ZRK nadal skrywa tajemnice (część 2) O Zrzeszeniu Regionalnym Kaszubów (ZRK) można przeczytać w wielu opracowaniach. Uderza w nich, że znaczna część zawartych tam informacji stanowi powielenie wcześniejszych publikacji, inne natomiast są pomijane przez kolejnych autorów. Powoduje to, że historia tej organizacji ciągle osnuta jest mgłą tajemnicy. To jeden z powodów, z których chciałbym się podzielić z Czytelnikami kilkoma refleksjami nasuwającymi się po przejrzeniu archiwalnych przekazów w części dotąd niewykorzystywanych. BOGUSŁAW BREZA Praca organiczna Członkowie Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów w części udanie podjęli próbę nawiązania współpracy z instytucjami kulturalnymi polskiego międzywojnia i wpisania swojej działalności oraz wytyczonych sobie celów w szersze inicjatywy kulturowe II Rzeczpospolitej. Mam tutaj na myśli nie tylko wspomniany już zjazd Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i udział w obchodach Święta Morza, ale także chociażby występ chóru Moniuszko z Gdańska podczas wspomnianej uroczystości ku czci Floriana Ceynowy w 50. rocznicę jego śmierci. Można też dopowiedzieć, że uroczystość tę zakończono wzniesieniem trzykrotnego okrzyku na cześć Rzeczypospolitej Polskiej. Najbardziej jednak chciałbym podnieść prowadzoną wówczas przez zrzeszyńców swoistą pozytywistyczną pracę organiczną. Tak nazywam wygłaszanie przez nich referatów o przeszłości i teraźniejszości regionu wobec w większości niewykształconych słuchaczy, starania, by umocnić ich kaszubską tożsamość i chlubę z własnej specyficznej historii, kultury i języka. Ze znanych mi przejawów działalności ZRK do tego nurtu zaliczam także informację kartuskiego starosty o wystawieniu w listopadzie 1930 r. w Miszewie kaszubskojęzycznej sztuki teatralnej Na cześć księcia Świętopełka, biednego Florka, jego syna Janka i Marychny Szymichowej (pierwotny tytuł sztuki A. Labudy Z czasów Swiãtopôłka Bëlnégò, wydanej po raz pierwszy w ubiegłym roku). Starosta przypisał organizację tego wydarzenia wyłącznie J. Trepczykowi i A. Labudzie, ale ponieważ byli to czołowi działacze ZRK, można je włączyć do działalności tego stowarzyszenia. Przedstawienie poprzedziło krótkie wystąpienie A. Labudy o historii Pomorza, w którym między innymi stwierdził, że Pomorze kiedyś było samodzielne i bez ludzi napływowych. Na marginesie z historycznej zaciętości wspomnę, że stwierdzenie to miało charakter historycznej propagandy, oczywiście oderwanej od realiów pomorskiego średniowiecza. Wystarczy wspomnieć między innymi o zakonnikach z klasztoru w Oliwie, ważnego miejsca dla kaszubskiej tożsamości, do którego przybyli oni spoza księstwa kaszubsko-gdańskiego. Jeszcze bardziej wymowne są ustalenia historyków, że rozpoczęte pod rządami książąt na Pomorzu osadnictwo ludności niemieckiej [też przybyłej z zewnątrz BB] przyczyniło się do wprowadzenia nowych technik produkcji rolnej i rzemieślniczej, lepszych form organizacji pracy. Innymi słowy zrzeszyńcy nie tyle chcieli (i byli w stanie!) przekazać prawdziwą wiedzę o historii Kaszubów, ich języku i kulturze, ile ją zmitologizować i uzasadnić wobec słuchaczy jej wielkość oraz wyjątkowość. Podobnie podchodzili do tworzonej przez siebie literatury. Szczególnie jednak w tym pierwszym okresie wydaje się, że poszczególne utwory powstawały w pierwszej kolejności nie do publikacji, lecz dla bezpośredniego przedstawienia odbiorcom. W tym kontekście zasygnalizuję jeszcze, że na tejże uroczystości ku czci F. Ceynowy deklamacje w narzeczu kaszubskim wygłosił Labuda [własnych wierszy? BB], a J. Trepczyk zaśpiewał solo Reknicę. Zapewne chodzi tutaj o stosunkowo niedawno wydany w dotychczas odkrytych fragmentach poemat autorstwa A. Labudy o tym samym tytule. Może więc warto podsunąć współczesnym muzykom, śpiewakom kaszubskim, by również dzisiaj śpiewali ten utwór? Dziel i rządź... Według starosty sztuka Na cześć księcia Świętopełka... miała przedstawiać walkę Kaszubów o niepodległość. Podał też, że wykonało ją sześć osób, w tym syn i córka nauczyciela Ruchniewicza z Rębiechowa. Amatorscy aktorzy występowali w strojach dawniejszych Kaszubów, sprowadzonych przez A. Labudę i J. Trepczyka co nieco zaskakuje z Wolnego Miasta Gdańska. Przedstawienie oglądała garstka młodych ludzi, których zwabił Labuda przyrzekając im, że po przedstawieniu odbędzie się zabawa taneczna, na co jednak wójt Byczkowski nie zezwolił. Te ostatnie stwierdzenia kartuskiego starosty mogą wywoływać oburzenie. 18 POMERANIA LISTOPAD 2013

20 W międzywojniu powszechnym było łączenie głównego przedmiotu działalności każdego stowarzyszenia z różnymi formami rozrywki, w tym głównie z zabawami tanecznymi. Prawie wszystkie ówczesne towarzystwa je organizowały i to one często a nie główny przedmiot działalności decydowały o atrakcyjności większości organizacji. Wykorzystywały to również władze państwowe i samorządowe, organizując takie zabawy na zakończenie przygotowywanych przez nie uroczystości, np. wojskowych parad. Tak więc A. Labuda nie zwabiał propozycją zabawy co ma przecież zabarwienie pejoratywne słuchaczy na kaszubskie przedstawienie, ale wykonywał w tamtych czasach normalną, powszechną pracę aktywnego działacza społecznego. Natomiast wójt, przypuszczam, że na oczekiwanie władz zwierzchnich, zachował się w myśl zasady dziel i rządź. Tym organizacjom, które władze postrzegały jako swoje (bądź im obojętne), udzielał zgody na urządzenie zabawy, innym jej odmawiał, mocno utrudniając ich pracę. Znając więcej takich sytuacji, jestem pewien, że w piśmie odmownym zawarto informację o dobru publicznym (np. trosce o bezpieczeństwo), które stanęło na przeszkodzie, żeby takiej zgody udzielić, chociaż rzeczywisty tego powód był inny: brak akceptacji przeważającej części przedstawicieli władz dla merytorycznej działalności ZRK. Jest to jeden z wielu przejawów administracyjnych szykan, z jakimi spotkali się zrzeszyńcy ze strony II Rzeczpospolitej od początku swojej działalności. Umarło śmiercią naturalną? Jak sądzę, wiele osób (także sami zrzeszyńcy) właśnie te szykany uznawało i uznaje za główną przyczynę upadku ZRK. Dla innych zapewne są nimi nieumiejętność dyplomatycznej rozmowy, postawy jego czołowych działaczy wobec władz i członków innych organizacji, nadmierne podkreślanie wyjątkowości Kaszubów i niedostrzeganie przez to wartości innych grup etnicznych, pomijanie odmiennych poglądów, braki w wykształceniu i wiedzy zrzeszyńców itd. Być może, w każdej z tych przyczyn tkwi ziarno prawdy. Przyznam jednak, że zapoznanie się z zebranymi przeze mnie okruchami z dziejów ZRK wpłynęło na zauważenie jeszcze jednego, ewentualnego tego powodu. Mam przed sobą skrótowe notatki ze sprawozdania z bodajże ostatnich dwóch spotkań członków ZRK należących do koła w Kartuzach, które odbyły się (miały się odbyć) w 1932 r. Na pierwszym z nich było obecnych 28 osób. Przewodniczył mu (nieznany mi z imienia) mieszkaniec tego miasta o nazwisku Leszkowski. Miało ono bardzo krótki przebieg: Po zagajeniu i odczytaniu porządku dziennego nastąpiły wolne głosy, w których nikt nie przemawiał, wobec czego przewodniczący zmuszony był po piętnastu minutach zebranie zamknąć. Kolejne zebranie, planowane na siódmego sierpnia, już się nie odbyło z powodu nieprzybycia odpowiedniej liczby członków. Sugeruje to, że głównym twórcom ZRK zabrakło pomysłu i inwencji na dalsze prowadzenie organizacji bądź nie byli w stanie ogarnąć jej wszystkich ogniw. Patrząc z perspektywy czasu i pewnego doświadczenia organizacyjnego, nic przecież nie stało na przeszkodzie, by urozmaicić program spotkania, tak by był on atrakcyjniejszy, czy pobudzić toczącą się na nim dyskusję. Nawet gdyby to się spotkało z przeciwdziałaniem władz, to potencjalnie chętni do współdziałania z zrzeszyńcami nie byliby sami. Z zacytowanych sprawozdań wynika, jakby to nie lud był obojętny na sprawy kaszubskie, jak niejednokrotnie żalono się na łamach pisma Zrzesz Kaszëbskô, ale odwrotnie: to kaszubska elita, zrzeszyńcy nie sprostali oczekiwaniom i gotowości działania Kaszubów. Nic dziwnego, że jak się wydaje ZRK umarło śmiercią naturalną, a za symboliczne jego zakończenie można uznać powstanie w 1936 r. kolejnej kaszubskiej organizacji: Zrzesz Naszińcóv, której głównym organizatorem był A. Labuda. Jak dotychczas, nie udało się odnaleźć żadnych śladów jej publicznej działalności, najprawdopodobniej nie przejawiła jej wcale i szybko również zakończyła istnienie. Zwraca jednak uwagę, że do jej formalnych członków-założycieli należało kilkadziesiąt osób, w tym Grzegorz Leszkowski, zapewne tożsamy z wcześniej wy- Z HISTORII RUCHU REGIONALNEGO mienionym Leszkowskim prowadzącym zebranie ZRK w Kartuzach. Oznacza to, że nadal byli przeciętni Kaszubi gotowi do współpracy ze zrzeszyńcami, także będący wcześniej członkami ZRK, chociaż w jeszcze mniejszej liczbie niż w ramach tej ostatniej organizacji. Zrzesz Młodo-kaszëbków Nie można też pominąć, że ZRK było tą organizacją, w ramach której powstało wyjątkowe stowarzyszenie w całych dziejach kaszubskiego ruchu regionalnego. Mianowicie w 1932 r. jako oddział ZRK powstało towarzystwo pod nazwą Zrzesz Młodo-kaszëbków, grupujące kobiety chcące pracować na rzecz Kaszub i Kaszubów, w szczególności języka pomorsko-kaszubskiego. Zaprzecza ono wizerunkowi zszeszyńców jako tych, którzy hołdowali tradycyjnemu podziałowi ról pomiędzy kobiety a mężczyzn, co można łatwo zaobserwować SŁUCHAJ POMERANII POMERANIA LËSTOPADNIK