AKUMULACJA MIKRO- I MAKROPIERWIASTKÓW W MCHACH I W POROSTACH

Transkrypt

1 ECOLOGICAL CHEMISTRY AND ENGINEERING S Vol. 15, No. 3 Andrzej KŁOS 1, Małgorzata RAJFUR 1, Maria WACŁAWEK 1 i Witold WACŁAWEK AKUMULACJA MIKRO- I MAKROPIERWIASTKÓW W MCHACH I W POROSTACH ACCUMULATION OF MICRO- AND MACROELEMENTS IN MOSSES AND LICHENS Streszczenie: Porównano stężenia analitów zakumulowanych w epigeicznych mchach i w epifitycznych porostach rosnących na tych samych obszarach. Do wyznaczania zależności między stężeniem analitów w próbkach mchów i porostów wykorzystano wyniki badań opublikowanych w czasopismach znajdujących się w bazach danych SCIENCE DIRECT. Poprzez analizę funkcji: ln(c x,mech) = lna + bln(c x,porost) wykazano z dużym prawdopodobieństwem, że stężenia analitów zakumulowanych w porostach i w mchach mają porównywalne wartości, a różnice wyrażone w formie: = (c x,porost c x,mech)/( c x,porost + c x,mech) mogą wskazywać na ich pochodzenie. Przedstawione zależności mogą zostać wykorzystane w badaniach biomonitoringowych. Słowa kluczowe: bioakumulacja, porosty, mchy, biomonitoring Wprowadzenie We współczesnych metodach oceny zanieczyszczenia środowiska coraz częściej wykorzystywane są organizmy, reagujące na zmiany składu chemicznego otoczenia: biowskaźniki, opisujące jakościowe zmiany, oraz biomonitory, mierzące ilościowy charakter tych zmian [1, ]. Porosty i mchy są postrzegane jako jeden z głównych biowskaźników i biomonitorów zanieczyszczenia atmosfery [3]. Grupą metod wykorzystujących mchy i porosty do oceny zanieczyszczenia środowiska są metody, polegające na badaniu pierwiastków śladowych zakumulowanych w ich strukturze. Taka analiza dostarcza wielu informacji dotyczących zanieczyszczeń emitowanych do środowiska, pozwala na ocenę zmian jakości środowiska oraz umożliwia wyznaczenie kierunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Możliwości wykorzystania mchów i porostów jako biowskaźników 1 Katedra Biotechnologii i Biologii Molekularnej, Uniwersytet Opolski, ul. kard. B. Kominka, 5-3 Opole, aklos@uni.opole.pl Katedra Fizyki Chemicznej, Uniwersytet Opolski, ul. Oleska, 5-5 Opole, waclawek@uni.opole.pl

2 39 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek i biomonitorów zanieczyszczenia atmosfery są stałym tematem polemik wśród badaczy. Podstawową trudnością ilościowej oceny zanieczyszczenia środowiska na podstawie analizy składu pierwiastków śladowych zakumulowanych w materiale roślinnym jest wielowymiarowość oddziaływań między biomonitorem a otoczeniem []. Do czynników abiotycznych, mających wpływ na intensywność sorpcji pierwiastków śladowych, należą m.in.: warunki klimatyczne, geologiczne i siedliskowe. Do badania zawartości mikro- i makropierwiastków skumulowanych w biomonitorach zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego wykorzystuje się instrumentalne metody analityczne, m.in. atomową spektrometrię absorpcyjną (AAS) [5], spektrometrię masową (MS) [] i instrumentalną neutronową analizę aktywacyjną (INAA) [7]. Autorzy nie są zgodni co do preferencji sorpcyjnych mchów i porostów [] zarówno tych rosnących w warunkach naturalnych, jak też transplantowanych z rejonów czystych ekologicznie i eksponowanych w celach monitoringowych w rejonach zanieczyszczonych. Zarówno mchy, jak i porosty wykazują preferencje sorpcyjne, wynikające z powinowactwa analitów do struktur sorpcyjnych [9]. Badania wskazują, że w warunkach naturalnych w mchach lepiej akumulują się: Al, Ca, Cr, Ni [1], Al, Cr, Fe, Mn, Ni i Ti [11], natomiast w porostach: Cu, Hg, Na, Ti, Zn [1], Cd, Cu, Hg, Pb, V i Zn [11]. Porównywalnie akumulują się: Cd, Fe i Pb [1]. Badania prowadzone w Maroku wykazały znaczne różnice w akumulacji pierwiastków w zależności od gatunku mchów i porostów; na stężenia analitów w porostach epifitycznych tego samego gatunku miały także wpływ: wysokość, na której rosły, oraz rozmiar, zależny od wieku porostów [1].Wyniki badań prowadzonych wokół centrum Sofii [13], gdzie w plastikowych opakowaniach eksponowano po gatunki mchów: Sphagnum girgensohnii i Hypnum cupressiforme oraz porostów: Pseudevernia furfuracea i Usnea barbata, wskazują na różnice w preferencjach sorpcyjnych w zależności od sorbowanego pierwiastka oraz od gatunku mchów i porostów. Analiza danych wykazała również, że na przyrost stężenia analitu może mieć wpływ jego początkowe stężenie przed okresem ekspozycji. Takiej zależności np. dla Al, Co, Cu, Mo, Ti i V nie wykazały zmiany stężeń analitów w mchach i w porostach eksponowanych w Neapolu [1]. Charakterystykę mchów i porostów pod względem ich właściwości sorpcyjnych i biomonitoringowych przedstawiono w [15]. Celem przeprowadzonej analizy danych literaturowych było porównanie sorpcji analitów w mchach i w porostach (na proporcjonalną zależność wskazywały m.in. wyniki podane w [1]) oraz pokazanie możliwych przyczyn różnic w ilości zakumulowanych analitów. Do wyznaczania zależności między stężeniem analitów w próbkach mchów i porostów wykorzystano wyniki badań opublikowanych w czasopismach znajdujących się w bazach danych SCIENCE DIRECT. Badania porównawcze polegały na analizie, będącego różnicą w stężeniach analitów (c x,porost c x,mech ), odniesioną do wartości średnich tych analitów w porostach i w mchach (c x,porost + c x,mech )/: = (c x,porost c x,mech )/(c x,porost + c x,mech ) (1) Dane te przedstawiono także w postaci: ln(c x,mech ) = lna + bln(c x,porost ) () Zbadano poziom istotności hipotezy: ln a = i b = 1. Wtedy funkcja () upraszcza się do postaci: c x,mech = c x,porost.

3 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 399 Charakterystyka obszarów badawczych Prezentowane wyniki badań dotyczą obszarów różniących się pod względem warunków klimatycznych, depozycji i rodzaju zanieczyszczeń. Badania prowadzono w Rosji na Półwyspie Kolskim, obszarze o dużym zanieczyszczeniu emisją przemysłową, w okolicach ośrodków przemysłowych: Zapoljarnij (Z), Kirovsk (K), Monchegorsk (M) [17], we Włoszech, na obszarach geotermalnych Toskanii: w okolicach Piancastagnaio (P) [1] i Bagni S. Filippo (BSF) [19], na obszarach ekshalacji wulkanicznych w pobliżu Acquapassante (A) [19], a także w pobliżu Colline Metallifere (CM), obszarze geotermalnym, na którym znajdowały się nieczynne już kopalnie rud metali, m.in.: żelaza, miedzi, ołowiu i cynku [11], oraz w północno-wschodnich Włoszech, w pobliżu małej wioski Sappada (S), skąd pobierano próbki w celu ich ekspozycji w Neapolu [1]. Badania prowadzono także w Polsce, w Górach Świętokrzyskich w pobliżu miejscowości Wymysłów (W) [1], w Turcji, w pobliżu miast Demirköy (D) i Íğneada (I), położonych przy granicy z Bułgarią [], oraz w Bułgarii w Vitosha Mountain Natural Park (VMNP), skąd pobierano próbki mchów i porostów w celu ich ekspozycji na terenie Sofii [13]. Badano także aktywności Cs-13 i Cs-137 zakumulowanego w porostach i w mchach, rosnących w prowincji Ordu (Or) położonej u wybrzeży Morza Czarnego w Turcji [1]. Półwysep Kolski, położony u zbiegu granic Rosji, Finlandii i Norwegii, z powodu rozwiniętej infrastruktury przemysłowej jest częstym obiektem badań dotyczących stanu środowiska, m.in. [, -], oraz dalekiego zasięgu oddziaływania emisji z tego obszaru [5]. Charakterystyczna dla tego regionu jest, nieporównywalna z innymi europejskimi centrami przemysłowymi, emisja miedzi i niklu. Według oficjalnych danych, w 199 r. z aglomeracji: Nikel, Zapoljarnij, Monchegorsk wyemitowanych zostało łącznie 19 Mg Ni, 11 Mg Cu, a ponadto 9 Mg V O 5 i 9 Mg Co [, ]. Wskaźniki zanieczyszczenia powierzchniowych warstw gleby na przygranicznym obszarze Rosji, Norwegii i Finlandii (próbki do badań pobierano głównie w 199 r.) wynosiły: dla niklu wartość maks. 3 µg/g, mediana 13,7 µg/g, dla miedzi odpowiednio 1 i 1,7 µg/g, a dla kobaltu: 9, i 1,5 µg/g []. Charakterystyczna dla obszarów oddziaływania emisji z elektrowni geotermalnych w pobliżu Piancastagnaio jest zwiększona zawartość As, Hg i Sb w aerozolu atmosferycznym. Obszary geotermalne charakteryzują się częstym występowaniem rud rtęci - HgS (cynober). Dla przykładu, zmierzone średnie koncentracje Hg w porostach i mchach na obszarach geotermalnych wynosiły odpowiednio:,9 i,3 µg/g (Piancastagnaio), i, µg/g (Travale-Radicondoli), a na obszarze uznanym za mało zanieczyszczony:,15 i,11 µg/g [19]. Szczegółowe dane dotyczące akumulacji Hg w porostach i w mchach zebranych w 1 punktach pomiarowych w pobliżu Piancastagnaio przedstawiono na rysunku 1 [19]. Badania te wskazały na glebę jako główne źródło zakumulowanego w mchach i w porostach glinu i żelaza. Stwierdzono także, że zwiększone stężenie cynku, głównie w porostach, jest związane z odległymi źródłami emisji. W Toskanii badania przeprowadzono także na obszarze oddziaływania fumaroli (gorących ekshalacji wulkanicznych), w pobliżu Acquapassante oraz na obszarze aktywnych źródeł geotermalnych w pobliżu miejscowości wypoczynkowej Bagni S. Filippo. Nie wykazano znaczących różnic dotyczących stężeń As, Hg i Sb, emitowanych ze źródeł

4 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek naturalnych (fumaroli) oraz z elektrowni geotermalnych. Jako przyczynę zwiększonej zawartości Cd i Pb w próbkach mchów i porostów zebranych w okolicy Bagni S. Filippo wskazano emisje komunikacyjne, związane z dużym ruchem turystycznym w tej miejscowości [19]. c Hg, porost 1,,9,,7,,5,,3,,1,,,1,,3,,5, c Hg, mech Rys. 1. Porównanie stężeń rtęci [µg/g] zakumulowanej w mchach i w porostach rosnących w okolicy Piancastagnaio [19] Badania w Toskanii obejmowały obszar wokół Colline Metallifere, położony na północny wschód od miejscowości Follonica. Jest to strefa oddziaływania emisji z elektrowni geotermalnych, naturalnych ekshalacji oraz emisji z terenów miejskoprzemysłowych położonych wzdłuż wybrzeża Morza Tyrreńskiego. Znajdują się tam również nieczynne już kopalnie rud miedzi, żelaza, ołowiu i cynku. Przeprowadzone badania wykazały bardzo małe stężenia Cu i Pb w mchach i w porostach. Z szacunkowych danych odczytanych z rysunków zamieszczonych w publikacji [11] wynika, że ok. 9% badanego obszaru charakteryzowało się większą zawartością kadmu w porostach niż w mchach (średnia dla obszaru wynosi odpowiednio, i,19 µg/g). Średnie wartości dla rtęci wynosiły odpowiednio:,17 i,1 µg/g, dla ołowiu 3, i,71 µg/g i dla cynku 3,7 i 5, µg/g, przy czym spośród punktów pomiarowych tylko w odnotowano wyraźnie większe stężenie cynku w mchach w porównaniu z porostami. Proporcje pozostałych analitów układały się odwrotnie. W Polsce prowadzono badania m.in. na obszarze Gór Świętokrzyskich [1]. W trzech punktach pobierania próbek badano stężenia zanieczyszczeń w glebie oraz w materiale roślinnym, m.in. w mchach i w porostach. Na badanym obszarze w mchach i w porostach odnotowano dużą zawartość kadmu i ołowiu. Analiza zawartości metali ciężkich w mchach i w porostach zebranych w Turcji w pobliżu miejscowości Demirköy wykazała zwiększone stężenia Cr i Co oraz Zn, którego głównym emitorem na badanym obszarze są spalarnie śmieci. Mchy i porosty zebrane w pobliżu nadmorskiej miejscowości Íğneada wskazują na dużo mniejsze zanieczyszczenia tymi polutantami.

5 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 1 Jak wspomniano, próbki porostów i mchów pobranych z okolic wsi Sappada we Włoszech i z obszaru Vitosha Mountain Natural Park w Bułgarii były wykorzystywane w celach ekspozycji na terenach zurbanizowanych. Bazowe pomiary stężeń analitów w obu przypadkach wskazują na dużą zawartość kadmu, w okolicach Sappada także ołowiu zarówno w próbkach mchów, jak i porostów, przy czym stężenia tych metali były większe w porostach. Przeanalizowano także wyniki badań prowadzonych w prowincji Ordu w Turcji [1], których celem było porównanie aktywności Cs-13 i Cs-137, zakumulowanego w porostach i mchach. Miejsca pobierania próbek zlokalizowane były na różnej wysokości od 9 do 1 m n.p.m. Interpretacja wyników badań W tabeli 1 zebrano łacińskie nazwy porostów i mchów wykorzystywanych do badań, których wyniki przedstawiono w tabeli. Zazwyczaj publikowane dane dotyczyły wartości średnich z n próbek zebranych w danym miejscu. Nazwy łacińskie porostów i mchów wykorzystywanych do badań Tabela 1 Miejsce pobrania próbek Porosty Mchy Z Cladonia sp. Hylocomium splendens K Cladonia sp. Hylocomium splendens M Cladonia sp. Hylocomium splendens P Parmelia sulcata Hypnum cupressiforme BSF Parmelia sulcata Hypnum cupressiforme A Parmelia sulcata Hypnum cupressiforme CM Parmelia caperata Hypnum cupressiforme S Pseudevernia furfuracea Sphagnum capillifolium W Hypogymnia physodes Hylocomium splendens D Evernia prunastri Leucodon spp. I Pseudevernia furfuracea Hypnum spp. VMNP Pseudevernia furfuracea Hypnum cupressiforme Tabela Zestawienie stężeń badanych pierwiastków w porostach i w mchach [µg/g] oraz wartości względnych tych stężeń (zależność (1)) Analit Z K M P porost mech porost mech porost mech porost mech B,9,7 1,19,5,13 1,,5,37 1,3 13,9 1,9,7 Na 55,37 5, 1 5, Mg , ,3 99 1, Al 19 35, , , 7 135,9 Si 5 1, ,19 7, , - - Cl P 7 179, , ,3 - - S 5 17,53 137,7 119, K ,1 9 5,71 535, - - Ca ,9 5 1, , Sc

6 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek Ti V 1, 3,1,,5 1, 1,5,7,7 1, Cr 5 5,,11,5 1,5,79 1,,1, Mn , 1 1,7 7 1, 7,7 51,,7 Fe , , , , Co 9,,31,,9 7,7 9,7, Ni 19 5, 5, 1, , Cu 1 119,5, 5 1, , 11,5 7,,1 Zn 7 3,9 1 3,7 31,3 9,5 3,,99 As 1,,7,7,,55, 1,3 1,39,,9, 1, Se Br Rb 3, 1,99 7, 15,5,,, Sr 1,3 15 1, ,9, 1 1, Y,1,1,,5,95,,1,75 1, Mo,7,9,5,,31 1,35,33,5, Ag,,,,,,,7,535, Cd,1,15,37,1,1,1,1,9,3,,1,9 Sb ,39,,7 I Cs Ba 1 1,, 3 1,5 5, 11 1, La,7,7,, 5,,7,7,3 1, Sm Gd Tb Hf Ta Au Hg,17,1,3,11,11,,13,11,17,9,3, Pb 1,,5,5,7,,1,9,,3 1, 7,1,9 Bi,,,,,,,,, Th U Tabela. cd. Analit BSF A CM S porost mech porost mech porost mech porost mech B 11,5,3,55 9, 1,,5,7,1, Na Mg Al , , , 15 11,91 Si Cl P S 5 19, , , K Ca Sc Ti ,1 9,,3,73 11,,7 V ,5 1,37,9 1,9 1,55, Cr , 5,15,7,3 1,,33 Mn ,5 1, ,59

7 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 3 Fe , , , , Co ,3,3,1 Ni ,5,,59 1,1,35, Cu 7,3,9 9,1 9,,5 5,77,9,5 5, 5,5, Zn, 15,3,97 5, 1,7,9 3,7 5,,9 99 3,1 As,3,3,,9,71,3,3 1,3 1,,15,11,31 Se Br Rb Sr Y Mo,31,3,3,5,33, - - -,,1,5 Ag Cd,7,9,5,11,17,51,,19,31,,3,19 Sb,5,39,3,3,, I Cs Ba ,1 19,, La Sm Gd Tb Hf Ta Au Hg,37,313,1,379,35,,17,1, Pb 13,1 13,9, 7, 1,,9 3,,7,35 3 1,7, Bi Th U Tabela. cd. Analit W D I VMNP porost mech porost mech porost mech porost mech B Na 75 9, ,77 Mg 353 1, ,7 Al 37, ,3 Si Cl ,7 P 1 15, S , ,3 K , ,7 Ca 3 3, ,17,,3 Sc , Ti 17, ,,1,37 V 3 3, , 3, Cr 5 5 1,5 31, 1,,51 1,5 1,7, 5 53, Mn ,5 11 1, , ,3 Fe 15 7,7 71,1 31,,5,59,13 Co 3, 9,,,7,5 5,7 1, 1,7, Ni 9 1, ,37 Cu 9, ,

8 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek Zn ,1 7 97, , 1, 1,1, As ,9 3,9 1,5 5, 5,, 3 3,1 1,5 Se ,,7 1,31 1,,5,5 1,5 Br , 9 1, Rb Sr 5, Y Mo Ag Cd,7,, ,5,7,1 Sb , 1,19,3,9,9,,17,,3 I ,7 3,, Cs ,3,1,91 Ba 17 1, ,3 La ,95 1,,3 Sm ,1,,3 Gd ,,5, Tb ,5,33, Hf ,7,1,35 Ta ,3,31,3 Au ,11,5, Hg 5 1 1,,5,1,,1,11, Pb, Bi Th ,5,33, U ,13,11,17 W tabeli 3 zebrano dane dotyczące aktywności Cs-13 i Cs-137 w próbkach mchów i porostów zebranych w prowincji Ordu w Turcji. Tabela 3 Aktywności Cs-13 i Cs-137 w próbkach mchów i porostów pobranych w prowincji Ordu w Turcji Miejsce pobrania A [Bq/kg s.m.] A [Bq/kg s.m.] Gatunek porostów Gatunek mchów próbek Cs-13 Cs-137 Cs-13 Cs-137 Boyadi Pamelia caperata 7, 39 Homolothecium sp. 19,3 3 Kabadüz Pamelia caperata 19,9 Hypnum Cupressiforme 7 Akpinar Pamelia caperata 1 77 Homolothecium nitens 1, 5 Aynalar Pamelia perlata 35,3 19 Platygnium repens, 11 Sirakovanci Pamelia caperata 3 93 Jungermannia sp. 35, 1195 Ulubey Pamelia perlata 3,7 99 Homolothecium lutescens 1,9 19 Gölköy Pamelia perlata,5 779 Homolothecium nitens,5 77 Gülyani Pamelia perlata 5,7 15 Homolothecium sp. 5, 195 Gürgentepe Pamelia perlata,5 95 Homolothecium nitens 1,5 53 Ilica Pamelia caperata 19, Homolothecium sp.,1 3 Çubukul Pamelia caperata,5 11 Drepanocladus fluitons 9,1 Tekkiraz Pamelia caperata 11, 331 Homolothecium sp. 5,3 9 Çaybasi Pamelia caperata 33 Hypnum Cupressiforme 1,5 Kökjük Pamelia caperata 3, 71 Homolothecium sp. 5,3 77 Karlitepe Pamelia caperata 3, 133 Homolothecium sp., 1 Ikizce Pamelia perlata 9,3 5 Homolothecium sp. 1,5 9

9 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 5 Na rysunkach -1 porównano wartości (zależność (1)) oraz przedstawiono wyniki badań w formie zależności: ln(c x,mech ) = ln a + bln(c x,porost ). 1,,5, -,5-1, -1,5 -, B NaMg Si Al P S K Ca V CrMnFe Co Ni CuZn AsRb Sr Y MoAgCdBa LaHgPb Bi Rys. a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych na Półwyspie Kolskim; Zapoljarnij (Z) ln(c x, mech ) 1 - y = 1,x +,5 R =, ln(c x, porost ) Rys. b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych na Półwyspie Kolskim; Zapoljarnij (Z)

10 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek,5, -,5-1, -1,5 -, B NaMg Si Al P S K Ca V CrMnFe Co Ni CuZn AsRb Sr Y MoAgCdBa LaHgPb Bi Rys. 3a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych na Półwyspie Kolskim; Kirovsk (K) ln(c x, mech ) 1 - y = 1,x + 1, R =, ln(c x, porost ) Rys. 3b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych na Półwyspie Kolskim; Kirovsk (K)

11 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 7,5, -,5-1, -1,5 -, B NaMg Si Al P S K Ca V CrMnFe Co Ni CuZn AsRb Sr Y MoAgCdBa LaHgPb Bi Rys. a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych na Półwyspie Kolskim; Monchegorsk (M) ln(c x, mech ) 1 - y =,99x +,9 R =, ln(c x, porost ) Rys. b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych na Półwyspie Kolskim; Monchegorsk (M)

12 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek 1, 1, 1,,,,,, -, B Al Mn Fe Cu Zn As Cd Sb Hg Pb Rys. 5a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Piancastagnaio (P) we Włoszech ln(c x, mech ) y =,9x -,9 R =,97-1 ln(c x, porost ) Rys. 5b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Piancastagnaio (P) we Włoszech

13 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 9 1,,,, -, -, B Al S Fe Cu Zn As Mo Cd Sb Hg Pb Rys. a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Bagni S. Filippo (BSF) we Włoszech ln(c x, mech ) 1 y = 1,1x +,1 R =, ln(c x, porost ) Rys. b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Bagni S. Filippo (BSF) we Włoszech

14 1 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek 1,5 1,,5, -,5-1, -1,5 B Al S Fe Cu Zn As Mo Cd Sb Hg Pb Rys. 7a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Acquapassante (A) we Włoszech ln(c x, mech ) 1 - y = x +,5 R =, ln(c x, porost ) Rys. 7b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Acquapassante (A) we Włoszech

15 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 11,, -, -, -1, -1, B Al S Ti V Cr Mn Fe Ni Cu Zn As Cd Ba Hg Pb Rys. a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Colline Metallifere (CM) we Włoszech ln(c x, mech ) - y = 1,5x +,9 R =, ln(c x, porost ) Rys. b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Colline Metallifere (CM) we Włoszech

16 1 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek,,, -, -, -, -, -1, Al Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn As Mo Cd Pb Rys. 9a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu wsi Sappada (S) we Włoszech ln(c x, mech ) - y = 1,x +, R =, ln(c x, porost ) Rys. 9b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu wsi Sappada (S) we Włoszech

17 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 13 1,5 1,,5, -,5-1, -1,5 -, Na Mg Al P S K Ca Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Sr Cd Ba Hg Pb Rys. 1a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Wymysłów (W) w Polsce ln(c x, mech ) 1 y =,9x +,5 R =, ln(c x, porost ) Rys. 1b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Wymysłów (W) w Polsce

18 1 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek 1,5 1,,5, -,5-1, -1,5 Cr Mn Fe Co Zn As Se Sb Hg Rys. 11a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Demirköy (D) w Turcji ln(c x, mech ) - y =,9x -,1 R =,9 - - ln(c x, porost ) Rys. 11b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Demirköy (D) w Turcji

19 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 15,5, -,5-1, -1,5 -, Cr Mn Fe Co Zn As Se Sb Hg Rys. 1a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Íğneada (I) w Turcji ln(c x, mech ) y = 1,19x +,1 R =, ln(c x, porost ) Rys. 1b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w pobliżu miejscowości Íğneada (I) w Turcji

20 1 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek, 1,5 1,,5, -,5-1, -1,5 -, NaMgAl Cl K Ca Sc Ti V CrMnFe Co Ni CuZn As Br Rb Sr CdSb I Cs Ba LaSmGdTb Hf TaAuTh U Rys. 13a. Porównanie wg zależności (1) stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w Bułgarii w Vitosha Mountain Natural Park (VMNP) ln(c x, mech ) y =,95x +,1 R =, ln(c x, porost ) Rys. 13b. Porównanie wg zależności () stężeń analitów w porostach i mchach zebranych w Bułgarii w Vitosha Mountain Natural Park (VMNP)

21 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 17 1,,, Cs-13 Cs-137,,, -, -, -, -, -1, Rys. 1a. Porównanie wg zależności (1) aktywności Cs-13 i Cs-137 w różnych gatunkach porostów i mchów, zebranych w prowincji Ordu (Or) w Turcji ln(a x, mech ) 7 - Cs-13 - Cs y =,9x +,3 R =, ln(a x, porost ) Rys. 1b. Porównanie wg zależności () aktywności Cs-13 i Cs-137 w różnych gatunkach porostów i mchów, zebranych w prowincji Ordu (Or) w Turcji

22 1 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek Wyniki przedstawione na rysunkach a-1a wydają się wskazywać, że preferencje sorpcyjne mchów albo porostów w stosunku do badanych analitów mogą mieć charakter lokalny. W mchach w większości rozpatrywanych przypadków lepiej akumulują się pierwiastki grupy IIA układu okresowego: Mg ( od 1,33 do,5), Ca (od 1,7 do,), Sr (od 1,9 do,1) i Ba (od 1, do,), z grupy IIIA: B (od 1,19 do,7) i Al, z wyjątkiem Piancastagnaio (,9) od 1, do,17 oraz Mn (od 1,7 do,7). Stężenie krzemu w próbkach mchów i porostów z Półwyspu Kolskiego w trzech punktach pobrania próbek (Z, K, M) było większe w mchach niż w porostach ( od 1, do,73). W porostach w większości przypadków, poza Z, K i I (,9,,7,,), zarejestrowano większe stężenia: Zn ( od,1 do 1,1), As (od, do 1,5, z wyjątkiem punktów pobierania: K, M i CM) i Hg (od, do 1,). Badania stężenia rtęci w mchach i w porostach rosnących na geotermalnym obszarze w okolicach Piancastagnaio w 1 na 1 próbek wykazały większe stężenia tego analitu w porostach (rys. 1). Wartość, wyznaczona ze średnich stężeń rtęci w mchach i w porostach na tym obszarze, wynosi,. Porosty wykazują także preferencje sorpcyjne wobec Cl, Br i I (VIIA) oraz Au, przy czym dane te pochodzą tylko z jednego obszaru (VMNP). Na większe stężenia Br w porostach w porównaniu z mchami wskazują także współczynniki wzbogacenia (EF) wyznaczone w naskalnych (epilitycznych) mchach i w porostach rosnących w okolicach Ponte do Salto w Portugalii [7]. Na rysunku 15 porównano wartości wybranych, najczęściej oznaczanych pierwiastków, które nie wykazują jednoznacznych preferencji sorpcyjnych w mchach lub w porostach., - Z - K - M - P - BSF - A - CM - S - W - D - I - VMNP 1,5 1,,5, -,5-1, -1,5 -, Al S Cr Fe Co Ni Cu Zn As Cd Sb Pb Rys. 15. Porównanie wartości dla wybranych, najczęściej oznaczanych pierwiastków Dla przypomnienia zostały obliczone z wartości średnich z n próbek zebranych w danym miejscu.

23 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 19 Przedstawione wyniki badań wskazują, że jedną z przyczyn powodujących różnice w stężeniach analitów zakumulowanych w mchach i w porostach może być ich pochodzenie. Anality zawarte w aerozolu atmosferycznym mogą być lokalnie unoszone z gleby w postaci pyłu lub mogą pochodzić z dalekich źródeł emisji. W pierwszym przypadku wyrównanie się po upływie pewnego czasu stężeń analitów w epigeicznych (naziemnych) mchach i epifitycznych (nadrzewnych) porostach, w funkcji czasu, zależy od rodzaju, składu chemicznego i wilgotności gleby oraz od czynników klimatycznych, głównie od intensywności wiatrów. Podczas badań translokacji Cs-137 na obszarze Borów Stobrawskich stwierdzono [], że aktywność Cs-137 zakumulowanego w epifitycznych porostach Hypogymnia physodes i epigeicznych mchach Pleurozium schreberi była porównywalna na terenach suchych, natomiast na terenach podmokłych aktywność Cs-137 w porostach była o ok. Bq/kg mniejsza od przewidywanej: 15 Bq/kg. Od wielu lat na badanym obszarze Cs-137 nie ma charakteru napływowego. W r. jego aktywność w powietrzu wyznaczona dla obszaru Polski wynosiła: w II kwartale,1 1,7; średnia: 1, µbq m 3 ; w III kwartale:,1,7; średnia: 1, µbq m 3 [9, 3]. Należy sądzić, że Cs-137 zakumulowany obecnie w mchach i w porostach pochodzi głównie z gleby. Jego źródłem jest pył zawierający szczątki roślinne, który, unoszony wraz z wiatrem, osadza się na powierzchni mchów i porostów. Potwierdzają to badania transferu radiocezu z gleby do porostów eksponowanych na obszarze Anomalii Opolskiej [31]. Na lokalne przemieszczanie się analitów związanych w pyle z gleby do porostów wskazują także inni autorzy [3, 33]. Niesprzyjające warunki translokacji z gleby do porostów epifitycznych oraz duże skażenie gleb na Półwyspie Kolskim mogły być przyczyną większych, w porównaniu z porostami, stężeń analitów zakumulowanych w mchach (rys. rys. b-b). Na odwrotną sytuację wskazują dane z okolic Piancastagnaio we Włoszech (rys. 5b). Na 11 analitów tylko w przypadkach (B i Mn) wartości były mniejsze od zera. Dane z obszarów geotermalnych w Toskanii (rys. rys. 5b-b) wykazują, że w porównaniu z mchami w porostach zakumulowanych zostało więcej Zn i Hg. Autorzy artykułów utożsamiają cynk z dalekimi źródłami emisji, natomiast emisję rtęci z elektrowniami geotermalnymi oraz emisją naturalną (gorące źródła [fumarole]). Elektrownie geotermalne oprócz rtęci emitują także As i Sb, przy czym zwiększone stężenia tych analitów w porostach zidentyfikowano tylko w pobliżu Piancastagnaio (As i Sb) oraz Bagni S. Filippo (As). W okolicach Piancastagnaio oraz Colline Metallifere odnotowano w porostach większe stężenia Cd i Pb. Autorzy wskazują na napływowy charakter tych zanieczyszczeń [11]. Podobnie większe stężenia Zn, As, Cd i Pb, ale także Cr odnotowano w porostach zebranych w pobliżu wsi Sappada (region Kampania). Porosty zebrane w okolicach miejscowości Wymysłów w Polsce charakteryzowały się zwiększoną koncentracją S, Ti, Co, Zn i Hg (rys. 1a). Wiarygodnym źródłem emisji Zn zawartego w aerozolu atmosferycznym jest przemysł cementowo-wapienniczy [3]. Badania prowadzone w Turcji wykazały większe stężenia w porostach, głównie: Cr, Co, Zn, As, Sb i Hg w okolicach miejscowości Demirköy (rys. 11b) oraz Hg w pobliżu miejscowości Íğneada (rys. 1a), położonej u wybrzeży Morza Czarnego. Pochodzenie Cr, Co, Zn, As i Sb utożsamia się z emisją przemysłową, emisją wywołaną spalaniem odpadów kopalnianych oraz emisją odpadów komunalnych (głównie Zn) [1].

24 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek Porosty zebrane na terenie Vitosha Mountain Natural Park charakteryzowały się większą zawartością: Cl, Cu, Zn, As, Br, Rb, I, Cs i Au niż mchy (rys. 13a). Nie zdefiniowano przyczyn depozycji tych analitów na badanym obszarze. Większość cytowanych przykładów wskazuje na lepszą akumulację w porostach analitów pochodzących z odległych źródeł emisji, tworzących względnie trwały aerozol atmosferyczny. Należy jednak zaznaczyć, że identyfikacja źródeł emisji dotyczyła nielicznych pierwiastków, głównie Zn, As, Sb i Hg. Tezy tej nie potwierdzają badania aktywności izotopów Cs-13 i Cs-137 prowadzone w prowincji Ordu w Turcji (rys. 1a). W z 1 próbek mchów i porostów stwierdzono większe stężenia tych analitów w porostach. Obecne w porostach izotopy Cs-13 i Cs-137 prawdopodobnie pochodzą z gleby, przy czym ich translokacja na powierzchnię porostów może być wywołana wodami podkoronowymi. Parametry funkcji oraz współczynniki korelacji (R ) przedstawione na rysunkach b-1b wskazują na statystycznie istotną hipotezę: c x,mech c x,porost. Odchylenia, jak wspomniano, mogą wynikać z przyczyn abiotycznych, mogą także wskazywać na pochodzenie zanieczyszczeń. W celu oceny odchyleń od zakładanej wartości = wyznaczono przedział, w którym mieści się ok. 7% próbek, analogicznie jak w zakresie zmiennej x o rozkładzie normalnym: x śr. ± S.D. (S.D. - standard deviation [odchylenie standardowe]); 7% wyników zebranych w tabeli znajduje się w przedziale,73,73. Na rysunku 1 przedstawiono zależność: ln(c x, mech ) = lna + bln(c x, porost ) dla 7% wyników (151 z 5) mieszczących się w tym przedziale. ln(c x,mech ) 1 y = 1,3x +,9 R =, ln(c x,porost ) Rys. 1. Porównanie stężeń analitów w próbkach mchów i porostów mieszczących się w przedziale:,73,73

25 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 1 Funkcję ln(c x, mech ) = lna + bln(c x, porost ), przedstawioną na rysunku 1, charakteryzują następujące parametry: współczynnik korelacji R =,99, lna =,9, b = 1,3. Podsumowanie i wnioski Badania biomonitoringowe dostarczają wielu informacji dotyczących oceny zanieczyszczenia środowiska, kierunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń oraz ich biodostępności. Mechanizmy wnikania analitów oraz wpływ czynników abiotycznych na ich akumulację w strukturach sorpcyjnych biomonitorów nie zostały jeszcze dostatecznie rozpoznane. Celem przeprowadzonej analizy danych literaturowych było porównanie sorpcji analitów w epigeicznych mchach i w epifitycznych porostach oraz wskazanie na możliwe przyczyny często obserwowanych odchyleń od wartości oczekiwanych. Zarówno mchy, jak i porosty pobierają zanieczyszczenia oraz substancje odżywcze całą powierzchnią, bezpośrednio z aerozolu atmosferycznego. Anality akumulowane w mchach i w porostach zasadniczo pochodzą z odległych źródeł emisji, ale mogą też być wzbogacane przez lokalny aerozol atmosferyczny unoszony z gleby. W mchach, w większości rozpatrywanych przypadków lepiej akumulują się pierwiastki grupy IIA układu okresowego: Mg, Ca, Sr i Ba, B i Al (IIIA) oraz Mn, natomiast w porostach w większości przypadków zarejestrowano większe stężenia: Zn, As i Hg, a także Cl, Br i I. Obserwowane anomalie to: Al (Piancastagnaio), Zn (Zapoljarnij, Kirovsk, Íğneada), As (Kirovsk, Monchegorsk, Acquapassante, Colline Metallifere). Porównanie stężeń analitów zakumulowanych w mchach i w porostach wskazuje, że preferencje sorpcyjne mogą mieć charakter lokalny. Różnice w akumulacji mogą wynikać z pewnej różnicy preferencji sorpcyjnych mchów i porostów, powinowactwa analitów do struktur sorpcyjnych, warunków klimatycznych oraz zanieczyszczeń środowiska. Analiza danych literaturowych wskazuje, że w porostach akumuluje się więcej pierwiastków mających charakter napływowy, tworzących względnie trwały aerozol atmosferyczny, natomiast w mchach akumuluje się więcej pierwiastków pochodzących z gleby, które poprzez tworzony aerozol (pył z gleby) wzbogacają także epifityczne porosty. W cytowanych publikacjach identyfikacja pierwiastków emitowanych do powietrza dotyczyła głównie Zn, As, Sb i Hg. Przedstawione wyniki badań wydają się potwierdzać statystycznie istotną hipotezę o porównywalnej sorpcji analitów w porostach i w mchach: c x, mech c x, porost. Badania dotyczące preferencji sorpcyjnych porostów w stosunku do analitów napływowych mają duże znaczenie w interpretacji badań biomonitoringowych. Literatura [1] Wolterbeek B.: Biomonitoring of trace element air pollution: principles, possibilities and perspectives. Proc. Int. Workshop in Biomonitoring of atmospheric pollution (with emphasis on trace elements) - Bio- MAP II, August - 3 September, IAEA-TECDOC-133, 3, 7-1. [] Smodiš B., Pignata M.L., Saiki M., Cortés E., Bangfa N., Markert B., Nyarko B., Arunachalam J., Garty J., Vutchkov M., Wolterbeek H.Th., Steinnes E., Freitas M.C., Lucaciu A. i Frontasyeva M.: Validation

26 Andrzej Kłos, Małgorzata Rajfur, Maria Wacławek i Witold Wacławek and Application of Plants as Biomonitors of Trace Element Atmospheric Pollution - A Co-Ordinated Effort in 1 Countries. J. Atmos. Chem.,, 9, [3] Conti M.E. i Cecchetti G.: Biological monitoring: lichens as bioindicators of air pollution assessment - a review. Environ. Pollut., 1, 11, [] Seaward M.R.D.: Biomonitors of environmental pollution: an appraisal of their effectiveness. Ecol. Chem. Eng.,, 13(3-), [5] Szarek-Łukaszewska M., Grodzińska K. i Braniewski S.: Heavy metal concentration in the moss Pleurozium schreberi in the Niepołomice Forest, Poland: changes during years. Environ. Monit. Asses.,, 79(3), [] Zechmeister H.G., Hagendorfer H., Hohenwallner D., Hanus-Illnar A. i Riss A.: Analyses of platinum group elements in mosses as indicators of road traffic emissions in Austria. Atmos. Environ.,,, [7] Ermakova E.V., Frontasyeva M.V., Pavlov S.S., Povtoreiko E.A., Steinnes E. i Cheremisina Ye N.: Air pollution studies in Central Russia (Tver and Yaroslavl Regions) using the moss biomonitoring technique and neutron activation analysis. J. Atmos. Chem.,, 9, [] Kashulina G., de Caritat P. i Reimann C.: Acidity status and mobility of Al in podzols near SO emission sources on the Kola Penisula, NW Russia. Appl. Geochem., 199, 13, [9] Kłos A., Rajfur M., Wacławek M. i Wacławek W.: Heavy metal sorption in the lichen cationactive layer. Bioelectrochemistry, 7, 71, -5. [1] Gałuszka A.: The chemistry of soils, rocks and plant bioindicators in three ecosystems of the Holy Cross Mountains, Poland. Environ. Monit. Assess., 5, 11, [11] Bargagli R., Monaci F., Borghini F., Bravi F. i Agnorelli C.: Mosses and lichens as biomonitors of trace metals. A comparison study on Hypnum cupressiforme and Parmelia caperata in a former mining district in Italy. Environ. Pollut.,, 11, [1] Senhou A., Chouak A., Cherkaoui R., Moutia Z., Lferde M., Elyahyaoui A., El Khoukhi T., Bounakhla M., Embarche K., Gaudry A., Ayrault S. i Moskura M.: Sensitivity of biomonitors and local variations of element concentrations in air pollution biomonitoring. J. Radioanal. Nucl. Chem.,, 5(), [13] Culicov O.A. i Yurukova L.: Comparison of element accumulation of different moss- and lichen-bags, exposed in the city of Sofia (Bulgaria). J. Atmos. Chem.,, 55, 1-1. [1] Adamo P., Giordano S., Vingiani S., Castaldo Cobianchi R. i Violante P.: Trace element accumulation by moss and lichen exposed in bags in the city of Naples (Italy). Environ. Pollut., 3, 1, [15] Szczepaniak K. i Biziuk M.: Aspects of the biomonitoring studies using mosses and lichens as indicators of metal pollution. Environ. Res., 3, 93, 1-3. [1] Chiarenzelli J., Aspler L., Dunn C., Cousens B., Ozarko D. i Powis K.: Multi-element and rare earth element composition of lichens, mosses, and vascular plants from the Central Barrenlands, Nunavut, Canada. Appl. Geochem., 1, 1, 5-7. [17] Reimann C., Halleraker Jo H., Kashulina G. i Bogatyrev I.: Comparison of plant and precipitation chemistry in catchments with different levels of pollution on the Kola Peninsula, Russia. Sci. Total Environ., 1999, 3(), [1] Loppi S., Giomarelli B. i Bargagli R.: Lichens and mosses as biomonitors of trace elements in a geothermal area (Mt. Amiata, central Italy). Crypt. Mycol., 1999, (), [19] Loppi S. i Bonini I.: Lichens and mosses as biomonitors of trace elements in areas with thermal springs and fumarole activity (Mt. Amiata, central Italy). Chemosphere,, 1, [] Eğilli (Ölmez) E., Topcuoğlu S., Kut D., Kırbaşoğlu Ç. i Esen N.: Heavy metals and radionuclides in lichens and mosses in Thrace, Turkey. Bull. Environ. Contamin. Toxicol., 3, 7, 5-5. [1] Saka A.Z., Çevik U., Bacaksiz E., Kopya A.I. i Tirasoglu E.: Levels of cesium radionuclides in lichens and mosses from the province of Ordu in the Eastern Black Sea area of Turkey. J. Radioanal. Nucl. Chem., 1997, (1-), 7-9. [ Reimann C. i Niskavaara H.: Distribution and pathways of heavy metals and sulphur in the vicinity of the copper-nickel smelters in Nikel and Zapoljarnij, Kola Penisula, Russia, as revealed by different sample media. Appl. Geochem., 199, 11, 5-3. [3] de Caritat P., Reimann C., Bogatyrev I., Chekushin V., Finne T.E., Halleraker Jo H., Kashulina G., Niskavaara H., Pavlov V. i Āyräs M.: Regional distribution of Al, B, Ba, Ca, K, La, Mg, Mn, Na, P, Rb, Si, Sr, Th, U and Y in terrestrial moss within a 1, km area of the central Barents region: influence of geology, seaspray and human activity. Appl. Geochem., 1, 1,

27 Akumulacja mikro- i makropierwiastków w mchach i w porostach 3 [] Haack U., Kienholz B., Reimann C., Schneider J. i Stumpfl E.F.: Isotopic composition of lead in moss and soil of the European Arctic. Geochim. Cosmochim. Act.,, 1(1), 13-. [5] Outola I.: Effect of industrial pollution on the distribution of Pu and Am in soil and on soil-to-plant transfer of Pu and Am in a pine forest in SW Finland. J. Radioanal. Nucl. Chem., 3, 57(), 7-7. [] Gregurek D., Reimann C. i Stumpfl E.F.: Mineralogical fingerprints of industrial emissions - an example from Ni mining and smelting on the Kola Peninsula, NW Russia. Sci. Total Environ., 199, 1, 19-. [7] Prudêncio M.I.: Biogeochemistry of trace and major elements in a surface environment (volcanic rock, soil, mosses, lichens) in the S. Miguel Island, Azores, Portugal. J. Radioanal. Nucl. Chem., 7, 71(), [] Kłos A., Rajfur M., Wacławek M. i Wacławek W.: Use of lichens to assess local soil aerosol pollution with radiocaesium-137. Ecol. Chem. Eng.,, 13(), [9] Komunikat Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki z dnia 1 lipca r. w sprawie sytuacji radiacyjnej kraju w II kwartale r. (The announcement of the President of the National Agency of the Atomistics the day 1 July the radiational situation of the country in the second quarter of ). [3] Komunikat Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki z dnia 1 października r. w sprawie sytuacji radiacyjnej kraju w III kwartale r. (The announcement of the President of the National Agency of the Atomistics the day 1 October the radiational situation of the country in the third quarter of ). [31] Kłos A., Rajfur M., Wacławek M. i Wacławek W.: Caesium-137 translocation from soil to lichens and mosses. J. Radioanal. Nucl. Chem., submitted to publication. [3] Freitas M.C., Pacheco A.M.G., Baptista M.S., Dionísio I., Vasconcelos M.T.S.D. i Cabral J.P.: Response of exposed detached lichens to atmospheric elemental deposition. Ecol. Chem. Eng., 7, 1(7), 31-. [33] Freitas M.C., Pacheco A.M.G., Baptista M.S., Dionísio I., Vasconcelos M.T.S.D. i Cabral J.P.: Response of exposed detached lichens to atmospheric elemental deposition. Proc. ECOpole, 7, 1(1/), [3] Olendrzyński K., Dębski B., Kargulewicz I., Skośkiewicz J., Fudała J., Haławiczka S. i Cenowski M.: Inwentaryzacja emisji zanieczyszczeń powietrza za rok 1 na potrzeby statystyki krajowej i zobowiązań międzynarodowych w ramach Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości. Instytut Ochrony Środowiska (Institute of Environmental Protection), Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji (National Emission Centre), Warszawa, lipiec 3. ACCUMULATION OF MICRO- AND MACROELEMENTS IN MOSSES AND LICHENS Summary: Concentrations of analytes acumulated in epigeic mosses and epifitic lichens growing on the same areas were compared. To find dependences between concentration of analytes in mosses and lichens the results of investigations which were published in scientific journals were used. Using the relationship ln(c x,moss) = lna + bln(c x,lichen) it was supposed that concentrations of analytes accumulated in lichen and mosses were comparable, and differences showed in form: c relat. = (c x,lichen c x,moss)/( c x,lichen + c x,moss) might suggest their origin. The dependences can be used in the biomonitoring investigations. Keywords: bioacumulation, lichens, mosses, biomonitoring