DZIA ALNOÂå OGRODU BOTANICZNEGO W ODZI. Activities of the Botanical Garden in ódê. Janina KRZEMI SKA-FREDA

Transkrypt

1 Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 12: 3 10, 2003 DZIA ALNOÂå OGRODU BOTANICZNEGO W ODZI Activities of the Botanical Garden in ódê Janina KRZEMI SKA-FREDA Ogród Botaniczny, ul. Krzemieniecka 36/38, ódê HISTORIA OGRODU BOTANICZNEGO Ogród Botaniczny w odzi po o ony jest wzachodniej cz Êci miasta, na powierzchni 64 ha. Od pó nocnego wschodu graniczy z ponad 200-hektarowym kompleksem zieleni, który tworzà: Park im. J. Pi sudskiego (dawniej Park Ludowy), Ogród Zoologiczny i rezerwat leêny Polesie Konstantynowskie. Natomiast od po- udnia Ogród sàsiaduje z du ym, oko o stutysi cznym, osiedlem mieszkaniowym Retkinia. Koncepcja utworzenia w tym rejonie miasta ogrodu botanicznego wraz z palmiarnià uj ta by a ju wprojekcie Parku Ludowego, opracowanym w latach trzydziestych przez Stefana Rogowicza, ówczesnego Naczelnika Plantacji Miejskich. W 1945 r. prof. Jan Muszyƒski uzyska zgod Zarzàdu Miejskiego w odzi na wydzielenie z II Zak adu Szkó ek Miejskich terenu pod ogród roêlin leczniczych. Otwarto go 19 wrzeênia 1946 r. i chocia jego powierzchnia wynosi a tylko 1,3 ha, stanowi jednoczeênie poczàtek miejskiego ogrodu botanicznego. Wkrótce Zarzàd Miejski, wporozumieniu z Uniwersytetem ódzkim i Sekcjà Terenów Zieleni Polskiego Zwiàzku Ogrodniczego, og osi powszechny konkurs na opracowanie projektu ogrodu botanicznego. Pierwszà nagrod przyznano in ynierom W adys awowi Niemirskiemu i Alfonsowi Zielonko. Projekt nie doczeka si realizacji, ale od 1 lipca 1953 r., wstrukturze organizacyjnej Zarzàdu Zieleni Miejskiej utworzono odr bnà jednostk pod nazwà Miejski Ogród Botaniczny, powi kszajàc jednoczeênie jego teren do 6 ha. Od momentu za o enia Ogród administrowany by przez Wydzia Plantacji i Ogrodów przy Zarzàdzie Miejskim (póêniejszy Zarzàd Zieleni Miejskiej i ódzkie Przedsi biorstwo Ogrodnicze). Nadzór naukowy pe ni natomiast Zak ad Farmakognozji i Upraw RoÊlin Leczniczych Uniwersytetu ódzkiego, a od momentu powstania Akademii Medycznej Zak ad Farmakognozji tej e uczelni. Wspó praca mi dzy tymi instytucjami trwa a do 1972 r. Z Ogrodu korzystali uczniowie, studenci i naukowcy. Zak ad Farmakognozji pozyskiwa materia do çwiczeƒ i badaƒ oraz wydawa w latach katalog nasion zbieranych wogrodzie. W mi dzyczasie kilkakrotnie opracowywano plany zagospodarowania Ogrodu Botanicznego. Ostatecznie w1967 r. przystàpiono do urzàdzania terenu wed ug projektu in. Henryka Tomaszewskiego i po szeêciu latach budowy, 19 lipca 1973 r., udost pniono zwiedzajàcym pierwszà cz Êç o powierzchni oko o 20 ha (ryc. 1, 2). Na prze omie lat rozpocz to budow Parku Kultury i Wypoczynku, do którego w àczono od 1977 r. Ogród Botaniczny. Stopniowo zagospodarowywano dalsze tereny Ogrodu i obecnie ca y obiekt, poza zapleczem gospodarczym, jest udost pniony zwiedzajàcym. Reorganizacja zieleni miejskiej wkoƒcu 1991 r. doprowadzi a do wydzielenia si od 1 lutego 1992 r. Ogrodu Botanicznego wraz z Palmiarnià jako odr bnej jednostki bud etowej, podlegajàcej Wydzia owi Ochrony Ârodowiska Urz du Miasta odzi (Krzemiƒska-Freda 1996). Wa nà datà whistorii Ogrodu by rok 1996, w którym zakoƒczono budow nowego budynku zaplecza. Poprawi y si wówczas wznacznym stopniu warunki socjalne pracowników oraz sta o si mo liwe rozszerzenie dzia- alnoêci dydaktycznej i popularyzatorskiej. Nowa, odpowiednio wyposa ona (dzi ki dotacjom z WFOÂiGW i bud etu Gminy ódê) sala dydaktyczna pozwoli a na wprowadzenie nowych form pracy, które dotychczas nie mog y byç realizowane. Wydzielono tak e du à sal, w której co roku organizowanych jest kilkanaêcie wystaw przyrodniczych (ryc. 3). 3

2 Janina Krzemiƒska-Freda Ryc. 1. Budowa alpinarium (1972 r.) Fig. 1. Building of the alpinarium (1972). Fot. Archiwum Ogrodu Botanicznego Ryc. 2. Wzgórze w alpinarium (2001 r.) Fig. 2. A hill in the alpinarium (2001). 4

3 Historia Ogrodu Botanicznego Ryc. 3. Fragment wystawy Kwiaty jesieni Fig. 3. Fragment of Autumnal flowers exhibition. Nastàpi y du e zmiany wstrukturze organizacyjnej i pojawi y si mo liwoêci zwi kszenia zatrudnienia. Obecnie wogrodzie, àcznie z Palmiarnià, zatrudnionych jest 84 pracowników, w tym 11 osób z wy szym wykszta ceniem kierunkowym. KOLEKCJE ROÂLINNE Du a powierzchnia Ogrodu da a mo liwoêç za o enia ró norodnych dzia ów tematycznych, co zapewnia atrakcyjnoêç obiektu o ka dej porze roku. Kolekcje roêlin gruntowych eksponowane sà w obr bie dziewi ciu dzia ów: alpinarium, arboretum, biologii roêlin, flory polskiej, kolekcji roêlin ozdobnych, roêlin leczniczych, systematyki roêlin zielnych, zieleni parkowej i ogrodu japoƒskiego (ryc. 4, 5). Najch tniej odwiedzanymi dzia ami sà alpinarium i ogród japoƒski. Gromadzone od wielu lat kolekcje roêlinne wogrodzie liczà obecnie oko o 4 tys. taksonów, w tym ponad 1100 szklarniowych. Na powierzchni 64 ha rosnà gatunki flory rodzimej, reprezentujàce ró ne wymagania siedli- Ryc. 4. Fragment dzia u flory polskiej Fig. 4. A part of the Polish flora section. Fot. W. Maliƒski 5

4 Janina Krzemiƒska-Freda Ryc. 5. Rozarium w dziale kolekcji roêlin ozdobnych Fig. 5. The rosary of the decorative plants section. skowe oraz liczne roêliny obcego pochodzenia, s u àce dydaktyce, szerzeniu kultury ogrodniczej i kszta towaniu poczucia estetyki. W naszych kolekcjach roênie m.in. oko o 90 gatunków roêlin obj tych w Polsce ochronà prawnà, istniejà bogate kolekcje ró, roêlin iglastych, wrzosowatych, leczniczych i in. ryc. 6, 7 (Kazimierska 1996, Krzemiƒska-Freda 1996). Zró nicowanie panujàcych w Ogrodzie warunków siedliskowych oraz zwiàzane z nim bogactwo roêlin wp ywa równie na ró norodnoêç Êwiata zwierzàt. W Ogrodzie stwierdzono np. gnie d enie si 60 gatunków ptaków oraz interesujàcà faun bezkr gowców wodnych i làdowych. WÊród owadów wykazano m.in. 16 gatunków chronionych i 40 umieszczonych na Czerwonej liêcie zwierzàt ginàcych i zagro onych w Polsce (Abraszewska-Kowalczyk 1996, Kowalczyk 1996). Uzupe nienie kolekcji gruntowych stanowià roêliny pochodzàce ze stref cieplejszych, które zgromadzone sà wdwóch szklarniach wogrodzie Botanicznym oraz wpalmiarni, która mie- Êci si wparku èródliska i udost pniona jest zwiedzajàcym od 1956 r. Historia obecnej ko- Ryc. 6. Arnika górska Arnica montana (dzia roêlin leczniczych) Fig. 6. Mountain tobacco Arnica montana (herbs section). 6

5 Historia Ogrodu Botanicznego Ryc. 7. Grupa mieszaƒców azalii (ogród japoƒski) Fig. 7. A group of azalea hybrids. Fot. W. Maliƒski lekcji roêlin egzotycznych rozpocz a si w okresie I wojny Êwiatowej. Obecnie liczy ona oko o 4500 okazów roêlin, które nale à do ponad 1100 taksonów z 65 rodzin botanicznych, pochodzàcych z ciep ych i goràcych stref klimatycznych pi ciu kontynentów kuli ziemskiej. Jest wêród nich oko o 20 okazów palm i innych roêlin piennych, których wiek szacuje si na lat. Jej rola naukowa, dydaktyczna i kulturowo-historyczna wykracza poza region ódzki (Kozubek-Euejda 1996). Dotychczas kolekcja ta mieêci a si wadoptowanym dla potrzeb Palmiarni budynku XIXwiecznej sto ówki, kilkakrotnie przebudowywanym, który nigdy nie spe nia wymogów stawianych tego typu obiektom. Ze wzgl du na katastrofalny stan budynków, 14 czerwca 1995 r., na wniosek Wydzia u Ochrony Ârodowiska, ódzkich przyrodników i dyrekcji Ogrodu Botanicznego, Rada Miejska odzi podj a decyzj rozpocz cia prac projektowych modernizacji Palmiarni. Polega a ona na obudowie budynku starej Palmiarni nowà, przeszklonà, aluminiowà fasadà na stalowej konstrukcji, a po wykonaniu tych prac wyburzeniu starych murów. Ryc. 8. Zaj cia z briologii w sali dydaktycznej Fig. 8. Laboratory exercise of bryology. 7

6 Janina Krzemiƒska-Freda Nowe budynki poszerzono o koniecznà luk technologicznà wynoszàcà 2 3 m. Tak skomplikowany system realizacji wynika z koniecznoêci pozostawienia w modernizowanym obiekcie wokresie budowy najstarszych roêlin z kolekcji, zakorzenionych wpod o u. Pozosta- e roêliny na czas budowy zosta y przeniesione do szklarni, które zosta y wybudowane na terenie Ogrodu Botanicznego. Dodatkowym utrudnieniem by a lokalizacja Palmiarni wparku zabytkowym, w pobli u starych d bów pomników przyrody. Nowy obiekt daje mo liwoêç ukazania ogromnej ró norodnoêci kolekcji i zapewnia optymalne warunki wzrostu roêlin. Zmieni si równie ca kowicie komfort pobytu zwiedzajàcych oraz warunki pracy personelu Palmiarni. DZIA ALNOÂå NAUKOWA W ramach dzia alnoêci statutowej, Ogród Botaniczny we wspó pracy z Uniwersytetem ódzkim prowadzi prace nad: introdukcjà i aklimatyzacjà roêlin, zachowaniem gatunków rzadkich i ginàcych, g ównie w warunkach ex situ oraz mno enie ich wkulturach in vitro, monitoringiem stanowisk wybranych gatunków roêlin zagro onych i ginàcych w regionie ódzkim, monitoringiem dendroflory zabytkowych parków odzi, po àczonym z rozmna aniem najcenniejszych drzew, inwentaryzacjà roêlinnoêci ódzkich lasów komunalnych. DZIA ALNOÂå DYDAKTYCZNA Jednym z g ównych zadaƒ ogrodów botanicznych jest dzia alnoêç dydaktyczno-popularyzatorska wspo eczeƒstwie. Ogród Botaniczny w odzi ze wzgl du na du y i urozmaicony siedliskowo obszar oraz bogatà flor i faun, znakomicie nadaje si do prowadzenia ró norodnych zaj ç przeznaczonych dla doros ych i m odzie y wszystkich typów szkó odzi i województwa ódzkiego. Sà to np: 1. Zaj cia terenowe i wycieczki dla m odzie y szkolnej i studentów oraz prelekcje w szko- ach, domach kultury i klubach osiedlowych, które sà ilustrowane barwnymi przezroczami, filmami lub ywym materia em roêlinnym. 2. Zaj cia laboratoryjno-çwiczeniowe z briologii oraz morfologii i systematyki roêlin prowadzone w pracowni dydaktycznej Ogrodu dla m odzie y szkolnej, a tak e studentów i doktorantów Wydzia u Biologii U (tab. 1, ryc. 8). 3. Wspólnie ze Stowarzyszeniem Film Przyroda Kultura, na terenie Ogrodu sà prowadzone zaj cia z dzieçmi i m odzie à pod has em Poznaç, polubiç, ochroniç, które majà na celu zapoznanie uczestników z filmowaniem i fotografowaniem przyrody. 4. Od kilku lat corocznie odbywa si 11 trzydniowych wystaw przyrodniczych odznaczajàcych si du ymi walorami poznawczymi i estetycznymi. Wystawy te odwiedza zarówno m odzie szkolna (zwykle w formie zorganizowanych wycieczek), jak i doroêli. Te- Tabela 1. Liczba zaj ç dydaktycznych prowadzonych przez pracowników Ogrodu Botanicznego w latach Table 1. Number of activities the staff of the Garden conducted in the years Rodzaj zaj ç dydaktycznych Kind of activities 1999 r r r r. Wycieczki Guided tours Prelekcje wyg aszane poza Ogrodem Lectures conducted out of the Garden Zaj cia laboratoryjno-çwiczeniowe Laboratory exercises Prelekcje, pokazy i projekcje filmów w Ogrodzie Lectures, exhibitions and films projections conducted in the Garden 8

7 Historia Ogrodu Botanicznego Ryc. 9. Fragment dzia u zieleni parkowej Fig. 9. A part of park greenery section. Fot. T. Kurzac matyka wystaw jest ró norodna i zwiàzana na ogó z porà roku: styczeƒ Tajemniczy Êwiat storczyków marzec Kaktusy i inne sukulenty kwiecieƒ RoÊliny cebulowe, mszaki i paprotniki maj Âwi to roêlin wrzosowatych czerwiec RoÊliny lecznicze lipiec Wystawa lilii wrzesieƒ Kwiaty jesieni Grzyby znane i mniej znane paêdziernik Owoce, warzywa, kwiaty listopad Wystawa i pokaz komponowania suchych bukietów grudzieƒ Wystawa i pokaz komponowania stroików Êwiàtecznych Ekspozycjom towarzyszy zawsze kiermasz ksià ek przyrodniczych, a wystawom storczyków, kaktusów i roêlin leczniczych cykl prelekcji wyg aszanych przez pracowników naukowych U, Zak adu Farmakognozji UM w odzi, Akademii Rolniczej w Poznaniu, Polskiego Towarzystwa Mi oêników Orchidei, ódzkiego Oddzia u Polskiego Towarzystwa Mi oêników Kaktusów Kaktus-Klub oraz pracowników Ogrodu Botanicznego w odzi. Poza Ogrodem urzàdzane sà ekspozycje whali EXPO wramach corocznych Targów Architektury Krajobrazu, Ogrodnictwa i Kwiaciarstwa INTERFLOWER. 5. W Ogrodzie sà prowadzone praktyki zawodowe dla studentów wy szych uczelni i uczniów szkó Êrednich. 6. Ogród Botaniczny jest organizatorem lub wspó organizatorem konkursów o tematyce biologiczno-ekologicznej: konkurs botaniczny dla liceów ogólnokszta càcych regionu ódzkiego, konkurs ekologiczny dla gimnazjów ódzkich, konkurs Z ekologià za pan brat dla ódzkich szkó podstawowych, konkursy osiedlowe na najpi kniejszy ogród, konkurs dendrologiczny dla m odzie y gimnazjów i liceów ogólnokszta càcych woj. ódzkiego, konkurs plastyczny Odpoczywam w zgodzie z naturà wokolicach naszego miasta. 9

8 Janina Krzemiƒska-Freda Przy organizacji tych imprez wspó pracujemy z Ligà Ochrony Przyrody, Uniwersytetem ódzkim, Sekcjà Dendrologicznà Polskiego Towarzystwa Botanicznego, radami osiedlowymi, szko ami podstawowymi, gimnazjami i liceami ogólnokszta càcymi oraz z Wojewódzkim OÊrodkiem Kszta cenia Nauczycieli. Dla uczestników konkursów i olimpiad przyrodniczo-ekologicznych przyznawane sà nagrody ksià kowe o tematyce biologicznej oraz roêliny gruntowe i doniczkowe. 7. Dla u atwienia zwiedzajàcym samodzielnego poznawania przyrody na terenie Ogrodu sà wytyczane Êcie ki dydaktyczne o ró nej tematyce. 8. Co roku wydawane sà materia y edukacyjnopopularyzatorskie wpostaci folderówdotyczàcych poszczególnych grup bàdê dzia ów roêlin wogrodzie oraz Êcie ek dydaktycznych. 9. Ogród prowadzi akcj Zieleƒ Êwiadectwem kultury, która polega na przekazywaniu szko om i placówkom oêwiatowo-wychowawczym roêlin do obsadzenia terenów wokó nich. SUMMARY Established initially by prof. dr Jan Muszyƒski in 1946 as the Garden of Medicinal Plants (1.3 ha), the garden gradually extended to the contemporary area of 64.1 ha. The first part of the garden was opened to the public in 1973 (20 ha). From 1977 to 1992 the Botanical Garden of ódê was a part of Culture and Recreation Park. Since 1992 the Botanical Garden in ódê has been managed by the Nature Conservancy Department of the City. In the Garden are presented many species of domestic and foreign flora. Rich collection (ca 3500 taxa) comprises 9 thematic sections: arboretum, flora of Poland, Japanese garden, taxonomical division, herbs and utilized plants division, alpinarium, collection of ornamental plants, plant biology and morphology department, park green places. The Garden is also in possession of an interesting collection of greenhouse plants (ca 4500 individuals), placed in the Palm House. In three pavilions of it there are exposed: hardleaf vegetation, cacti and another succulents and tropical flora, including the oldest palms in Poland. The Botanical Garden plays also important educational, popularizational and social role. The staff of the Garden conduct lectures, workshops, laboratory exercises and guided tours for kids, youth and adult people. Personnel gives also free consultations on plant cultivation and gardening. Each year there are 11 thematic seasonal displays accompanied by the prelections, demonstrations and fairs of plants and specialized books. LITERATURA Abraszewska-Kowalczyk A Bezkr gowce wodne Ogrodu Botanicznego w odzi. W: Kurzac T. (red.), Przyroda Ogrodu Botanicznego w odzi Kowalczyk J.K Bezkr gowce làdowe Ogrodu Botanicznego w odzi. W: Kurzac T. (red.), Przyroda Ogrodu Botanicznego w odzi Kazimierska K Najciekawsze drzewa i krzewy w ódzkim Ogrodzie Botanicznym. W: Kurzac T. (red.), Przyroda Ogrodu Botanicznego w odzi Kozubek-Euejda C RoÊliny egzotyczne w ódzkiej Palmiarni. W: Kurzac T. (red.), Przyroda Ogrodu Botanicznego w odzi Krzemiƒska-Freda J Ogród Botaniczny w odzi. W: Kurzac T. (red.), Przyroda Ogrodu Botanicznego w odzi