KAMIENNE STEINERNES ZEUGNIS

Transkrypt

1 MUZEUM W TYKOCINIE WYSTAWA / Ausstellung ZORGANIZOWANA PRZEZ MUZEUM W TYKOCINIE ODDZIAŁ MUZEUM PODLASKIEGO W BIAŁYMSTOKU 70. ROCZNICA WYWÓZKI MIESZKAŃCÓW TYKOCINA DO OBOZÓW KONCENTRACYJNYCH 70. Jahrestag der Verschleppung von Einwohnern aus Tykocin in deutsche Konzentrationslager KAMIENNE sw IADECTWO STEINERNES ZEUGNIS w świecie zamkniętym drutami, zostawiliśmy część swego życia In der Welt, die vom Stacheldraht umschlossen war, beließen wir ein Teil unseres Lebens

2 Widok Tykocina, lata 40. XX w. (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Tykocin in den 40 er Jahren des XX. Jh. (aus den Tykociner Museumsbeständen) Zgromadzenie mieszkańców Tykocina przed kościołem zwołane przez władze niemieckie po śmierci Filipa Schweigera. 26.V.1944 r. (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Versammlung von Tykociner Einwohnern vor der Kirche. Auf Befehl der Deutschen Besatzer, nach dem Tod von Filip Schweiger, mussten sich alle Bewohner, am 26.V.1944, dort, einfinden.( Museumsbestände in Tykocin) Tykocin to miasto, które szczególnie doświadczyło okrucieństwa w czasie II wojny światowej. W 1941 r. Niemcy dokonali zagłady społeczności żydowskiej. Zginęło ok osób. Wielowiekowa gmina nagle przestała istnieć. W czasie wojny, polscy mieszkańcy miasta byli wywożeni na Syberię podczas wszystkich masowych wywózek z Białostocczyzny. Przed końcem wojny Niemcy aresztowali i wywieźli dorosłych mieszkańców miasta do obozów koncentracyjnych. 70 lat temu, 25 maja 1944 r., na trasie Białystok Warszawa, pomiędzy Rzędzianami a Jeżewem, dokonano zamachu na niemieckiego oficera posterunku żandarmerii w Tykocinie Filipa Schweigera. W odwecie za ten atak, z rozkazu Ericha Kocha nadprezydenta Prus Wschodnich, Komendant Policji i Służby bezpieczeństwa na Okręg Białystok wydał 26 maja 1944 r. zarządzenie, na podstawie którego Niemcy aresztowali ogółem 1500 osób, w tym ok. 400 osób w Tykocinie. Tykocin eine Stadt, die während des II. Weltkrieges, besondere Grausamkeiten, erfahren musste wurden ca jüdische Mitbürger durch die Deutschen, ermordet. Die über mehrere Jahrhundert,existierende Jüdische Gemeinde, war nicht mehr da. Während des Krieges, wurden polnische Bürger der Stadt, im Zusammenhang mit den Massenabtransporten aus der Region Białystok, nach Sibirien verschleppt. Vor dem Kriegsende, haben die deutschen Besatzer, alle erwachsenen Einwohner dieser Stadt, in die Konzentrationslager abtransportiert. Vor 70.Jahren, am 25.Mai.1944 auf der Strecke Białystok Warszawa, zwischen Rzędzianami und Jeżewo, wurde ein Attentat auf den deutschen Offizier, Leiter der Gendarmeriewache in Tykocin, einen gewissen Filip Schweiger, verübt. Erich Koch Gauleiter von Ostpreußen, Kommandant der Polizei und Sicherheitsdienstes der Region Białystok, ordnete am 26.Mai.1944 die Verhaftung von insg Personen, unter ihnen ca.der 400 Bewohner aus Tykocin, an. Ulotka niemiecka z 26 maja 1944 r. (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Flugblatt vom 26.Mai.1944 (Museumsbestände in Tykocin)

3 Ks. kan. Józef Kaczyński Byłem wikariuszem w Parafii Trójcy Przenajświętszej w Tykocinie w czasie okupacji niemieckiej, od 15 lutego 1943 r. do 10 marca 1944 r. Proboszczem parafii był wtedy ks. Julian Łosiewski, a drugim wikariuszem ks. Czesław Bruliński. Na plebanii mieszkał także komendant posterunku żandarmerii w Tykocinie Filip Schweiger wraz z żoną. Zajmował trzypokojowe mieszkanie na piętrze od strony ul. 11 Listopada, obok mnie. Ponieważ nie znal języka polskiego, byłem tłumaczem między nim a ludnością cywilną Był katolikiem, a żona ewangeliczką. Codzienny kontakt sprawił, że szybko się zaprzyjaźniliśmy. Dowiedziałem się od niego, że przed wojną pracował jako dekarz w Meckenheim w Nadrenii. Z prywatnych rozmów wynikało, że nie był on zwolennikiem Hitlera. Schweger interesował się wiadomościami z frontu, więc słuchaliśmy razem audycji radia BBC Londyn. Poprosił mnie, bym przychodził do niego codziennie wieczorem i tłumaczył wiadomości na język niemiecki. Po dzienniku BBC piliśmy wspólnie kawę i odbywaliśmy długie rozmowy. Często, gdy wracałem od niego, czekał już na mnie na zewnątrz redaktor tajnego czasopisma Robotnik wydawanego przez Armię Krajową. Należałem do Armii Krajowej i dość aktywnie działałem w tej organizacji. Pfarrer, Kan. Józef Kaczyński: Ich war während der deutschen Okkupation, in der Zeit von 15.Februar 1943 bis zum 10.März.1944, Vikar in der Dreifaltigkeit Gemeinde in Tykocin. Als Gemeindepfarrer,war dort Pfarrer Julian Łosiewski und als zweiter Vikar, fungierte dort,pfarrer Czesław Bruliński. Im Pfarrhaus, wohnte auch der Kommandant der Gendarmeriewache in Tykocin, Filip Schweiger mit seiner Ehefrau. Er bewohnte eine 3 Zimmer Wohnung im 1.OG, die zur ulica Des 11.November, gleich neben meiner, gelegen war.da er die polnische Sprache nicht kannte, habe ich zwischen ihn und der zivilen Bevölkerung als Dolmetscher fungiert Er war Katholik, seine Ehefrau Evangelisch. Der tägliche Kontakt bewirkte, dass wir uns anfreundeten. Ich erfuhr, dass er vor dem Krieg als Dachdecker in Meckenheim in Nordrhein arbeitete. Aus den Gesprächen ging hervor, dass er kein Anhänger von Hitler war. Er interessierte sich für die Frontnachrichten, also hörten wir gemeinsam, den Sender BBC London. Er bat mich, ihn, jeden Abend, zu besuchen, um die Nachrichten ins Deutsche zu übersetzen. Nach den Nachrichten, tranken wir gemeinsam Kaffee und führten lange Gespräche. Nach meiner Rückkehr in die Wohnung, wartete auf mich, ein Redakteur einer geheimen Zeitschrift Robotnik / der Arbeiter, die durch die Armia Krajowa ( Landesarmee ) herausgegeben wurde. Ich selbst gehörte der Armia Krajowa an und war recht aktiv in dieser Organisation Tykocin odwiedzał Erich Koch, nadprezydent Prus Wschodnich i szef administracyjny Okręgu Białystok. Lubił tę okolicę, ponieważ pasją jego było polowanie na kaczki Tykocin wurde durch Erich Koch, den Gauleiter von Ostpreußen und Chef der Verwaltung für die Region Białystok, besucht. Er mochte diese Gegend, insbesondere weil er ein passionierter Entenjäger war Przed budynkiem plebanii w Tykocinie 1944 r. od lewej: ks. Czeslaw Bruliński, proboszcz ks. kan. Julian Łosiewski i ks. kan. Józef Kaczyński (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Vor dem Pfarrhaus in Tykocin 1944 von li. Pfarrer Czesław Bruliński, Gemeindepfarrer, Kan. Juliusz Łosiewski und Pfarrer Kan. Józef Kaczyński (Museumsbestände in Tykocin) Żołnierze niemieccy przed kościołem w Tykocinie (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Deutsche Soldaten vor der Kirche in Tykocin ( Museumsbestände in Tykocin)

4 Hitlerowskie obozy koncentracyjne (za:. Z. Zonik, Anus belli. Ewakuacja i wyzwolenie obozów koncentracyjnych, Warszawa 1988, s. 123). Nationalsozialistische Konzentrationslager ( s. Z. Zonik Anus belli. Evakuierung und Befreiung der Konzentrationslager, Warszawa 1988, S. 123) 27 maja 1944 r. o godzinie 4 rano, żandarmi niemieccy wypędzili z domów całe rodziny i skierowali na Plac Czarnieckiego pod pretekstem sprawdzenia dokumentów. Wkrótce, ciężarowe samochody załadowane ludźmi odjeżdżały co kilka godzin z miasta, a cała akcja zakończyła się dopiero wieczorem. W miasteczku pozostali tylko starcy i małe dzieci. Wywieziono ok. 400 osób. Aresztowanych zgromadzono najpierw w więzieniu w Białymstoku. Po dwóch dniach, towarowymi pociągami zostali przewiezieni do obozów koncentracyjnych. Kobiety trafiły do Ravensbruck, skąd później większość z nich przeniesiona została do Sachsenhausen Oranienburg i Bergen Belsen, gdzie pracowały w fabrykach broni i amunicji. Mężczyzn zawieziono do Gross-Rosen i stu przydzielono do komanda Steinbruch w kamieniołomach. Młodych chłopców Niemcy wywieźli do obozów: Sachsenhausen, Dachau, Mauthausen, Buchenwald, Mittelbau-Dora, Flossenbürg, Natzweiler, Bergen- Belsen i ich podobozów. Pierwsi więźniowie wrócili do Tykocina w rocznicę wywózki 27 maja 1945 r., a kolejni przybywali w lecie i na jesieni po przebytej rekonwalescencji w obozach przejściowych. Pod koniec 1945 r. ze Szwecji przyjechało 71 kobiet uratowanych przez Szwedzki Czerwony Krzyż. W obozach zginęło ok. 40% aresztowanych (157 osób), w tym 70% mężczyzn (123 osoby) i 20% kobiet (34 osoby). Ze stu mężczyzn pracujących w kamieniołomach w Gross-Rosen, wróciło tylko trzech. Spośród wywiezionych 70 par małżeńskich zginęło 7. Do domów wróciło jedynie 18 małżeństw. Te liczby zadecydowały o rozmiarze tragedii. Dramat, który stał się udziałem niemal wszystkich tykocińskich rodzin, zaważył na późniejszym życiu i rozwoju miasta. Die ersten Gefangenen, kehrten nach Tykocin, am Tage ihres Abtransportes am 27. Mai.1945, zurück. Die nächsten, kamen im Sommer und im Herbst, nach ihrer Genesung,die sie in den Durchgangslagern absolvierten, zurück. Ende 1945, kamen 71 Frauen, die durch das Schwedische Rot Kreuz gerettet wurden, direkt aus Schweden, zurück. In den Lagern, starben ca. 40% aller verhafteten Tykociner ( 157 Personen), unter ihnen, 70% aller Männer ( 123 Personen) und 20% aller Frauen ( 34 Personen). Von den 100 Männern, die in dem Steinbruch von Groß-Rosen arbeiteten, kehrten nur noch 3, Pasiak obozowy (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) zurück. Von den 70 verhafteten Ehepaaren, verstarben 7. Nach Hause, kehrten lediglich Lagerkleidung (Museumsbestände in Tykocin) 18 Ehepaare zurück. Diese Zahlen, entschieden über das Ausmaß der Tragödie, die fast alle Tykociner Familien tangierte, und später, das Leben und die Entwicklung dieser Stadt, beeinflusste. Am 27.Mai.1944 gegen 04.00Uhr morgens, trieben die deutschen Gendarmen, ganze Familien aus ihren Häusern, heraus. Die Familien, wurden auf den Czarniecki-Platz, unter dem Vorwand der Dokumentenüberprüfung, getrieben. Kurze Zeit später, verließen die mit Menschen beladene LKW, den Platz. Die ganze Aktion dauerte bis zum Abend. In dem Städtchen blieben nur alte Menschen und kleine Kinder zurück. Abtransportiert wurden ca. 400 Personen. Die Verhafteten hat man zunächst in das Gefängnis von Białystok gebracht. Nach zwei Tagen,in Güterzügen, wurden sie in verschiedene Konzentrationslager verschleppt. Die Frauen kamen nach Ravensbrück. Ein großer Teil von ihnen, wurde später nach Sachsenhausen Oranienburg und nach Bergen- Belsen, überstellt. Dort, arbeiteten die Frauen in Waffen und Munitionsfabriken. Die jungen Burschen, wurden durch die Nazis nach Sachsenhausen, Dachau, Mauthausen, Buchenwald, Mittelbau-Dora, Flossenburg,Natzweiler, Bergen-Belsen und in verschiedene Außenlager, gebracht. Obóz koncentracyjny Gross-Rosen, brama wejściowa, lata 50. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Das Konzentrationslager Groß-Rosen, Eingangstor, Ansicht aus den 50-er Jahren

5 ROMAN OŁDZIEJ ok. godz. 4 rano, na rozkaz żandarmów, wzięliśmy dowody osobiste i wszyscy, tzn. moi rodzice, siostra, i ja poszliśmy na Plac Czarnieckiego. W domu pozostał sam mój młodszy 14-letni brat Witold. Byłem najstarszy z rodzeństwa, liczyłem wtedy 24 lata. Pojechałem wraz z ojcem i siostrą pierwszym transportem, natomiast moja mama, ostatnim, trzecim po południu. Na ulicy Piłsudskiego z samochodu jadącego przed nami wyskoczyli Paweł Kwiatkowski i Piotr Mroczkowski. Zostali zastrzeleni. gegen Uhr morgens, auf Befehl der Gendarmen, nahmen wir unsere persönlichen Dokumente, und danach, haben wir uns alle, dh. meine Eltern,Schwester und ich, zum Czarniecki-Platz begeben. Zuhause, blieb mein 14-jähriger Bruder Witold, zurück. Ich war der älteste von uns beiden. Damals war ich 24 Jahre alt. Mit meinem Vater und meiner Schwester, bin ich mit dem ersten Transport weggefahren. Meine Mutter wurde mit dem letzten, also dem dritten Transport, am Nachmittag, weggebracht. An der ulica Piłsudzki, sprangen aus einem, vor uns fahrendem Auto, Paweł Kwiatkowski und Piotr Mroczkowski, heraus. Sie wurden sofort erschossen TEKLA GOŁASZEWSKA gdy czekaliśmy na kolejny transport, matka przyniosła mi moją córkę, sądząc, że Niemcy nie zaaresztują mnie ze względu na małe dziecko. Ale wtedy to nie miało żadnego znaczenia. Widziałam, jak strasznie potraktowano Janinę Pogorzelską, której siłą wyrwano z rąk dziecko i wyrzucono na trawę, a ją wepchano do samochodu, więc nie chciałam ryzykować i oddalam z powrotem moją córkę. als wir auf den nächsten Transport warteten, brachte meine Mutter, meine Tochter mit, und glaubte, dass die Deutschen, mich nicht, verhaften werden, schon wegen des kleines Kindes nicht. Das hatte damals keine Bedeutung. Ich sah, wie schrecklich sie Janina Pogorzelska behandelten. Sie rissen ihr das kleine Kind aus der Hand und warfen es auf den Rasen.Sie selbst, wurde auf das Fahrzeug getrieben. Aus diesem Grund, wollte ich nichts riskieren, und übergab meine kleine Tochter, an meine Mutter zurück Zofia i Stanisław Śleszyńscy z córką Stefanią. Stanisław zginął w Sachsenhausen, Zofia i Stefania wróciły z obozów, 1930 r. (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Zofia und Stanisław Šleszyńscy mit Tochter Stefania. Stanisław starb in Sachsenhausen. Zofia und Stefania kehrten aus den Lagern zurück (Museumsbestände Tykocin) JANINA KNIŻEWSKA niektóre kobiety miały ze sobą niemowlęta. Na przykład Marii Backiel Niemiec wyrwał z rąk dziecko i rzucił na trawę, a jej kazał wsiąść do samochodu. Rodzice odjeżdżali, a dziecko leżało w tym samym miejscu. einige Frauen hatten ihre Säuglinge dabei. Ein Deutscher riss der Maria Backiel das Kindchen aus der Hand und warf es in den Rasen. Er befahl ihr, sofort, in das Fahrzeug, zu steigen. Während die Eltern weggebracht wurden, blieb das Kind im Rasen liegen STEFANIA KAMIŃSKA miałam wtedy 14 lat, byłam tam z moją matką i małym bratem 1,4 miesiące. Niemiec wyrwał brata z rąk mamy i rzucił na ziemię. Ja bardzo chciałam jechać z mamą, gdyż bałam się zostać sama w domu. Po powrocie w Tykocinie dowiedziałam się, że w obozie zginął mój ojciec Stanisław oraz jego bracia Czesław i Paweł Śleszyńscy. ten koszmar obozowego piekła ciągle jeszcze tkwi w mojej świadomości, a wspomnienia są bardzo bolesne. Z całego transportu tykocińskiego byłam najmłodsza. damals war ich 14 Jahre alt, und mit meiner Mutter und dem kleinen Bruder, der gerade 1 Jahr und 4 Monate alt war, zusammen. Ein Deutscher, riss meinen kleinen Bruder aus der Hand meiner Mutter und warf ihn auf die Erde. Ich wollte unbedingt mit meiner Mutter zusammenbleiben, da ich Angst hatte, alleine zu Hause zu sein. Nach meiner Rückkehr nach Tykocin, erfuhr ich, dass mein Vater Stanisław sowie seine Brüder Czesław und Paweł Šleszyńscy, im Lager verstarben. dieser Alptraum der Lagerhölle, ist noch heute, in meinem Bewusstsein, und die Erinnerungen, schmerzen sehr. Ich war die jüngste in dem Tykociner Transport WITOLD PISARSKI byłem wtedy 12-letnim chłopcem. Rodzice nie wracali do domu, zbliżał się wieczór, więc poszedłem do kościoła na majowe nabożeństwo, dokąd chodziłem codziennie z moją rodziną. W wypełnionym kościele panowała niecodzienna atmosfera. Znajdowali się tam tylko smutni starsi ludzie i dzieci w rożnym wieku Najbardziej utkwił mi w pamięci moment, gdy wspólnie z księdzem wierni zaczęli śpiewać pieśń Matko Najświętsza do serca twego. Śpiew powoli przechodził w płacz, a potem w głośne łkanie, bezradnych, rozżalonych ludzi. Na ich twarzach widoczna była ogromna rozpacz. Od razu zdałem sobie sprawę z tego, że w tragicznej sytuacji znalazło się tego dnia w Tykocinie mnóstwo dzieci opuszczonych przez rodziców. Wstrząśnięty wróciłem do domu. Wspólnie z młodszym bratem i dziadkami snuliśmy domysły, dokąd ich zabrali i co z nimi zrobią. Coraz silniej dręczyła mnie myśl, że nie pożegnałem się z nimi. ich war damals ein 12 jähriger Junge. Die Eltern waren noch nicht zu Hause, obwohl der Abend schon angebrochen war.ich bin zur Kirche, zur Maiandacht, gegangen. Wir gingen täglich in die Kirche. In der überfüllten Kirche, herrschte eine nichtalltägliche Atmosphäre. Dort waren nur noch alte und sehr traurige Menschen, aber auch Kinder, in verschiedenen Alter besonders im Gedächtnis, blieb bei mir der Moment haften, in dem wir das Lied Heilige Mutter an dein Herz mit dem Pfarrer, einstimmten. Der Gesang, ging langsam ins Weinen, und später, wurde aus dem Weinen, ein lautes Schluchzen ratloser und erbitterter Menschen. In ihren Gesichtern, sah ich riesige Verzweiflung. Sofort habe ich begriffen, dass von dieser Tragödie, auch andere Kinder aus Tykocin, betroffen waren. Erschüttert, kehrte ich nach Hause zurück. Gemeinsam mit meinem jüngeren Bruder und den Großeltern überlegten wir, wohin man die Eltern brachte, und was geschieht mit uns. Der Gedanke daran, dass ich mich von ihnen nicht verabschieden konnte, machte mich kirre Rodzina Rakowiczów, w środku matka Klementyna, z prawej syn Michał (zginął w Gross-Rosen), z lewej Tekla Gołaszewska, (wróciła z obozu) z córką Henryką 1943 r. (ze zbiorów prywatnych) Die Familie Rakowicz. In der Mitte die Mutter Klementyna, von re. Sohn Michał ( verstarb in Gross-Rosen), von li. Tekla Gołaszewska ( kehrte aus dem Lager zurück) mit Tochter Henryka ( Privatsammlung) Jan i Leonia Sokolewiczowie z córką Alicją. Jan zginął w Gross-Rosen, Leonia i Alicja wróciły z obozów, 1928 r. (ze zbiorów prywatnych) Jan und Leonia Sokolewicz mit Tochter Alicja. Jan starb in Gross-Rosen, Leonia und Alicja überlebten die Lager.1928

6 STEFAN POGORZELSKI W brudnym i zniszczonym wagonie było strasznie ciasno i brakowało nam powietrza. Na szczęście pociąg zatrzymał się w Prostkach. Potwornie chciało się nam pić, ale nie mieliśmy żadnego naczynia. Mężczyźni wpadli na pomysł i we własnych butach przynosili wodę do wagonu. Miał to być zapas na całą podróż. Przypominam sobie, że w taki sposób dostarczył nam wodę Zygmunt Bańkowski i dzieliliśmy się wszyscy po jednym łyku. To było straszne, przykro jest nawet takie rzeczy wspominać. Dzisiaj nikt nie zrozumie, ile znaczył wtedy ten łyk zimnej wody. in einem verdreckten und abgenutzten Waggon, war es eng, und es fehlte an frischer Atmungsluft. Ein Glück, das der Zug in Prostki hielt. Wir hatten Durst aber nichts zum Trinken. Die Männer hatten die Idee, das Wasser in den Schuhen, in den Waggon, zu holen. Dies sollte auch die Wasserreserve für die weitere Fahrt werden. Ich erinnere mich daran, dass auf diese Weise, Zygmunt Bańkowski, uns mit dem Wasser, versorgte. Wir teilten das Wasser sehr sparsam auf, dh. jeder trank nur einen Schluck.Das war schrecklich, und unangenehm ist es heute noch, sich an diese Dinge, zu erinnern. Heute, versteht kaum einer, was es damals bedeutete,nur der eine Schluck kaltes Wasser MARIANNA LEWONOWSKA w Prostkach, gdy pociąg zatrzymał się, widziałam po raz ostatni mojego ojca Mieczysława, jak wysiadał z pociągu, żeby się napić. Pomachałam ręką w jego stronę i było to ostatnie nasze pożegnanie, chociaż wtedy jeszcze nie zdawałam sobie z tego sprawy. Als der Zug in Prostki hielt, sah ich zum letzten mal, meinen Vater Mieczysław,als er aus dem Zug ausgestiegen war, weil er Durst hatte. Er hat mir zugewunken, und dies war unser Abschied. Damals hatte ich allerdings noch keine richtige Ahnung davon Mieczysław Pogorzelski, zginął w obozie, lata 20. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Mieczysław Pogorzelski, im Lager verstorben. 20-er Jahre des XX-Jh. ALICJA BONUSIEWICZ Załadowano nas do towarowych, bydlęcych wagonów, bez jedzenia i picia, a za kilka dni wyładowano na dworcu w Fürstenbergu w Niemczech. Esesmanki z psami, w czarnych pelerynach, z pejczami, bijąc i wyzywając, pędziły nas kilka kilometrów, aż znaleźliśmy się w obozie. W Ravensbrück kazali nam stać przed Schreibstube, a następnie iść do łaźni. Wtedy zabrano nam wszystkie osobiste rzeczy. Ubrano nas w pasiaki, na nogi otrzymałyśmy drewniaki i podarte pończochy, ogolono nasze głowy do gołej skóry. Spoglądając na siebie nawzajem, szlochałyśmy, jak małe dzieci. Otrzymałam numer obozowy Wir wurden in Viehwaggons, ohne Verpflegung und Getränke transportiert. Einige Tage später erreichten wir den Bahnhof Fürstenberg in Deutschland. Die Aufseherinnen mit Hunden, bekleidet mit schwarzen Umhängen, mit Peitschen ausgestattet, schlugen und trieben uns einige Kilometer, bis wir uns in einem Lager, eingefunden haben. In Ravensbrück angekommen, mussten wir vor der Schreibstube stehen bleiben, erst später durften wir in das Lagerbad gehen. Man nahm uns alle privaten Sachen ab, stattdessen wurden wir in gestreifte Kleidung gesteckt. Für die Füße gab es Holzschuhe und kaputte Strümpfe. Unsere Köpfe wurden abrasiert, abrasiert bis auf die Kopfhaut. Wir sahen uns gegenseitig an und begannen zu weinen. Wir weinten wie die kleinen Kinder. Ich erhielt die Häftlingsnummer: Więźniarka obozu Ravensbrück Janina Bystrowska, wróciła z obozu, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Überlebende des Lagers Ravensbrück Janina Bystrowska, 1945 Obóz koncentracyjny w Ravensbrück, lata 40. XX w. (Wikipedia) Konzentrationslager Ravensbrück, 40-er Jahre des XX. Jh (Wikipedia)

7 ROMAN OŁDZIEJ nasz tykociński transport mężczyzn trafił do jednego z najcięższych obozów koncentracyjnych do Gross-Rosen. Większość, 100 osób przydzielono od razu do komanda Steinbruch, do pracy w kamieniołomach. Głodni i wycieńczeni, pracowaliśmy od rana do wieczora z krótką przerwą na posiłek. Nie można było nawet na chwilę usiąść. Tam musiałem nosić ogromne kamienie na górę, a przy tym bito nas niemiłosiernie gumową pałą po plecach, by przyśpieszyć naszą pracę. Z tych stu osób, do domu wróciło tylko trzech. nasz obóz bił chyba wszelkie rekordy w uśmiercaniu ludzi terrorem i tempem pracy. Zauważyłem, że przeciętna długość życia mężczyzn w obozie wynosiła tylko od kilku tygodni do 4 miesięcy. Już w lecie zaczęli umierać moi sąsiedzi i znajomi z Tykocina: Stefan Czeladko, Jan Sokolewicz, Dominik Grabowski, Mieczysław Wysocki, Władysław Grabowski, trochę później Franciszek Sokolewicz, Franciszek Baczewski i inni. Mój ojciec zmarł w styczniu 1945 r. unser Tykociner Männer - Transport, erreichte eines der schwersten Konzentrationslagern, das Lager Gross-Rosen.100 Personen wurden sofort in den Steinbruch überwiesen. Hungrig und erschöpft, arbeiteten wir dort von früh bis spät, mit einer kleinen Essenspause. Selbst für einen kleinen Moment, durften wir uns nicht hinsetzen. Dort musste ich große Steine schleppen. Ständig wurden wir mit einem Gummiknüppel auf dem Rücken, geschlagen. Damit habe man das Arbeitstempo beschleunigt. Von den 100 Personen sind nur drei nach Hause zurückgekehrt. das Lager, erreichte wohl alle Rekorde im Töten Mittels des Terrors und des Arbeitstempos. Ich stellte fest, dass die durchschnittliche Lebensdauer im Lager, zwischen einigen wenigen Wochen und 4 Monaten lag.schon im Sommer starben unsere Nachbarn und Bekannte aus Tykocin: Stefan Czeladko, Jan Sokolewicz und Dominik Grabowski.Etwas später, starben Franciszek Sokolewicz, Franciszek Baczewski und andere. Mein Vater, starb im Januar 1945 EUGENIUSZ PISARSKI po 2 dniach męczącej drogi, 20 czerwca trafiłem wraz z bratem i kilkoma kolegami z Tykocina oraz młodymi Rosjanami, Ukraińcami i Żydami do obozu Mauthausen. Znowu oznaczono nas numerami, ja otrzymałem numer 75687, a mój brat kolejny W Gusen trafiliśmy do fabryki broni, w której pracowaliśmy po 12 godzin dziennie, na 2 zmiany. Produkowaliśmy części do karabinów. Kto nie potrafił tego wykonać, został zastrzelony. nach 2 Tagen eines beschwerlichen Weges, am 20.Juni, erreichte ich mit meinem Bruder und Freunden aus Tykocin sowie mit jungen Russen, Ukrainern und Juden, das Lager Mauthausen. Erneut hat man uns Häftlingsnummer ausgegeben.ich erhielt die Nummer: und mein Bruder die nächste Nummer: Im Lager Gusen, wurden wir in der Waffenfabrik beschäftigt. Dort arbeiteten wir täglich bis zur 12 Stunden, in zwei Schichten. Wir produzierten dort Gewährteile. Wer keine Ahnung davon hatte, der wurde erschossen HENRYK BĄK W Mauthausen-Gusen pracowałem w kamieniołomach. Wierciliśmy duże otwory w kamieniach i wsypywaliśmy do nich dynamit, który je rozrywał. Praca była bardzo ciężka i niebezpieczna, a my byliśmy ciągle głodni In Mauthausen Gusen,arbeitete ich im Steinbruch. Wir bohrten große Löcher in die Steinwende, und füllten diese mit Dynamit auf. Diese Arbeit war besonders schwer und gefährlich. Uns plagte ständig der Hunger Obóz koncentracyjny Mauthausen brama wejściowa, lata 50. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Konzentrationslager Mauthausen Eingangstor, 50-er Jahre des XX.Jh. Więźniowie obozu koncentracyjnego Mauthausen, od lewej: Eugeniusz Pisarski, Stanisław Pisarski, Wincenty Rakowicz, przeżyli obozy, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Häftlinge des Lagers Mauthausen Von li. Eugeniusz Pisarski, Stanisław Pisarski und Wincenty Rakowicz. Sie überlebten die Lager Dowód osobisty Eugeniusza Pisarskiego wystawiony w Hohenfels (Regenburg) dn. 8.XII.1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Personalausweis von Eugeniusz Pisarski, ausgestellt in Hohenfels ( Regenburg) am 08.XII.1945

8 ALICJA BONUSIEWICZ w Ravensbrück rozdzielono nas, szesnastoletnią siostrę wysłano do pracy do fabryki amunicji w Grünebergu, a matkę moją po 2 miesiącach zabrano z innymi więźniarkami na transport do obozu koncentracyjnego w Bergen-Belsen. Widziałam przypadkowo podczas pracy, pchając wagonik, grupę kobiet oczekującą na transport, a wśród nich moją matkę.niestety, nie wolno mi było wtedy nawiązać z nią jakiegokolwiek kontaktu, ani zatrzymać się na chwilę, by na nią popatrzeć. w bloku nr 27 były powybijane szyby w oknach, toteż na nasze koje padał w lecie deszcz, a w zimie śnieg. Na 2 kojach spało 5 kobiet. Dwa koce musiały wystarczyć na okrycie nas, ale nie ogrzewały naszych zziębniętych ciał. Nic więc dziwnego, że gdy syreny alarmowe grały pobudkę na apel, niejedna z tych kobiet nie podniosła się już więcej. Zesztywniałe zwłoki wyciągano za nogi na zewnątrz bloku i po każdej prawie nocy sterty trupów leżały pod blokami. Skutek był taki, że w obozie rozmnożyły się szczury, które skakały po żywych i umarłych. inną plagą w obozie były pluskwy i wszy. Pluskwy gnieździły się w deskach koi, a pchły w trocinach, które nigdy nie zmieniane, ścierały się na pył. Nasza odzież była zawszona, a odwszawianie całego obozu, urządzane tylko 2 razy w roku, niewiele pomogło. Odbywały się przy tym w najcięższych warunkach klimatycznych, wczesną wiosną i późną jesienią, toteż dla wielu więźniarek kończyło się chorobą lub śmiercią. Rozebrane do naga stałyśmy przed blokiem oczekując, by oddano nam nasze koszule i pasiaki, a założywszy je znajdowałyśmy nadal wszy. Jeszcze gorszą plagą obozową był świerzb, rozprzestrzeniający się w obozie i nigdy nie leczony. Nasze ciała były pełne jątrzących się ran. Rodzina Aracewiczów. W górnym rzędzie ojciec Mateusz z synami: Albinem (od lewej,) i Karolem. W środkowym rzędzie siedzi matka Antonina z Eugenią na kolanach, po bokach stoją córka Helena i syn Tadeusz obok matki corki: Anna (od lewej) i Halina, Albin zginął w Dachau, Tadeusz, Helena Sitowicz i Halina Ołdziej wrócili z obozów, 1928 r. (ze zbiorów prywatnych) Familie Aracewicz. Oben stehen: Vater Mateusz mit den Söhnen :Albin ( l.) und Karol. In der Mitte, sitzt die Mutter Antonina mit Eugenia auf dem Schuss, an den Seiten stehen Tochter Helena und Sohn Tadeusz, neben der Mutter die Töchter Anna ( li.) und Halina. Albin verstarb in Dachau,Tadeusz, Helena Sitowicz und Halina Ołdziej, haben die Lager überlebt.1928 In Ravensbrück wurden wir getrennt. Meine 16-jährige Schwester wurde zur Arbeit in die Munitionsfabrik nach Grüneberg verschickt. Nach ca. 2 Monaten, wurde meine Mutter mit anderen Häftlingsfrauen, in das Lager Bergen-Belsen, überstellt.ich, sah das zufällig, während der Arbeit, als ich einen kleinen Waggon, schob. Meine Mutter wartete auf den Abtransport. Jegliche Kontaktaufnahme war mir unmöglich, selbst eine kurze Pause war nicht gestattet In der Baracke 27 waren die Fensterscheiben kaputt. Dadurch regnete es im Sommer direkt auf unsere Pritschen und im Winter schneite es. Auf zwei Pritschen schliefen 5 Frauen. Zwei Zudecken mussten für uns reichen. Sie wärmten uns nicht wirklich und unsere Körper waren starr vor Kälte. Es ist kein Wunder, dass während die Sirenen heulten, so manche von uns nicht mehr aufgestanden ist. Die steifen Körper wurden an den Beinen aus der Baracke herausgezogen. Draußen, vor jeder Baracke, lagen Berge voller Leichen. Das Resultat davon war, dass die Ratten sich rasch vermehrten und hüpften auf den Toten. Die andere Lagerplage, waren die Wanzen und Läuse. Die Wanzen, nisteten sich in den Brettern der Pritschen ein, und die Läuse, bevorzugten die Holzsägespäne. Unsere Kleidung war voller Läuse. Im Lager gab es zwei Mal im Jahr die Lagerentlausung, die recht wenig geholfen hat.die Entlausung erfolgte meistens in den besonders ungünstigen für uns Monaten des Jahresdh. im Frühjahr oder im späten Herbst. Nackig, standen wir vor den Baracken und warteten auf die Herausgabe unserer desinfizierten Kleidung. Für viele der Häftlingsfrauen, endeten solche Aktionen, mit dem Tod. Noch schlimmere Lagerplage, war für uns die Krätze, die im Lager, nie behandelt wurde. Unsere Körper, waren voller eitriger, nicht heilend wollender, Wunden Rodzina Iglickich. Anna i Mieczysław z dziećmi, od prawej: Henryk, Maria, Bogumiła, Wanda i Regina. Mieczysław zginął w Buchenwald, Anna wróciła z obozu, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Familie Iglicki. Anna und Mieczysław mit Kindern: vom re. Henryk, Maria, Bogumiła, Wanda und Regina. Mieczysław starb im Lager Buchenwald. Anna hat das Lager überlebt. 30-er Jahre des XX.Jh. ( Privatsammlung) Rodzina Bezlerów, Bolesław i Janina z dziećmi. Janina wróciła z obozu, lata 20. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Familie Bezler, Bolesław und Janina mit Kindern. Janina ist nach Hause zurückgekehrt. 20- er Jahre des XX. Jh. Franciszek Pogorzelski, wrócił z obozów, lata 30. XX w., (ze zbiorów prywatnych) Franciszek Pogorzelski hat die Lager überlebt. 30- er Jahre des XX.Jh. ( Privatsammlung)

9 JANINA GOŁDYN Po ośmiu tygodniach wraz z matką i innymi kobietami zostałam wywieziona do Grünebergu i zatrudniona w fabryce amunicji. Fabryka od obozu oddalona była półtora do dwóch kilometrów. Pędzono nas pieszo, po drodze bito i szczuto psami. Nie lepiej było w fabryce. Pracowałam po 12 godzin dziennie, karmiono nas zupą z brukwi lub szpinaku tylko raz dziennie. Wyznaczono nam dość wysokie normy w produkowaniu amunicji. Nie wolno było się obejrzeć, bo dozorczynie zaraz stosowały kary cielesne, a nawet bunkier karny lub wsadzano do beczek z wodą. Po skończonej pracy za sabotaż wymierzano nam zbiorowe kary pozbawienie porcji chleba, zimową porą polewanie całych grup wodą z hydrantów, a zamiast odpoczywać trzymano nas godzinami na placu. W Grüneberg przebywałam do 21 kwietnia 1945 r. Z powrotem przewieziono nas do Ravensbrück. Czułyśmy, że na stracenie (bo w Grüneberg nie było komory gazowej ani krematorium). Zakwaterowano mnie w bloku 29, a na drugi dzień skierowano mnie do bloku 8, zwanego karnym, z którego szło się tylko do komór gazowych, na szubienicę lub rozstrzelanie. W tym czasie na terenie Ravensbrück panował okropny widok: bardzo dużo chorych, oczekujących swojej kolejki do komory gazowej, stosy nieczystości, przykre zapachy. Niektóre baraki miały okna okratowane drutem kolczastym, a wokół nich były beczki, prawdopodobnie z benzyną (cel wiadomy). Nach 8 Wochen, wurde ich, zusammen mit meiner Mutter und anderen Frauen, nach Grüneberg überstellt. Dort arbeitete ich in einer Munitionsfabrik, die ca, 1,5 bis 2 Kilometer vom Lager entfernt war. Wir wurden dorthin zu Fuß getrieben. Unterwegs, wurden wir geschlagen und man hat Hunde auf uns gehetzt. Nicht viel anders war es in der Fabrik. Ich arbeitete 12 Stunden täglich. Verpflegt wurden wir einmal täglich mit Rüben-oder Spinatsuppe. Die Tagesnormen bei der Munitionsproduktion, wurden immer höher. Wir durften uns nicht einmal umsehen. Sofort schlug man uns dafür bzw. die Aufseherinnen bestraften uns mit dem Aufenthalt in dem Strafbunker oder mit dem sog. Faßbad. Nach Arbeitsschluss, wurden wir für Sabotage kollektiv bestraft Brotentzug, bzw. im Winter, wurden wir mit Wasser aus den Hydranten begossen. Statt der Ruhepause, blieben wir auf dem Appellplatz stehen. In Grüneberg blieb ich bis zum 21.April Danach wurden wir nach Ravensbrück zurückgebracht. Wir ahnten, dass wir dort, vernichtet werden sollten, da in Grüneberg,weder eine Gaskammer noch ein Krematorium, gab. Ich wurde in der Baracke 29 untergebracht, und am nächsten Tag wurde ich in die Baracke 8 verlegt. Die Baracke 8 war eine Strafbaracke, aus der man nur durch das Krematorium, mit Hilfe des Galgens oder durch Erschießung, herauskam. Zur diesem Zeitpunkt sah Ravensbrück schrecklich aus. Überall, standen in einer Schlange an der Gaskammer, unzählige, schwerkranke Menschen. Überall Berge voller Abfall und unangenehme Gerüche. Die Fenster einiger Baracken, waren mit Stacheldraht versehen und davor standen Fässer, höchstwahrscheinlich mit Benzin ( mit dem bestimmten Ziel). Honorata Perkowska (matka Janiny Gołdyn i Józefa Perkowskiego), wróciła z obozów, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Honorata Perkowska ( die Mutter von Janina Gołdyn und Józef Perkowski) Sie überlebte die Lager, 30-er Jahre des XX.Jh. Janusz Rakowicz urodzony w Ravensbrück, po przyjeździe do Szwecji, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Janusz Rakowicz, geboren in Ravensbrück, nach seiner Rückkehr aus Schweden, 1945 Dowód Marii Kropiewnickiej z d. Andruszkiewicz wystawiony przez Polski Komitet Obozowy w Bergen-Belsen dn. 15. XI r. (ze zbiorów prywatnych) Ausweis von Maria Kropiewnicka, geborene Andruszkiewicz, ausgestellt durch das Polnisches Lagerkomitee in Bergen-Belsen vom 15.XI.1945 MARIANNA LEWONOWSKA Po miesiącu w Ravensbrück, rozdzielono nas do różnych fabryk. Ok. 40 kobiet, a wśród nich mnie, skierowano do fabryki amunicji w Grüneberg. Esesmani bili nas podczas pracy i znęcali się z niewyjaśnionych powodów. Pamiętam, że w styczniu 1945 r. nasza koleżanka Stanisława Rakowicz urodziła syna, co spowodowało wielkie poruszenie w fabryce. Byłyśmy zaniepokojone tym niezwykłym wydarzeniem i martwiłyśmy się o los kobiety xi dziecka. Na szczęście zwolniono ją wtedy z pracy w fabryce i odesłano do prac porządkowych na terenie bloków. Okazało się, że nasze akuszerki i blokowe nie były tak okrutne jak inne. Nach einem Monat in Ravensbrück, wurden wir aufgeteilt und kamen in verschiedene Fabriken. Ca. 40 Frauen, unter ihnen auch ich kamen nach Grüneberg in eine Munitionsfabrik. Die SS schlug uns während der Arbeit und quälte uns willkürlich. Ich erinnere mich daran, dass im Januar 1945, unsere Freundin, Stanisława Rakowicz, einen Sohn gebar. In der Fabrik herrschte deswegen eine große Unruhe. Wir waren damit überfordert und machten uns Sorgen und Gedanken um das Neugeborene und dessen Mutter. Ein Glück, sie wurde von der Arbeit in der Fabrik befreit, man schickte sie zur Reinigungsarbeiten innerhalb der Baracken. Es zeigte sich, dass unsere Hebammen und Blockältesten nicht so grausam waren wie andere Stanisława Rakowicz (z prawej) i Helena Baczewska, wróciły z obozów, lata 20. XX w. (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie). Stanisława Rakowicz ( von re.) und Helena Baczewska. Beide haben die Lager überlebt. 20-er Jahre des XX.Jh. (Museumsammlung in Tykocin)

10 ALICJA BONUSIEWICZ przydzielono mnie do pracy w szwalni Massar na terenie obozu. Tam pracowałam przez kilka miesięcy, a następnie zostałam przeniesiona do wyładowywania statków-berlinek, które kanałami przypływały na jezioro przyobozowe. W gestii władz Ravensbrück było błyskawiczne opróżnianie statku, więc pędzono nas na przystań, poganiano i bito niemiłosiernie. Na chwiejnych pomostach, łączących pokład statku z przystanią miotałyśmy się z taczkami napełnionymi koksem lub brykietem. Następnie wagonikami lorami woziłyśmy brykiet do obozowej kuchni. Niekiedy więźniarki tracąc równowagę, wpadały do wody. Czułam się bardzo osamotniona, gdyż rozstałam się z rodziną, a moje koleżanki z Tykocina trafiły do innych fabryk pracy. co pewien czas odbywało się w Ravensbrück tzw. Sortierungen, czyli selekcjonowanie więźniarek chorych, starych, wyniszczonych, a więc niezdolnych do pracy i wysyłanie ich do komór gazowych. W takim dniu, po rannym apelu, wszystkie więźniarki rozebrane do naga przechodziły pojedynczo przed lekarzem SS, komendantką obozu i esesmanką. Więźniarki niesprawne, które nie potrafiły przebiec przed nimi, wybierano z szeregu i odstawiano na bok. Nieszczęsne czekały do wieczora, nie otrzymując żadnych posiłków, na wywiezienie do krematorium. Krematoria dymiły tam dzień i noc. Slupy ognia strzelały na ogromną wysokość, sprawiając w nocy wrażenie pożogi. Dym i swąd palonych ciał rozchodził się po obozie. Pamiętam, że 1 kwietnia 1945 r., w niedzielę wielkanocną, Niemcy zdemolowali komorę gazową, ażeby zatrzeć ślady dopiero co dokonywanych zbrodni. zugeteilt zur Arbeit, wurde ich, in die Näherei Massar auf dem Lagergelände. Hier arbeitete ich einige Monate und danach versetzte man mich zum Abladen der Barkassen, die durch die Kanäle direkt zum Lagersee, geleitet wurden. Lt. der Lagerleitung, mussten die Barkassen in einem Blitztempo entladen werden. Wir wurden zum Hafen getrieben und dabei geschlagen und schwer misshandelt. Auf dünnen Brettern, liefen wir mit Schubkarren voller Koks oder Briketts. Danach schoben wir in die Lagerküche die vollgeladenen Loren. Manche von uns,verlor das Gleichgewicht und fielen ins Wasser. Ich war sehr einsam, nachdem man mich, von meiner Familie und Freunden aus Tykocin getrennt hatte. Man hat sie in andere Fabriken gesteckt. immer wieder kam es vor, dass in Ravensbrück die sog. Sortierungen vorgenommen wurden, also die Selektionen, deren Opfer, meistens kranke, alte, kraftlose und arbeitsunfähige Häftlingsfrauen, waren. Sie Afisz propagandowy dotyczący pracy na robotach w Niemczech, 1943 r. (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Propagandaplakat betr. Arbeit in Deutschland, 1943 ( Museumssammlung in Tykocin) Krematorium w obozie Ravensbrück 2008 r., (ze zbiorów prywatnych). Krematorium im Lager Ravensbrück 2008 wurden in die Gaskammer geschickt. An solchen Tagen, nach dem Morgenappell, waren alle Häftlingsfrauen nackig und mussten einzeln, vor dem Lagerarzt, der Lagerkommandantin und einer SS-Frau, sich präsentieren. Einige Frauen, denen das Laufen schwer fiel, wurden aus den Reihen heraussortiert und an die Seite gestellt. Die Unglücklichen warteten bis zum Abend. Für sie gab es keine Verpflegung mehr. Danach, wurden sie zum Krematorium abtransportiert. Die Krematorien qualmten Tag und Nacht. Die Feuersäulen, schossen in die Höhe, und in der Nacht machten sie den Eindruck einer Feuerbrunst. Der Rauch und der Gestank der verbrannten Leichen, breitete sich im Lager aus. Ich erinnere mich daran, dass am 01.April.1945, am Ostersonntag, die Deutschen, die Gaskammer des Lagers, völlig zerstörten. Damit wollten sie alle Spuren der Morde, verwischen.

11 MIECZYSŁAWA GRABOWSKA... w obozie przeżyłyśmy również kilka wzniosłych i radosnych chwil. W grudniu postarałyśmy się o to, żeby każda z nas zaoszczędziła trochę chleba, który zastąpiłby nam opłatek na Boże Narodzenie. W dniu Wigilii umówiłyśmy się na nocne spotkanie w sali. Potajemnie zebrałyśmy się, zasłoniłyśmy szczelnie okna kocami, i rozpoczęłyśmy symboliczny wieczór wigilijny w środku nocy, gdy nasi wartownicy pogrążeni byli w głębokim śnie. Każda kobieta miała ze sobą kawałek chleba, przechowywany od jakiegoś czasu, uszczupnięty z głodowej porcji, specjalnie na tę uroczystość. Połamałyśmy się chlebem, składając przy tym sobie jedno życzenie: by udało nam się przeżyć obóz i doczekać wolności. Głośno szlochając, mówiłyśmy chórem wiersz, który zapamiętałam na całe życie: Chlebem z sobą się połamiem, choć daleko kraj i matka, Chlebem z sobą się połamiem, boć nie mamy tu opłatka. Chleb na polskiej wyrósł ziemi, wiatr go w polu wykołysał, Nim więziennym stał się chlebem, Polską mowę wkoło słyszał. Potem śpiewałyśmy kolędy i modliłyśmy się do rana.. im Lager, erlebten wir auch angenehme und besondere Momente und Höhepunkte. Im Dezember haben wir dafür gesorgt, dass jede von uns ein wenig Brot opfert, damit wir zum Heiligenabend das Brot statt der Oblate unter uns verteilen konnten. Wir haben uns an diesem Heiligenabend, für die Nacht in unserem Saal, verabredet. Alle Fenster wurden abgedichtet. Mitten in der Nacht, haben wir den symbolischen Heiligabend nachgestellt. Unsere Bewacher schliefen fest. Jede von uns, hatte ein wenig Brot bei sich, ein wenig Brot extra für diesen Abend. Wir teilten unter uns das Brot statt der Oblate und äußerten folgenden Wunsch: mögen wir alle das Lager überstehen und die Freiheit erleben. Laut weinend, sprachen wir im Chor ein Gedicht auf, ein Gedicht, an den ich mich, mein ganzes Leben erinnere: Das Brot werden wir unter uns brechen, trotz, dass das Land, und die Mutter, weit entfernt sind, das Brot werden wir unter uns brechen, da wir keine Oblate hier haben. Das Brot wuchs auf dem polnischen Boden, der Wind hat ihn auf dem Acker gewiegt, Bevor daraus ein Gefängnisbrot wurde, hörte es überall, die polnische Sprache Danach sangen wir Weihnachtslieder und beteten die ganze Nacht Różaniec z chleba wykonany przez więźniarkę Zofię Targońską w obozie Ravensbrück, 1944 r. (ze zbiorów prywatnych) Rosenkranz aus Brot, angefertigt im Lager Ravensbrück 1944, durch die Häftlingsfrau Zofia Targońska Paulina Rogowicka z córką Emilią i wnuczkami: Mieczysławą (od lewej) i Teresą, Mieczysława Grabowska wróciła z obozów, 1928 r. (ze zbiorów prywatnych) Paulina Rogowicka mit Tochter Emilia und den Enkelkindern: Mieczysława (von li.) und Teresa. Mieczysława Grabowska überlebte die Lager. 1928

12 MARIA KROPIEWNICKA... późną jesienią zostałyśmy wywiezione do innej fabryki w Braunschwegu. Tutaj z kolei przeżyłam w końcu listopada radosną chwilę, kiedy otrzymałam list od mojego męża. Po pół roku rozstania, dowiedziałam się, że mój mąż żyje i znajduje się w obozie Oranienburg. Ta nieoczekiwana wiadomość sprawiła, że poczułam się bardzo szczęśliwa. Chociaż na krótko zapomniałam o upokorzeniu, które tutaj codziennie odczuwałyśmy. Odpisałam do męża. List musiał być przetłumaczony na język niemiecki i była to typowa formuła, pracuję i wszystko jest dobrze. Zapytałam w liście, czy razem jest mój ojciec i brat Stefan i powiadomiłam męża o śmierci mojej matki w obozie Ravensbrück już w czerwcu. Cieszyłam się z tego, że mąż będzie wiedział, że żyję To trzymało mnie przy życiu am späten Herbst, wurden wir in eine andere Fabrik, nach Braunschweig, überstellt. Hier, Ende November, erlebte ich eine freudiges Moment, als ich ein Brief, von meinem Mann, erhielt. Nach einer sechs monatigen Trennungszeit, erfuhr ich, dass mein Mann lebt und ist im Lager Oranienburg. Diese unerwartete Nachricht bewirkte, dass ich mich in diesem Moment sehr glücklich vorkam. Für einen kurze Zeit, habe ich die Erniedrigung, die wir fast täglich erleben mussten, vergessen. Ich habe meinem Mann sofort geantwortet. Der Brief musste in deutsche Sprache übersetzt werden und dies war eine Formalie: ich arbeite, bin gesund und alles ist in Ordnung. Ich fragte, ob auch mein Vater und mein Bruder Stefan bei ihm sind? Ich informierte meinen Mann über den Tod meiner Mutter im Lager Ravensbrück.Sie ist im Juni bereits verstorben. Ich freute mich darüber, dass mein Mann die Gewissheit bekommt, dass ich lebe Dies hielt mich am Leben Stanisław Andruszkiewicz (ojciec Marii Kropiewnickiej, zginął w Bergen-Belsen) z synami: Tadeuszem (z prawej) i Janem, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Stanisław Andruszkiewicz (Vater von Maria Kropiewnicka, er verstarb in Bergen-Belsen) mit seinen Söhnen: Tadeusz (re. Seite) und Jan. 30-erJahre des XX.Jh. ( Privatsammlung) Mój kochany mężu Mietku! Jestem bardzo, bardzo zadowolona, że Ty napisałeś i także jestem zadowolona, że jesteś zdrowy i pracujesz. Twoja matka pozostała w Ravensbrück jak wszystkie starsze kobiety. Jestem tutaj z innymi kobietami z naszego miasta i razem pracujemy. Chciałabym wiedzieć, czy Ty jesteś z moim bratem Stefanem i ojcem Stanisławem. Moja matka zmarła w Ravensbrück. Czy jest z Tobą Józek Schuller? Jestem zdrowa i oczekuję wkrótce na odpowiedź. Pozdrawiam Ciebie i życzę zdrowia. Twoja żona Maria. (tłum. z jęz. niem. M. Pisarska-Kalisty) Kochana Maria! Twoją kartę otrzymałem. Jestem zdrowy i mam nadzieję, że Ty także. Cieszę się, że żyjesz i masz się dobrze. Z nadzieją, że znowu szczęśliwie się zobaczymy. Jak Ci idzie? Pisz do mnie często. Pozdrawiam Ciebie i całuję. Twój kochający mąż. Mieczysław Kropiewnicki. (tłum. z jęz. niem. M. Pisarska-Kalisty) Karta pocztowa z korespondencją Mieczysława Kropiewnickiego z Oranienburga do żony Marii, 28.I.1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Postkarte von Mieczysław Kropiewnicki, geschrieben aus dem Lager Oranienburg an seinefrau Maria, 28.I.1945 List Marii Kropiewnickiej z Braunschweig do męża Mieczysława z Oranienburga, 3.XII.1944 r. (ze zbiorów prywatnych) Brief von Maria Kropiewnicka aus Braunschweig, geschrieben an ihren Mann, der im Lager Oranienburg war. 3.XII.1944

13 ROMUALD POGORZELSKI Najpierw trafiłem do obozu w Gross-Rosen, większość mężczyzn z Tykocina mieszkała w jednym bloku. Byliśmy razem sąsiedzi z Nowego Miasta: Grzegorz Abramowicz z synami, Roman Ołdziej z ojcem, Dominik Grabowski, Franciszek Gołaszewski, Wacław Gołaszewski z synem Ryszardem, bracia Wacław i Stanisław Rogowiccy, Mieczysław Gołębiewski, Antoni Baczewski, Władysław Bąk, Jan Dąbrowski oraz Tadeusz Aracewicz. W Gross- Rosen przebywałem krótko, około jednego tygodnia, a następnie wywieziono mnie wraz z ojcem do obozu Sachsenhausen. W transporcie jechali razem m.in.: Abramowicz, Tomasz Grądziel, Stanisław Borowski, Edward Pogorzelski, Hipolit Świętorzecki. Pracowalm tam w olbrzymich zakładach Heinkla, położonychw rozległych lasach sosnowych, gdzie produkowano części do samolotów. Tutaj spotkałem więźnia z Tykocina Józefa Perkowskiego. Brudni i wynędzniali więźniowie musieli bardzo ciężko pracować, a potem potwornie zmęczeni, w strasznych warunkach higienicznych w barakach, nie mieli jak odpoczocząć. Na początku marca zabrano mnie na transport do Bergen-Belsen, a mój ojciec pozostał w Sachsenhausen. Nie wiem, w którym obozie zginą,ł być może, gdzieś jeszcze został przewieziony. Szkoda, że ta tajemnica nigdy się nie wyjaśni Zunächst war ich im Lager Gross-Rosen. Die meisten Männer aus Tykocin waren in einer Baracke untergebracht. Wir waren zusammen, die Nachbarn aus Nowe Miasto : Grzegorz Abramowicz mit Söhnen,Roman Ołdziej mit seinem Vater, Dominik Grabowski, Franciszek Gołaszewski, Wacław Gołaszewski mit Sohn Ryszard, die Brüder Wacław und Stanisław Rogowicki,Mieczysław Gołębiewski, Antoni Baczewski, Władysław Bąk, Jan Dąbrowski sowie Tadeusz Aracewicz. Im Lager Gross-Rosen, war ich nur kurze Zeit, ca. 1 Woche. Danach, wurden wir, dh. mein Vater und ich, nach Sachsenhausen, abtransportiert. In unserem Transport, waren auch: Abramowicz, Tomasz Grądziel, Stanisław Borowski, Edward Pogorzelski, Hipolit Świętorzecki Ich arbeitete dort in den großen Werken Heinkelwerke, die in einem großen Kiefernwald, gelegen waren. Hier wurden Flugzeugteile hergestellt. Hier, sah ich einen Bekannten aus Tykocin, eine gewissen Józef Perkowski. Dreckig, erschöpft und kraftlos, mussten alle schwer arbeiten. Nach der Arbeit, gingen wir in die schrecklichen Baracken mit fehlender Hygiene. Von Ausruhen, konnte keine Rede sein. Anfang März, wurde ich nach Bergen-Belsen abtransportiert. Mein Vater blieb in Sachsenhausen. Keine Ahnung, in welchem Lager er verstarb, da er vielleicht in ein anderes Lager verschleppt wurde. Leider, dies bleibt geheim List-gryps Antoniego Baczewskiego do żony Janiny (list napisany po polsku przemycony do adresatki), 24.VI.1944 r. (ze zbiorów prywatnych) Brief Kassiber von Antoni Baczewski, geschrieben an seine Frau Janina ( der Brief wurde in polnischer Sprache geschrieben und konnte aus dem Lager herausgeschmuggelt werden.) 24,VI.1944 Kochana Matko! Znajduję się w obozie koncentracyjnym Oranienburg. Jestem zdrowy i mam nadzieję, że i wy też. Czy moglibyście mi wysłać paczkę żywnościową. Odpiszcie mi szybko, czy w domu wszystko w porządku i czy jesteście zdrowi. Listy do mnie muszą być napisane po niemiecku. W każdym czasie mogę otrzymywać paczki żywnościowe. Pozdrawiam Cię, Czesiek (tłum. z jęz. niem. M. Pisarska-Kalisty) Maria Prokopowicz (wróciła z obozu) z bratankiem, lata 30. XX w. (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Maria Prokopowicz (überlebte die Lager) mit einem Neffen, 30-er Jahre des XX.Jh. (Museumssammlung Tykocin) List Czesława Śleszyńskiego do matki Reginy z Oranienburga, 25.VI.1944 r. (ze zbiorów prywatnych) Brief von Czesław Śleszyński aus dem Lager in Oranienburg an seine Mutter Regina, vom 25.VI.1944 Rodzina Baczewskich. Anna i Bronisławz babcią Anną Korżyńską i córkami: Teresą pośrodku i Lucyną. Bronisław Baczewski po aresztowaniu przebywał w więzieniu w Białymstoku. Anna Baczewska wróciła z obozów, lata 40. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Familie Baczewski : Anna und Bronisław mit Großmutter Anna Korżyńska und dentöchtern: in der Mitte mit Teresa und Lucyna. Bronisław Baczewski nach der Verhaftung war im Gefängnis von Białystok: Anna Baczewska kehrte aus den Lagern zurück, 40-er Jahre des XX.Jh.

14 WYZWOLENIE OBOZÓW KONCENTRACYJNYCH DIE BEFREIUNG DER KONZENTRATIONLAGER HALINA OŁDZIEJ... pracowałam w fabryce w Watensedt, gdy ok. 20 kwietnia Niemcy zabrali nas na transport i pojechałyśmy pociągiem z powrotem do Ravensbrück. Wieźli nas kilka dni z powodu trudności na kolei. Przenocowałyśmy tam i kazano nam zapisać się na kolejny transport. Nie wiedziałyśmy, dokąd nas powiozą tym razem. Rano przyjechały autobusy i zabrały nas. Okazało się, że to samochody ze Szwedzkiego Czerwonego Krzyża. Wtedy zrozumiałyśmy, że skończyło się obozowe piekło i jesteśmy uratowane. Jechałyśmy w kierunku Danii, potem w Kopenhadze przesiadłyśmy na statek i popłynęłyśmy do Malmö w Szwecji... Ich arbeitete in der Fabrik in Wattenstedt,als um den 20.April, die Deutschen, uns, mit dem Zug nach Ravensbrück zurück brachten. Wir waren einige Tage unterwegs. Wir übernachteten im Zug und warteten auf den nächsten Transport. Am morgen kamen Busse und man hat uns abgeholt. Wie es sich später herausstellte, waren das Busse des Schwedischen Rot Kreuzes.In diesem Moment, haben wir verstanden, dass die Zeit der Lagerhölle vorbei ist und wir endlich frei. Wir fuhren in Richtung Dänemark. In Kopenhagen sind wir auf die Schiffe umgestiegen und fuhren nach Malmö in Schweden Marianna Tomkowicz, wróciła z obozów, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Marianna Tomkowicz hat die Lager überlebt, 1945 Franciszka Pisarska, wróciła z obozów, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Franciszka Pisarska, kehrte zurück,1945 Przybycie więźniarek z Ravensbrück do Szwecji, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Häftlingsfrauen aus Ravensbrück in Schweden,1945 Przepustka Państwowego Urzędu Repatriacyjnego wydana Janinie Pogorzelskiej na przejazd ze Szwecji do Tykocina, 8.X.1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Passierschein des Staatlichen Auffangsamtes, ausgestellt auf Janina Pogorzelska für die Überfahrt von Schweden nach Tykocin, 8.X.1945 Paszport Zofii Baczewskiej wydany przez Wydział Konsularny Poselstwa Polskiego w Sztokholmie, 27.V.1945 r. (ze zbiorów Muzeum w Tykocinie) Reisepass von Zofia Baczewska, ausgestellt durch die Botschaftsabteilung des Polnischen Gesandten in Stockholm, ausgestellt am 27.V.1945 (Museumsbestände Tykocin)

15 JANINA WYSOCKA przybyłyśmy najpierw do Malmö, tutaj zapewniono nam żywność i ubranie. Później odwieziono nas do majątku w Doverstorp. nie wiedziałam co stało się z moją matką, więc zgłosiłam się do Czerwonego Krzyża o pomoc w odnalezieniu jej. Poszukiwania okazały się skuteczne i wkrótce przyjechała do Szwecji. w domu czekała na nas siostra z bratem, ale zabrakło w nim ojca. Musiałyśmy pogodzić się z tym, że straciłyśmy go na zawsze. wir kamen zunächst nach Malmö. Hier wurden wir mit Verpflegung und Kleidung versorgt. Danach brachte man uns nach Doverstorp leider wusste ich nichts von meiner Mutter, also habe ich das Rot Kreuz angesprochen und bat mir zu helfen. Die Suche war erfolgreich, meine Mutter kam eine Zeit später nach Schweden Zu Hause wartete auf uns meine Schwester und mein Bruder, leider fehlte jede Spur von meinem Vater. Wir mussten uns damit abfinden, dass er für immer von uns gegangen ist Helena Pilis, zginęła w obozie Sachsenhausen, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Helena Pilis, verstarb im LagerSachsenhausen, 30-er Jahre des XX.Jh. JANINA KNIŻEWSKA W SACHSENHAUSEN w kwietniu trwały kolejne naloty i bombardowania, zwoływano więc alarmy. Najpierw wyprowadzono z obozu po 3 kolumny Żydów i Cyganów, a następnie nas. Niemcy gonili nas w 500-osobowych grupach przed frontem, były to tzw. marsze śmierci. W drodze nocowałyśmy często w stodołach, gdzie pewnej nocy wydarzyła się tragedia. Nasza koleżanka z Tykocina Helena Baczewska spadła z rusztu, gdy gestapowiec ogłosił pobudkę i uszkodziła sobie kręgosłup. Jedna z więźniarek tykocińskich nie miała sił, żeby biec, była bardzo słaba. Niemcy pobili ją kolbą od karabinu, a ona upadła i tam została. Naszą kolumnę oswobodziło wojsko radzieckie przed Szwerinem 3 maja 1945 r. Im April gab es erneute Bombenangriffe und unzählige Fliegeralarme. Zunächst wurden aus dem Lager je 3 Kolonnen mit Juden und Zigeuner herausgebracht. Danach waren wir an der Reihe. Die Deutschen trieben uns wegen der Front in Gruppen je 500 Personen. Dies waren die sog. Todesmärsche. In der Nacht übernachteten wir in Scheunen bis sich in einer Nacht eine Tragödie abspielte. Unsere Freundin aus Tykocin Helena Baczewska fiel vom Gerüst als der Weckruf kam. Sie beschädigte sich dabei die Wirbelsäule. Eine andere Frau aus Tykocin war kraftlos um weiter zu marschieren. Sie wurde brutal zusammengeschlagen und blieb am Boden liegen. Unsere Kolonne,wurde durch die russische Armee, am 03.Mai.1945, bei Schwerin, befreit. Antoni i Aniela Trypuciowie, Aniela wróciła z obozów, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Antoni und Aniela Trypuć, Aniela überlebte die Lager, 30-er Jahre des XX. Jh. (rivatsammlung) Helena Grochowska, matka Janiny Wysockiej, wróciła z obozów, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Helena Grochowska, Mutter von Janina Wysocka, überlebte die Lager, 30-er Jahre des XX. Jh. Helena Baczewska sparaliżowana po wypadku w Niemczech, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Helena Baczewska, gelähmt nach einem Unfall in Deutschland, 1945

16 EUGENIUSZ PISARSKI W MAUTHAUSEN 5 maja 1945 r. staliśmy na placu apelowym, gdy nagle, z ogromnym hukiem została otwarta główna brama obozowa i pojawiła się lufa czołgu. Natychmiast z czołgu wyskoczyli czarnoskórzy żołnierze armii amerykańskiej. Dowódca oznajmił nam, że jesteśmy wolni. Z niedowierzaniem zaczęliśmy śpiewać hymn narodowy. Ludzie padali sobie w ramiona, płakali, powstał chaos na placu. Inni więźniowie nadal śpiewali w różnych językach. Potem wśród tysięcy ludzi zaczęliśmy z kolegami z Tykocina szukać mojego brata Stanisława, ale było to trudne. Zostaliśmy na miejscu jeszcze przez kilka kolejnych dni i wtedy odnalazłem brata. Był bardzo słaby, leżał, z trudem podnosił się o własnych siłach. Mimo to jego twarz była radosna i szczęśliwa. Am 5.Mai.1945, standen wir auf dem Appellplatz als plötzlich krachend daslagertor geöffnet wurde. Wir trauten unseren Augen nicht, als wir einen reinfahrenden Panzer, sahen. Aus dem Panzer, sprangen dunkelhäutige Soldaten, Angehörige der Amerikanischen Armee heraus. Der Vorgesetzte erklärte uns, dass wir jetzt frei sind. Ungläubig, begannen wir, die Nationalhymne, zu singen.die Menschen fielen sich in die Arme, sie weinten. Auf dem Appellplatz entstand ein Chaos. Andre Häftlinge sangen in ihren Muttersprachen weiter. Danach begannen wir, die Tykociner, unter Tausenden, meinen Bruder Stanislaw zu suchen.dies war besonders schwierig. Wir blieben dort noch einige Tage und dann gelang es mir meinen Bruder zu finden. Er war sehr schwach und lag nur noch. Er hatte kaum Kraft um sich aufrecht zu setzten. Trotz allem, sein Gesicht war voller Freude, und er war glücklich. TEKLA GOŁASZEWSKA W lutym 1945 r. zaczęła się ewakuacja obozu Ravensbrück. Zostałam przywieziona 23 lutego 1945 r. do obozu Bergen-Belsen. W marcu spotkałam tam Romualda Pogorzelksiego, a w kwietniu moje znajome: Marię Kropiewnicką, Lucynę Abramowicz, Marię Dąbrowską, Alicję Pisarską z matka Leonią Sokolewicz, Janinę Bezler oraz Mariannę Backiel i Amelię Trypuć. W końcowych miesiącach pobytu zmarła tam Felicja Gołaszewska, Amelia Trypuć, a Anna Baczewska zmarła już na wolności. Po wyzwoleniu obozu przez Anglików zorganizowano wycieńczonym więźniom obóz przejściowy, w którym przebywałyśmy jeszcze przez kilka miesięcy, gdy wzmocniłyśmy się, wyrażono zgodę na powrót do Polski. Im Februar 1945 begann die Evakuierung des Lagers Ravensbrück.Am 23. Februar.1945, wurde ich in das Lager Bergen-belsen gebracht. Im März begegnete ich dort Romuald Pogorzelski und im April meine Bekannten: Maria Kropiewnicka,Lucyna Abramowicz, Maria Dąbrowska, Alicja Pisarska und ihre Mutter Leonia Sokolewicz, Janina Bezler sowie Marianna Backiel und Amelia Trypuć. Gegen Ende des Krieges, verstarb dort Felicja Gołaszewska und Amelia Trypuć. Anna Baczewska verstarb bereits in der Freiheit. Nach der Lagerbefreiung durch die Engländer, wurde für alle Schwachen, ein Durchgangslager errichtet. Hier blieben wir einige Monate, bis zur unserer Kräftigung. Erst danach, erlaubte man uns die Rückreise nach Polen, anzutreten Msza polowa w Bergen-Belsen po wyzwoleniu przez wojska angielskie, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Feldmesse in Bergen-Belsen, nach der Befreiung durch die Britischen Soldaten,1945 MARIA KROPIEWNICKA 15 kwietnia 1945 r. nastąpił oczekiwany od 11 miesięcy dzień wyzwolenia. Trudno było nam uwierzyć w to, że piekło już się skończyło, gdy do obozu wjechali Anglicy. Wszędzie przed barakami leżały setki trupów. Żołnierze angielscy byli tym przerażeni. 1 listopada, na Wszystkich Świętych odbyła się msza polowa i pochowano zabitych. Na ich grobach ustawiono krzyż. Am 15.April.1945, endlich nach 11 Monaten,kam der Tag der Befreiung. Es war schwer zu glauben, dass diese Hölle, endlich vorbei war. Die Engländer waren im Lager. Überall vor den Baracken, lagen Berge voller Leichen. Die englischen Soldaten waren erschüttert. Am 1.November, zum Fest Allerheiligen fand eine Feldmesse statt. Während der Messe, wurden die Toten beigesetzt. Auf den Gräbern stellte man Kreuze auf Uroczystość poświęcenia krzyża w miejscu składania zwłok pomordowanych więźniów w obozie Bergen-Belsen, w dzień zaduszny 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Feierlichkeit anläßlich der Kreuzaufstellung am Ort des Massengrabes, Bergen-Belsen, 2.November.1945 Groby pomordowanych więźniów w Buchenwaldzie (komando Halberstadt). Zostali tu pochowani Wincenty Pilis i Czesław Śleszyński z Tykocina, 1945 r. (ze zbiorów prywatnych) Gräber der Ermordeten von Buchenwald (Kommando Halberstadt) Hier wurden auch Wincenty Pilis und Czesław Śleszyński, beide aus Tykocin, beigesetzt. 1945

17 MIECZYSŁAWA GRABOWSKA wróciłam do Tykocina ubrana w obozowy pasiak i ważyłam 36 kg. Pierwsze kroki skierowałam do kościoła Trójcy Przenajświętszej, by podziękować Bogu za to, że ocalił mi życie... Ich bin nach Tykocin, mit meiner gestreiften Häftlingskleidung, zurückgekehrt. Damals wog ich gerade 36 Kilogramm. Die ersten Schritte, lenkte ich in die Kirche der Dreifaltigkeit, um Gott dafür zu danken, dass er mich, am Leben ließ. STEFAN POGORZELSKI... gdy wjechaliśmy do Tykocina, przed kościołem stało dużo ludzi. Odpust św. Trójcy przypadł tego roku na dzień 27 maja. Odbywała się uroczysta msza św. Wziąłem w niej udział, ale nie mogłem pozbyć się dręczących mnie myśli, o tym, co się wydarzyło w tym miejscu dokładnie rok wcześniej... als wir nach Tykocin kamen, standen vor der Kirche, viele Menschen. Das Ablaßfest, fand in diesem Jahr am 27.Mai. Die Heilige Messe wurde gerade zelebriert. Ich nahm daran teil, aber meine Gedanken darüber, was genau vor einem Jahr an diesem Ort geschah, liessen mich nicht los MARIANNA TOMKOWICZ ze Szwecji napisałam list do domu, a mama od razu mi odpisała. Ucieszyłam się, że siostra wróciła na wiosnę z robót, ale dalsza część tego listu sprawiła mi wielki ból, ponieważ dowiedziałam się, że mój brat i ojciec zginęli w obozie. Aus Schweden schrieb ich einen Brief nach Hause. Meine Mutter antwortete mir prompt darauf. Ich war froh darüber, dass meine Schwester bereits im Frühjahr von der Zwangsarbeit zurückgekehrt ist. Ein Teil des Briefes, stimmte mich leider, sehr traurig. Mein Vater und mein Bruder starben im Lager Rodzina Zabrzyckich: rodzice Józef i Stanisława z dziećmi, od lewej: Józef, Henryka, Janina i Marianna. Józef Zambrzycki i syn Józef zginęli w obozach, Marianna wróciła z obozu, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Familie Zambrzycki: die Eltern Józef und Stanisława mit Kindern: vom li. Józef, Henryka, Janina und Marianna. Józef Zambrzycki und sein Sohn Józef, starben in Lagern. Marianna kehrte aus dem Lager zurück. 30-er Jahre des XX. Jh. ( Privatsammlung) Wincenty i Eugenia Kniżewscy. Wincenty zginął w Ravensbrück, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatne) Wincenty und Eugenia Kniżewski.Wincenty starb im Lager Ravensbrück. 30-er Jahre des XX.Jh. JÓZEF PERKOWSKI wracaliśmy pociągiem do Warszawy, a następnie do Białegostoku. Postanowiliśmy z Grochowskim iść pieszo do Tykocina, by jak najszybciej dostać się do rodzinnego domu. Po drodze znowu spotkaliśmy Romualda Pogorzelskiego, który jechał furą z jakimś mężczyzną. Dojechaliśmy wspólnie do Sanik, dalej znowu szliśmy pieszo. Gdy wróciłem do domu, nie było jeszcze matki i siostry. Otrzymaliśmy list, że znajdują się w Szwecji, więc mieliśmy nadzieję, że wkrótce się zobaczymy. Los dał nam szansę przeżycia. wir auf der Fahrt nach Warschau und später nach Białystok. Gemeinsam mit Grochowski, haben wir beschlossen nach Tykocin, zu Fuß zu gehen. Wir wollten, so schnell als möglich, nach Hause. Unterwegs, begegneten wir Romuald Pogorzelski, der mit einem Pferdegespann, unterwegs war. Gemeinsam, haben wir Sanik erreicht. Danach ging es weiter, zu Fuß. Als ich nach Hause kam, waren meine Mutter und meine Schwester noch nicht zurück. Wir erhielten Brief, dass sie noch in Schweden sind, also hatten wir die Hoffnung auf das Wiedersehen HENRYK BĄK Podstawili pociąg bydlęcy, nie było gdzie usiąść, ludzie siedzieli też na dachu. Ja usiadłem na zderzaku wagonu i miałem taki sznurek i nim przywiązałem się do zderzaka i tak jechałem aż do Białegostoku... Ein Güterzug fuhr ein, es gab keine Sitzplätze. Die Menschen saßen auf dem Dach. Ich selbst setzte mich auf dem Puffer. Ich habe mich mit einer Schnur angebunden und so erreichte ich Białystok. Rodzina Pisarskich, Edmund i Władysława (po aresztowaniu przebywali w więzieniu w Białymstoku) z synami: Eugeniuszem (z lewej)) i Stanisławem (przeżyli obozy). Lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Familie Pisarski, Edmund und Władysława (nach der Verhaftung waren sie im Gefängnis von Białystok)mit den Söhnen: Eugeniusz ( von li.) und Stanisław ( sie überlebten die Lager) 30-er Jahre des XX.Jh. EUGENIUSZ PISARSKI... było to dnia 28 lipca 1947 r. W drodze powrotnej nie mogłem skupić myśli. Chciałem uporządkować przeżycia obozowe, ale to mi nie wychodziło. Uczucia były sprzeczne, a myśli chaotyczne. Przecież z każdym kilometrem byłem bliżej rodzinnego domu. Gdy wróciłem do Tykocina, nie mogłem oderwać wzroku od pustego placu Czarnieckiego, którego obraz funkcjonował w mojej pamięci przez ostatnie 3 lata, jako miejsce wielkiej tragedii. W domu oczekiwali na mnie bardzo wzruszeni rodzice. Jeszcze tego samego dnia zaszedłem na chwilę przywitać się z zaprzyjaźnioną rodziną Andruszkiewiczów na Jordyce. Niestety, nie zastałem kolegi Stefana, któremu tyle miałem do powiedzenia. On i jego rodzice zginęli w obozie. Z tej wywózki wróciłem ostatni. es war der 28.Juli.1947.Auf dem Nachhauseweg konnte ich meine Gedanken nicht ordnen.ich wollte meine Lagererlebnisse ordnen, aber daraus wurde nichts.die Gefühle waren widersprüchlich und die Gedanken chaotisch. Mit jedem Kilometer, war ich dem Zuhause näher. Als ich nach Tykocin zurückgekommen bin, konnte ich meinen Blick, von dem leeren Czarniecki -Platz, nicht loslassen. Das Bild einer großen Tragödie, begleitete mich 3 letzte Jahre. Zu Hause, wurde ich von meinen, bewegten Eltern, erwartet. Noch an dem gleichen Tag ging ich die befreundete Familie Andruszkiewicz in Jordyka,begrüßen. Leider, war mein Freund Stefan nicht da. Ich wollte doch ihm so vieles erzählen. Er und seine Eltern, starben im Lager. Von diesem Transport, bin ich alleine zurückgekehrt.

18 TYKoCInSCY WIezNIoWIE ZAMoRDoWANI W obozach KoNCENTrACyJNyCH HÄFTLINGE AUS TYKOCIN, DIE IN KONZENTRATIONSLAGERN ERMORDET WURDEN Stanisław Andruszkiewicz Gross-Rosen nr. oboz , Mittelbau-Dora, K. Nordhausen nr oboz , Bergen-Belsen. Zginął w obozie Bergen-Belsen 1945 r. (adn. w dok. z Arolsen: 6marca 1945 r.) Helena Andruszkiewicz Ravensbrück nr oboz Zginęła w obozie Ravensbrück w czerwcu 1944 r. Stefan Andruszkiewicz Gross-Rosen, Sachsenhausen, Mittelbau, Ravensbrück nr oboz Zginął w Ravensbrück (adn. w dok. z Arolsen: zginął w obozie Ravensbrück). Albin Aracewicz Gross-Rosen, Sachsenhausen, Dachau nr oboz Zginął w obozie Dachau. Bronisław Backiel Gross-Rosen, Sachsenhausen, Ravensbrück nr oboz Zginął w obozie Ravensbrück (adn. w dok. w Arolsen: zmarł 6 II 1945 r. w Ravensbrück). Antoni Baczewski Gross-Rosen nr oboz , Sachsenhausen Zginął w obozie Sachenhausen. Leonia Baczewska Ravensbrück nr oboz , K. Grineberg Zginęła w obozie Ravensbrück. Kazimierz Baczewski Gross-Rosen, Mittelbau-Dora nr oboz , K. Nordhausen. Zginął w obozie Mittelbau, (adn. w dok. z Gross-Rosen: Zmarł r. w Mittelbau o godz. 22:00. Przyczyna: osłabienie serca. Spopielony r. Stanisław Baczewski Gross-Rosen nr oboz , Mittelbau-Dora nr oboz , K. Nordhausen. Zginął w obozie Nordhausen (adn. w dok. z Gross-Rosen: zmarł w szpitalu obozowym r. w Nordhausen. Józef Borowski Gross-Rosen, Sachsenhausen, Natzweiler, K. Leonberg, Dachau. Zginął w obozie Dachau, K. Allach (zmarł po wyzwoleniu w maju 1945 r.) Franciszek Bystrowski Gross-Rosen nr oboz , Mittelbau-Dora nr oboz , K. Nordhausen. Zginął w obozie Nordhausen. Stefan Czeladko Gross-Rosen. Zginął w obozie. Bronisław Dąbrowski Gross-Rosen. Zginął w Gross-Rosen. Franciszek Gołaszewski Gross-Rosen. Zginął w obozie.

19 Felicja Gołaszewska Ravensbruck nr oboz , Bergen-Belsen, Neuengamme nr oboz Zginęła w obozie. Erwin Hamf Gross-Rosen nr oboz , Sachsenhausen nr oboz , Buchenwald nr oboz Zginął w obozie. Mieczysław Iglicki Gross-Rosen, Buchenwald. Zginął w obozie Buchenwald. Bolesław Jackowski Gross-Rosen, Sachsenhausen, Buchenwald. Zginął w obozie Buchenwald. Jan Jackowski Gross-Rosen nr oboz , Mittelbau-Dora, K. Nordhausen nr oboz , Bergen-Belsen Zginął w obozie (adn. w dok. z Arolsen: zmarł 6 marca 1945 r. w Bergen-Belsen) Wincenty Kniżewski Gross-Rosen, Ravensbrück nr oboz Zginął w obozie Ravensbrück (adn. w dok. z Arolsen: zmarł r. w Rvensbrück) Andrzej Kopczewski Gross-Rosen, Ravensbrück nr oboz. 8611, Mittelbau-Dora nr oboz , K. Ellrich. Zginął w obozie Mittelbau-Dora (adn. w dok z Arolsen: zmarł 20 II 1945 r. w Mittelbau). Tomasz Miastkowski Gross-Rosen, Sachsenhausen nr oboz , Buchenwald, K. Leipzig nr oboz , Flossenbürg, K. Mülsen nr oboz Zginął w obozie. Wacław Mielechowicz Gross-Rosen. Zmarł w obozie. Wacław Mocarski Gross-Rosen. Zginął w obozie (25 listopada 1944 r.) Jadwiga Najecka Ravensbrück nr oboz , K. Grüneberg. Zginęła w obozie Ravensbrück (adn. w dok. z Arolsen: zmarła 4 III 1945 w Ravensbrück). Franciszek Ołdziej Gross-Rosen. Zginął w obozie (w styczniu 1945 r.). Władysław Oponowicz Gross-Rosen nr oboz , Mittelbau nr oboz (adn. w dok. z Arolsen: zmarł 17 III 1945 r.) Wojciech Perzyński Gross-Rosen, Mittelbau-Dora nr oboz , K. Nordhausen. Zginął w obozie (adn. w dok. z Arolsen: zmarł 8 III 1945r. w Mittelbau). Wincenty Pilis Gross-Rosen, Sachsenhausen nr oboz , K. Archersleben, Buchenwald nr oboz , K. Schöenebeck, K. Halberstadt. Zmarł w obozie (adn. w dok. z Arolsen: zmarł 6 IV 1945 w Buchenwald/ K. Halberstadt). Helena Pilis Ravensbrück nr oboz , Sachsenhausen, K. Oranienburg. Zginęła w obozie. Henryk Pisarski Gross-Rosen nr oboz , Flossenbürg nr oboz , K. Leitmeritz (adn. w dok. z Arolsen: zmarł 13 IV 1945 w Flossenbürg/ K. Leitmeritz. Czesław Pisarski Gross-Rosen nr oboz Zginął w obozie (zm. 31 grudnia 1944 r.) Marian Pogorzelski Gross-Rosen, Buchenwald, Mittelbau-Dora nr oboz , K. Nordhausen. Zginął w obozie (adn. w dok. z Arolsen: zmarł 7.III.1945r. w Mittelbau-Dora).

20 Mieczysław Pogorzelski Gross-Rosen, Sachsenhausen. Zginął w obozie w 1945 r. Ksawery Rakowicz Gross-Rosen, Mittelbau-Dora nr oboz , K. Nordhausen. Zginął w obozie Mittelbau. Michał Rakowicz Gross-Rosen nr oboz Zginął w obozie Gross-Rosen. Stanisław Rogowicki Gross-Rosen. Zginął w obozie Gross-Rosen w 1944 r. Wacław Rogowicki Gross-Rosen. Zginął w obozie. Józef Rudawski Gross-Rosen. Zginął w obozie. Wacław Rudawski Gross-Rosen. Zginął w obozie. Władysław Słowikowski Gross-Rosen nr oboz Zginął w obozie (adn. w dok. z Gross-Rosen: zgon w Gross-Rosen r.). Franciszek Sokolewicz Gross-Rosen nr oboz Zginął w obozie (zmarł w zimie 1944 r.). Jan Sokolewicz Gross-Rosen nr oboz Zginął w obozie (w lecie 1944 r.). Czesław Śleszyński Gross-Rosen, Sachsenhausen nr oboz , Buchenwald, K. Schönebeck, K. Aschersleben, K. Halberstandt. Zginął w obozie w Buchenwald, K. Halberstadt (adn. w dok. z Arolsen: zm. 4 IV 1945r. w Halberstadt). Paweł Śleszyński Gross-Rosen nr oboz Zginął w obozie. Stanisław Śleszyński Gross-Rosen, Sachsenhausen, K. Oranienburg. Zginął podczas ewakuacji obozu. Bolesław Wysocki Gross-Rosen, Ravensbrück nr oboz. 9317, Sachsenhausen. Zginął w obozie Sachsenhausen. Karol Wysocki Gross-Rosen, Flossenbürg, K. Hersbruck nr oboz , Dachau nr oboz (adn. w dok. z Arolsen: zmarł w szpitalu w Dachau 13 maja 1945 r.). Mieczysław Wysocki Gross-Rosen. Zginął w obozie w Gross-Rosen (zmarł 25 grudnia 1944 r.). Józef Zambrzycki Gross-Rosen. Zginął w obozie. Józef Zambrzycki Gross-Rosen, Mauthausen, K. Gusen nr oboz Zginął w obozie (adn. w dok. z Arolsen: zginął w obozie Mauthausen K. Gusen 12 października 1944r.).

21 W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH ZGINĘLI TAKŻE: In den Konzentrationslagern starben Andruszkiewicz Edward Archangielska Marta (Tamara) Backiel Albina Baczewska Anna (z domu Grochowska) Baczewski Mieczysław Baczewski Franciszek (Gross-Rosen) Baczewska Anna (z domu Korżyńska) (Bergen-Belsen) Baczewski Kalikst (Buchenwald) Baczewski Wincenty Baczewski Józef Bańkowski Zygmunt (Gross-Rosen) Bańkowski Stanisław Bonusiewicz Stanisław (Gross-Rosen) Borowski Stanisław Borowski Wiktor Dąbrowski Jan (Buchenwald) Dąbrowski Józef (Nordhausen) Dąbrowska Leokadia Dąbrowska Maria Duchnowski Henryk Flis Franciszek Garbowski Józef Garbowski Wiktor (Mauthausen) Gołaszewski Franciszek Grabowski Dominik (Gross-Rosen) Grabowski Franciszek Grabowski Lucjan Grabowski Władysław (Mittelbau-Dora) Grabowska Maria Grochowski Stefan (Dachau) Hamf Teodor Jackowski Witold (Bergen-Belsen) Jakubowski Stanisław Jakubowska Anna Jarocki Edward (Buchenwald) Jarocki Stanisław Jaromiński Franciszek Jóźwiak Janina Kaliszczyk Irena Kapica Mieczysław (Gross-Rosen) Kącki Czesław Kniżewski Henryk (Mittelbau-Dora) Kopczewski Zygmunt (Dachau) Korżyńska Helena Kuczyński Kacper Kulesza Jakub (Gross-Rosen) Kulesza Stanisław (Gross-Rosen) Kurzyna Stanisław (Buchenwald) Kwiatkowski Kazimierz Langda Leonia Leończuk Irena Liszewski Antoni (Nordhausen) Liszewski Teofil Łapiński Eugeniusz Łapiński Marian Maliszewski Józef Milewski Mieczysław Milewski Stanisław Miller Feliksa (Ravensbruck) Mocarski Antoni (Gross-Rosen) Mocarski Karol (Mauthausen) Mojsa Anna Mojsa Karol Mojsa Lidia Mrozewicz Mieczysław (Mauthausen) Mrozewicz Tomasz Najecki Karol (Bergen-Belsen) Nerwiński Franciszek Okuła Alina (Ravensbruck) Okuła Roman (Gross-Rosen) Olszewska Albina Olszewski Jan Olszewski Roman (Gross-Rosen) Ostrowski Antoni Ostrowska Franciszka Perzyński Józef (Sachsenhausen) Pilis Marian (Ravensbruck) Popławska Franciszka Popławski Franciszek Rogowicki Antoni (Gross-Rosen) Rogowicki Jan Rogowicki Leon Rogowicka Kazimiera Rogowski Antoni Rudnicki Eugeniusz Rudnicki Franciszek Sadowska Pelagia Sitowicz Piotr (Flossenburg) Sitowicz Józefa Sitowicz Stefan Siuchnicki Jan (Gross-Rosen) Słonicka Cezaria Słonicki Leon Szmelcer Ignacy (Gross-Rosen) Świętorzecki Hipolit Piotr Trypuć Amelia (Bergen-Belsen) Trypuć Franciszek Turowska Zofia Waszkiewicz Władysław Wądołowski Mieczysław Wendlowska Zofia Wojslaw Józef (Mauthausen) Zajkowska Irena Zalewska Józefa Zalewski Edward (Sachsenhausen) Zambrzycki Aleksander PRZEŻYLI POBYT W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH Sie haben den Lageraufenthalt überlebt Ablamowicz Weronika Abramowicz Grzegorz Abramowicz Lucyna Abramowicz Antoni Abramowicz Krzysztof Adamowicz Kamila Aracewicz Tadeusz Augustynowicz Bogumiła Babińska Adela Backiel Marianna Baczewska Antonina Baczewska Helena Baczewska Marianna Baczewska Maria Baczewska Zofia Baczewski Wincenty Bańkowska Aniela Baranowska Eugenia Bąk Henryk Bąk Władysław Bezler Janina Bieniak Maria Bielska Janina Bonusiewicz Alicja Borek Edmund Borek Eugenia Borowska Eugenia Borowska Janina Borowska Krystyna Buchowiecka Eugenia Bystrowska Janina Choiński Antoni Cimoch Zofia Ciołko Karol Ciołko Jadwiga Czeladko Stanisława Dąbrowska Adela Dąbrowska Maria Dobrogowska Jadwiga Dobrowolska Władysława Duchnowska Klementyna Filonowicz Piotr Filonowicz Marianna Filonowicz Annna Gołaszewska Albertyna Gołaszewski Wacław Gołaszewska Janina Gołaszewski Ryszard Gołaszewska Tekla Gołdyn Janina Gorzelska Janina Gołębiewski Mieczysław Grabowska Antonina Grabowska Helena Grabowska Mieczysława Grabowska Anna Grądziel Tomasz Grochowski Józef Grochowska Janina Grochowska Helena Herman Tadeusz Hryniewicz Alina Iglicka Anna Jabłońska Stanisława Jackowska Antonina Jagas Andrzej Janowicz Jan Jaromińska Eugenia Johansson Maria Kaliszczyk Irena Kamińska Stefania Kapica Aleksander Kapica Stanisława Kapica Helena Kimonko Adela Kniżewska Janina Kniżewska Benigna Kopczewska Janina Kopczewska Eugenia Korpus Albina Kozakiewicz Stanisław Kozłowska Franciszka Kropiewnicki Mieczysław Kropiewnicka Maria Kropiewnicki Stanisław Kropiewnicka Maria Kruszewska Apolonia Kruszewski Hipolit Kuczyńska Władysława Kurowska Janina Kurowska Helena Kurzawa Helena Kurzawa Helena Jaśkiewicz Maria Kwiatkowska Stanisława Langda Mieczysław Langda Stefania Lewonowska Marianna Liszewska Helena Malinowski Jakub Malinowska Czesława Miastkowski Józef Miastkowska Marianna Miastkowska Pelagia Michałowska Czesława Mielechowicz Karol Mielechowicz Zofia Mielechowicz Stanisława Milewska Dominika Miller Franciszka Miller Zofia Mocarska Helena Mogielnicki Józef Mogielnicka Filomena Mroczkowska Dominika Nartowicz Stanisława Rogalewska Marianna URODZENI W OBOZIE RAVENSBRÜCK Geboren im Lager Ravensbrück Rakowicz Janusz, syn Stanisławy Rakowicz ur. 18.I.1945 r. Pilis Marian, syn Zofii Pilis, dokładna data urodzenia nieznana żył kilka tygodni, został uśmiercony Ołdziej Adela Ołdziej Roman Ołdziej Halina Pakulska Paulina Parambol Genowefa Perkowska Bolesława Perkowska Honorata Perkowski Józef Perkowska Matylda Perkowska Natalia Perkowska Pelagia Perkowska Stefania Perzyńska Helena Perzyńska Katarzyna Perzyńska Paulina Pietrzyk Zofia Pilis Mieczysław Pilis Władysława Pilis Antonina Pilis Zofia Pisarski Stanisław Pisarski Eugeniusz Pisarska Alicja Pisarska Franciszka Pogorzelski Franciszek Pogorzelska Janina Pogorzelski Romuald Pogorzelski Stefan Pogorzelska Irena Pogorzelski Edward Pogorzelska Halina Popławska Kamila Półtorak Mieczysław Półtorak Stanisława Prokopowicz Maria Rakowicz Bolesław Rakowicz Stanisława Rakowicz Helena Rakowicz Wincenty Rakowicz Stanisława Rakowicz Janusz Rodowicz Franciszek Rogowicka Janina Rogowicka Aniela Rogowicki Wincenty Romańczuk Salomea Rudawski Wincenty Rudawska Dominika Rudawska Jadwiga Sieińska Janina Sitowicz Helena Siuchnicka Michalina Skonecka Halina Słowikowska Salomea Słowikowski Jan Sobolewska Anna Sokolewicz Leonia Sokół Franciszka Sokół Marianna Storczyńska Emilia Szatkowska Marianna Szmelcer Antoni Szmelcer Janina Szmelcer Apolonia Śleszyńska Helena Śleszyński Roman Śleszyńska Teofila Śleszyński Kazimierz Śleszyńska Stefania Świerczewska Elżbieta Targońska Zofia Tomkowicz Marianna Trypuć Aniela Trypuć Irena Trypuć Eugenia Waszkiewicz Kleofas Waszkiewicz Weronika Wądołowska Franciszka Wądołowski Józef Wądołowska Stefania Wieczorek Anna Wieczorek Janina Wojsław Zofia Wysocka Anna Wysocka Elżbieta Wysocka Janina Wysocka Jadwiga Wysocka Helena Wysocki Henryk Zalewska Genowefa Zalewska Stefania Zalewska Helena Żywulska Zofia

22 MAŁŻEŃSTWA WYWIEZIONE DO OB0ZÓW KONCENTRACYJNYCH Ehepaare, die in die Konzentrationslager überstellt wurden Abramowiczowie Grzegorz i Lucyna (wrócili) Andruszkiewiczowie Stanisław i Helena (zginęli) Backielowie Bronisław i Marianna (zginął Bronisław) Baczewscy Franciszek i Anna (zginęli) Baczewscy Kazimierz i Stanisława (zginął Kazimierz) Bańkowscy Stanisław i Aniela (zginął Stanisław) Borkowie Edmund i Eugenia (wrócili) Bystrowscy Franciszek i Janina (zginął Franciszek) Ciołkowie Karol i Janina (wrócili) Dąbrowscy Jan i Adela (zginął Jan) Duchnowscy Henryk i Klementyna (zginął Henryk) Filonowiczowie Piotr i Marianna (wrócili) Gołaszewscy Franciszek i Felicja (zginęli) Gołaszewscy Wacław i Janina (wrócili) Grabowscy Władysław i Anna (zginął Władysław) Grochowscy Stefan i Helena (zginął Stefan) Igliccy Mieczysław i Anna (zginął Mieczysław) Jackowscy Bolesław i Antonina (zginął Bolesław) Jakubowscy Stanisław i Anna (zginęli) Jaromińscy Franciszek i Eugenia (zginął Franciszek) Kapicowie Aleksander i Stanisława (wrócili) Kąccy Czesław i Eugenia (zginął Czesław) Kopczewscy Andrzej i Janina (zginął Andrzej) Kopczewscy Zygmunt i Eugenia (zginął Zygmunt) Kropiewniccy Mieczysław i Maria (wrócili) Kropiewniccy Stanisław i Maria (wrócili) Kuczyńscy Kacper i Władysława (zginął Kacper) Langdowie Mieczysław i Stefania (wrócili) Liszewscy Teofil i Helena (zginął Teofil) Malinowscy Jakub i Czeslawa (zginął Jakub)? Miastkowscy Józef i Marianna (wrócili) Mielechowiczowie Karol i Zofia (wrócili) Mielechowiczowie Wacław i Stanisława (zginął Wacław)? Milewscy Mieczysław i Dominika (zginął Mieczysław) Mocarscy Karol i Eugenia (zginął Karol) Mocarscy Wacław i Salomea (zginął Wacław) Mogielniccy Józef i Kamila (wrócili) Mojsowie Karol i Lidia (zginęli) Najeccy Karol i Jadwiga (zginęli) Olszewscy Roman i Marianna (zginął Roman) Ołdziejowie Franciszek i Adela (zginął Franciszek) Ostrowscy Antoni i Franciszka (zginęli) Perzyńscy Józef i Helena (zginął Józef) Perzyńscy Wojciech i Katarzyna (zginął Wojciech) Pilisowie Wincenty i Antonina (zginął Wincenty) Pilisowie Mieczysław i Władysława (wrócili) Pisarscy Henryk i Franciszka (zginął Henryk) Pogorzelscy Stefan i Irena (wrócili) Adela i Franciszek Ołdziejowie, Franciszek zginął w Gross-Rosen, Adela wróciła z obozu, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Adela und Franciszek Ołdziejowie. Franciszek starb in Gross-Rosen, Adela überlebte die Lager. 30-er Jahre des XX. Jh. 49. Pogorzelscy Franciszek i Janina (wrócili) Popławscy Franciszek i Kamila (zginął Franciszek) Półtorakowie Mieczysław i Stanisława (zginął Mieczysław) Rakowiczowie Bolesław i Stanisława (wrócili) Rogowiccy Antoni i Janina (zginął Antoni)? Rogowiccy Wincenty i Kazimiera (zginęła Kazimiera) Rudawscy Wincenty i Dominika (wrócili) Rudawscy Józef i Tekla (zginął Józef) Sitowiczowie Piotr i Helena (zginął Piotr) Siuchniccy Jan i Michalina (zginął Jan) Sokolewiczowie Jan i Leonia (zginął Jan) Szmelcerowie Antoni i Janina (wrócili) Szmelcerowie Ignacy i Apolonia (zginął Ignacy)? Śleszyńscy Czesław i Helena (zginął Czesław) Śleszyńscy Paweł i Teofila (zginął Paweł) Śleszyńscy Stanisław i Zofia (zginął Stanisław) Waszkiewiczowie Władysław i Weronika (zginął Władysław)? Wądołowscy Józef i Stefania (zginął Józef) Wądołowscy Mieczysław i Franciszka (zginął Mieczysław) Wysoccy Bolesław i Helena (zginął Bolesław) Wysoccy Karol i Eugenia (zginął Karol) Zalewscy Edward i Helena (zginął Edward) Felicja i Franciszek Gołaszewscy, zginęli w obozach, lata 30. XX w. (ze zbiorów prywatnych) Felicja und Franciszek Gołaszewscy. Sie starben in Lagern, 30-er Jahre des XX. Jh. LISTA OSÓB Z TYKOCINA I NAJBLIŻSZEJ OKOLICY WYWIEZIONYCH DO OBOZÓW W INNYCH OKOLICZNOŚCIACH Auflistung aller Personen aus Tykocin und Umgebung, die in die Konzentrationslager unter anderen Umständen kamen. Aniszczyk Aleksander, wrócił Baczewski Ludwik, zginął (Mauthausen) Bohdanowicz Jadwiga, wrócił Czujak Zygmunt, wrócił Grzegorzewski Jan, wrócił Karwowski Tadeusz, syn Stefanii Tercjak, zginął (Auchwitz) Milewski Franciszek, wrócił Ks. Mocarski Franciszek, zginął (Dachau) Oświeciński Józef, wrócił Oświeciński Tadeusz, wrócił Oświeciński Kazimierz, zginął Perkowski Paweł, zginął (Stutthof) Pogorzelski Witalis, wrócił Tercjak Stefania, wróciła Wnorowska Helena, wróciła Wnorowski Bronisław, zginął (Stutthof) Wysocki Jan, wrócił Zientara Zofia, wróciła Żmińkowski Stanisław, wrócił LISTA KOBIET EWAKUOWANYCH Z RAVENSBRÜCK PRZEZ SZWEDZKI CZERWONY KRZYŻ DO SZWECJI Frauen, die aus Ravensbrück durch das Schwedische Rot Kreuz nach Schweden, evakuiert wurden. Baczewska Antonina Baczewska Maria Baczewska Marianna Baczewska Zofia Bańkowska Aniela Baranowska Eugenia Bielska Janina Borek Eugenia Cimoch Zofia Czeladko Stanisława Dąbrowska Adela Dobrogowska Jadwiga Filonowicz Anna Filonowicz Marianna Gołaszewska Janina Gołdyn Janina Gorzelska Halina Grabowska Helena Grochowska Helena Grochowska Janina Jackowska Antonina Johansson Maria Kamińska Stefania Kapica Helena Kapica Stanisława Kopczewska Eugenia Kopczewska Janina Kozłowska Franciszka Kropiewnicka Maria (z d. Dziekońska) Kuczyńska Władysława Kurowska Janina Kurowska Helena Kurzawa Helena (z d. Kropiewnicka) Kurzawa Helena (z d. Stokorska) Kurzyna Maria Lewonowska Marianna Mielechowicz Zofia Miller Franciszka Miller Zofia Mocarska Helena Mroczkowska Dominika Nartowicz Stanisława Ołdziej Halina Pakulska Paulina Parambol Genowefa Perkowska Bolesława Perkowska Honorata Perzyńska Helena Perzyńska Paulina Pilis Władysława Pisarska Franciszka Pogorzelska Halina Pogorzelska Janina Rakowicz Stanisława (z synem Januszem urodzonym w obozie) Rakowicz Stanisława (z d. Rudawska) Rudawska Dominika Rudawska Jadwiga Słowikowska Salomea Sokół Marianna Śleszyńska Stefania Śleszyńska Teofila Tomkowicz Marianna Trypuć Eugenia Trypuć Irena Wysocka Elżbieta Wysocka Janina Wysocka Jadwiga Wnorowska Helena Zalewska Helena Zalewska Stefania Zientara Zofia

23 ŻYJĄ I PAMIĘTAJĄ TAMTEM DZIEŃ Sie leben und erinnern sich an diesen Tag Bąk Henryk Bonusiewicz Alicja Kamińska Stefania Lewonowska Marianna PIELĘGNOWANIE PAMIĘCI Gedenkkultur Muzeum w Tykocinie stara się ocalić od zapomnienia tę wojenną tragedię, którą jest dotknięta prawie każda tykocińska rodzina. Das Museum in Tykocin, bemüht sich an die Kriegstragödie, von der fast jede Familie in Tykocin betroffen ist, das Gedenken zu bewahren. Ołdziej Halina Perkowski Józef Pogorzelski Romuald Rakowicz Janusz (ur. w obozie) Tomkowicz Marianna Grzegorzewski Jan Janina Wysocka Spotkanie z byłymi więźniami obozów koncentracyjnych w Muzeum w Tykocinie z okazji 35. Rocznicy wywózki, 1979 r. Das Treffen ehemaliger Gefangenen von Konzentrationslagern im Museum von Tykocin anläßlich des 35.Jahrestages der Abtransporte. 1979

24 Zaproszenie Ewy Schweiger, r. Spotkanie Ks. Józefa Kaczyńskiego z Ewą Schweiger w Meckenheim w 1979 r. (w głębi portret Filipa Schwaigera). Kaplica w Kościele Trójcy Przenajświętszej w Tykocinie, 50. Rocznica wywózki 1994 r. Marianna Tomkowicz i Alicja Bonusiewicz ze współwięźniarką przed ścianą w Ravensbrück, 1995 r. Klepsydry z nazwiskami ofiar wykonane przez młodzież szkolną, 60. Rocznica 2004 r. Uroczystość 60. Rocznicy V.2004 r. Więźniowie obozowi przed pamiątkowym krzyżem. Uroczystość 60. Rocznicy, V.2004 r. Janusz Rakowicz w sali polskiej w Ravensbruck przy tablicy urodzonych w obozie, 2005 r. Uroczystość 65. Rocznicy, V.2009 r. Film dokumentalny o wyjeździe rodzin więźniów do byłych niemieckich obozów koncentracyjnych w 70. rocznicę wywózki Plac Czarnieckiego miejsce aresztowań. Klepsydry z nazwiskami ofiar wykonane przez młodzież szkolną 65. Rocznica V.2009 r. Uroczystość rocznicowa, V.2011 r. Muzeum w Tykocinie. Uroczystość rocznicowa, V.2012 r. Muzeum w Tykocinie Uroczystość rocznicowa, V.2013 r. Kościół Trójcy Przenajświętszej w Tykocinie Publikacje Muzeum Podlaskiego w Białymstoku AUTOR SCENARIUSZA I REALIZACJA WYSTAWY: MARZENA PISARSKA-KALISTY; WSPÓŁPRACA: KATARZYNA ŚLIWOWSKA MAGDALENA LEWONOWSKA; TŁUMACZENIE Z JĘZ. POLSKIEGO (ÜBERSETZUNG AUS D. POLNISCHEN): ELISABETH BÜRGER