W Karpatach Ukraińskich

Transkrypt

1 Mateusz Troll W Karpatach Ukraińskich Część łuku karpackiego należąca do Ukrainy stanowi najwęższy odcinek całego łańcucha, ciągnący się pomiędzy Wielką Niziną Węgierską i Wyżyną Podolską. Karpaty Ukraińskie są częścią Karpat Wschodnich, przy czym do Ukrainy należy około 30 % powierzchni tej prowincji (Kondracki 1994). Cechą charakterystyczną ukraińskiego odcinka Karpat jest dominacja struktur fliszowych, budujących Karpaty Zewnętrzne. Ten zewnętrzny pas fliszowy jest nie tylko znacznie szerszy, 185

2 ale i wyższy od pasa wewnętrznego, który na terenie Ukrainy tworzą przeważnie niewysokie góry pochodzenia wulkanicznego. W części fliszowej Karpat Ukraińskich znajduje się najwyższy szczyt Ukrainy Howerla, 2061 m n.p.m. Ukraińskie Karpaty Zewnętrzne są zaliczane do Beskidów Wschodnich, które według podziału regionalnego całych Karpat rozciągają się pomiędzy dolinami Sanu, Osławy i Laborca na zachodzie oraz Białej Cisy i Suczawy na wschodzie (Kondracki 1994). W tak szerokim znaczeniu regionalnym nazwa Beskidy została spopularyzowana przez geografów polskich okresu międzywojennego, tymczasem na Ukrainie Beskidami nazywają jedynie pasma północnego skłonu Karpat, położone na zachód od przeł. Wyszkowskiej 1 (por. Gołubec 1988; Gudowski 1997). W granicach Ukrainy znajdują się obydwa skłony Karpat Wschodnich. Skłon północno-wschodni, chłodniejszy i wilgotniejszy, tworzy szereg równoległych, wąskich grzbietów przeważne silnie zalesionych (Beskidy Lesiste). Jedynie w Gorganach grzbiety te sięgają powyżej naturalnej górnej granicy lasu, tam też występuje prawie zupełnie nie przekształcony przez człowieka krajobraz subalpejski (mozaika gęstych zarośli kosodrzewiny i gołoborzy - tzw. gorganu). Skłon południowo-zachodni, cieplejszy i bardziej suchy, tworzą masywne i na ogół wyższe grzbiety, wyróżniające się występowaniem rozległych połonin (Beskidy Połonińskie, Poloninskij Chrebet). Połoninami nazywa się zarówno naturalne hale alpejskie (w Czarnohorze), jak i wtórne łąki powstałe na miejscu subalpejskich zarośli i lasów w wyniku wielowiekowego rozwoju pasterstwa. Stanowią one najbardziej charakterystyczny element wschodniokarpackiego krajobrazu seminaturalnego, a niekiedy wręcz antropogenicznego (rozróżnienie pomiędzy naturalną halą i wtórnym pastwiskiem jest często dyskusyjne, ze względu na długotrwałe użytkowanie połonin). Dwa największe pasma połonin, Czarnohora i Świdowiec, wyróżniają się występowaniem form glacjalnych, interesujących ze względu na fliszową budowę tych pasm. Obydwa skłony Karpat Ukraińskich były przez wieki rozdzielone granicą polityczną, biegnącą głównym wododziałem karpackim. Skłon północno-wschodni (Podkarpacie i Pokucie) należał od XIV wieku do Rzeczypospolitej, a w czasie rozbiorów do Monarchii Austro-Węgierskiej (Galicja Wschodnia), natomiast skłon południowo-zachodni (Ruś Zakarpacka, Zakarpacie) był od XII wieku pod panowaniem węgierskim, 1 W części ukraińskiej Beskidów Wschodnich wydziela się Beskidy Górnego Dniestru i Beskidy Skolskie. 186

3 zaś w okresie międzywojennym należał do Czechosłowacji. Wraz ze scaleniem tych ziem w granicach Ukraińskiej SRR, obszary górskie stały się praktycznie niedostępne dla cudzoziemców, a nawet trudno dostępne dla turystów radzieckich, którzy mogli poruszać się tylko po dozwolonych trasach, w zorganizowanych grupach meldujących się w wyznaczonych punktach kontrolnych. Ponowne odkrywanie tych gór rozpoczęło się u schyłku ZSRR. Pierwsze powojenne wyprawy z udziałem krakowskich geografów miały miejsce w latach , a relacjom z tych wyjazdów poświęcony został specjalny numer pisma Koła Geografów UJ (Globusik 1992). Udając się w wyższe partie Karpat Wschodnich można zauważyć zmiany, jakie zaszły tam w czasach ZSRR. Zmiany te są związane przede wszystkim z rozwojem kolektywnej gospodarki leśnej i pasterskiej. Rabunkowa eksploatacja lasów, stosowanie ciężkiego sprzętu do transportu drewna i mleka z połonin, a także do transportu wojskowego, wreszcie budowa infrastruktury energetycznej (gazociągi, ropociąg) to główne przyczyny dewastacji krajobrazu wysokogórskiego. Obszarem najmniej przekształconym w czasach ZSRR była Czarnohora, gdzie działania na rzecz ochrony przyrody były najbardziej zaawansowane podobnie, jak w okresie międzywojennym. W paśmie tym upływ czasu widać szczególnie w kilku miejscach związanych z rozwojem polskiej nauki i turystyki. Na Połoninie Pożyżewskiej, na miejscu Stacji Botaniczno-Rolniczej, założonej w 1899 roku stoją nowe zabudowania, w dalszym ciągu jednak prowadzi się tam badania biologiczne (Wysokogórska Stacja Instytutu Ekologii Karpat Narodowej Akademii Nauk Ukrainy) i pomiary meteorologiczne (obserwatorium Służby Hydrometeorologicznej Ukrainy). Na Zaroślaku, gdzie funkcjonowało najbardziej znane po Morskim Oku schronisko P.T.T., za czasów ZSRR wybudowano bazę sportową (Wsiesojuznaja Olimpijskaja Sportiwnaja Baza). Na Popie Iwanie z najwyżej położonej polskiej placówki naukowej (Obserwatorium Meteorologiczno-Astronomicze im. Marszałka Józefa Piłsudskiego) pozostały tylko ruiny 2. Sama przyroda nie zmienia się tak szybko żeby się o tym przekonać wystarczy wejść ponad górną granicę lasu Andrzeja Środonia, na połoniny Władysława Kubijowicza i do kotłów polodowcowych Stanisława Pawłowskiego i Bohdana Świderskiego. Z góry z powierzchni szczytowej Henryka Teisseyre a, 2 Przed- i powojennym losom wspomnianych placówek poświęcono kilka publikacji (Dworak, Rymarowicz 1992; Kreiner 1992; Olszański, Rymarowicz 1993). 187

4 rozciąga się widok na północne stoki Karpat Wincentego Pola z zadziwiająco równolegle biegnącymi skibowymi grzbietami Konstantego Tołwińskiego. Kiedy staniemy przy ruinach Białego Słonia Władysława Midowicza, na południu ukaże nam się prawie-równina Eugeniusza Romera, skąpana w szacie roślinnej Hugo Zapałowicza... Ilu polskim geografom przedwojennym dane było po 50 latach powtórnie zawitać w te strony? Jednym z nielicznych był prof. Jerzy Kondracki (por. Kondracki 1997). Były też inne, bardziej symboliczne powroty poprzez publikację wyników badań przedwojennych, wzbogaconych o późniejsze dokonania badaczy rosyjskich i ukraińskich (Jahn 1992). Czy góry te zmieniły się w ciągu niespełna dziesięciu lat niepodległości Ukrainy? Podczas powtórnego przejścia całego pasma Czarnohory w 2000 roku zauważyłem tylko nieliczne zmiany. Ta najbardziej symboliczna to pojawienie się na najwyższym szczycie Ukrainy Howerli, godła i flagi ukraińskiej oraz tablicy upamiętniającej uchwalenie konstytucji tego kraju. W rejonie Zaroślaka u stóp Howerli rozbudowuje się wzniesioną w czasach ZSRR bazę sportową. Howerla pozostaje na razie jedynym masowo odwiedzanym szczytem, mimo to podczas dwudniowego pobytu w rejonie szczytowym w październiku nie napotkaliśmy tam nikogo, podobnie jak dziesięć lat wcześniej. W zagospodarowaniu turystycznym najpopularniejszego pasma całych Karpat Ukraińskich trudno zauważyć jakieś zmiany. W dalszym ciągu zaledwie kilka ścieżek zasługuje na miano szlaków turystycznych, zresztą skąpo oznakowanych. W innych wysokich pasmach Karpat Ukraińskich praktycznie brak znakowanych szlaków, tablic informacyjnych, a tym bardziej pól namiotowych i schronisk, a także infrastruktury sportoworekreacyjnej. Sprawia to, że góry te pozostają nadal fenomenem na skalę europejską. Po rozpadzie ZSRR dodatkową atrakcję turystyczną stanowią pozostałości baz wojskowych. Bezleśne kulminacje tych najdalej na zachód wysuniętych gór radzieckiego imperium stanowiły ważne punkty strategiczne. Ruiny stacji radarowych wieńczą między innymi kulminacje Tomnaticula, Połoniny Borżawy i Połoniny Równej (w dwóch ostatnich jeszcze w 1992 roku widywałem stacjonujących żołnierzy). Obiekty radzieckie, obok starszych fortyfikacji polskich, austriackich czy węgierskich 3 świadczą najlepiej o zawiłych dziejach tych ziem. 3 Z czasów I Wojny Światowej pozostały m.in. umocnienia polskie z okresu walk II Brygady Legionów w Gorganach oraz liczne umocnienia austriackie w Czarnohorze (ofensywa gen. Brusiłowa); z II Wojny Światowej pochodzą np. węgierskie bunkry Linii Arpada w okolicach Jasini, Ust Czornej i Syniewiru. 188

5 Jak długo Karpaty Ukraińskie pozostaną na rubieżach rozwijającej się ukraińskiej gospodarki wolnorynkowej? Na razie bieda społeczeństwa ukraińskiego oraz niestabilna sytuacja politycznogospodarcza hamują zarówno rozwój infrastruktury, jak i napływ turystów, tych ukraińskich i tych z krajów Unii. Wyjątkiem są Polacy, Węgrzy, Czesi i Słowacy, co nietrudno zrozumieć, z uwagi na przeszłość tych ziem, ich bliskie położenie i dziki charakter. Wydaje się, że masowy rozwój turystyki weekendowej, narciarstwa i sportów ekstremalnych z jednej strony oraz zanik tradycyjnego pasterstwa z drugiej są tylko kwestią czasu. Jak wobec nierentowności gospodarki pasterskiej uda się zachować ogromne połacie wtórnych połonin, bez których trudno sobie wyobrazić krajobraz tych gór? Ochroniarze przyrody będą musieli zmierzyć się z problemem zahamowania wtórnej sukcesji lasu i zarośli subalpejskich, problemem, który na znacznie mniejszą skalę występuje również w Karpatach Polskich (zarastające hale beskidzkie, zmiany sukcesyjne na połoninach bieszczadzkich). Powstrzymanie wielkich inwestycji sportowo-rekreacyjnych (np. budowa stacji sportów zimowych) na obszarach najcenniejszych przyrodniczo i najbardziej atrakcyjnych krajobrazowo, to drugi raczej nieuchronny problem, znany nam z Tatr i Bieszczadów. Zdajemy sobie jednak sprawę, że dla górali ruskich, po wielu pokoleniach prowadzących życie wołoskiego pasterza, po radzieckim eksperymencie z kolektywną gospodarką pasterską, powoli nadchodzi czas budowy ukraińskiego Tyrolu. Póki co, polecam każdemu wycieczkę w te góry. Bez pasterzy i owiec, bez dużych drapieżników, za to z wszelkimi udogodnieniami jakich oczekuje turysta XXI wieku, góry te staną się tylko jednym z wielu regionów turystycznych Europy. LITERATURA Dworak T. Z., Rymarowicz L., 1992, Obserwacje meteorologiczne Stacji Botaniczno-Rolniczej na Połoninie Pożyżewskiej, Przegląd Geofizyczny, nr 1-2, s Globusik, 1992, Numer specjalny dotyczący wyjazdów geografów i biologów UJ w Karpaty Ukraińskie w okresie , nr 9 (51), 20 ss. Gołubec M. A., 1988, Ukrainskije Karpaty Priroda, Kijów. Gudowski J., 1997, Ukraińskie Beskidy Wschodnie, Tom 1 Monografia krajoznawcza, Wyd. Akademickie Dialog, W-wa, 197 ss (zawiera obszerne zestawienie literatury przed- i powojennej). 189

6 Jahn A., 1992, Z morfologii Karpat Wschodnich, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 1371, Prace Geologiczno-Mineralogiczne, XXVII, 37 ss. Kondracki J., 1994, Spojrzenie geografa. Karpaty Wschodnie charakterystyka ogólna i podział regionalny, Pamiętnik PTT, t. 3, s Kondracki J., 1997, Czarnohora , Poznaj Świat, nr 9, s Kreiner J. M., Rymarowicz L., 1992, Dzieje Obserwatorium Meteorologiczno-Astronomicznego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego na Popie Iwanie (2022 m), Przegląd Geofizyczny, nr 1-2, s Olszański M., Rymarowicz L., 1993, Powroty w Czarnohorę, Oficyna Wyd. Rewasz, Pruszków, 254 ss. 190