Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina w Bielsku-Białej

Transkrypt

1 Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) ZBIGNIEW WILCZEK, WOJCIECH ZARZYCKI Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina w Bielsku-Białej WILCZEK Z., ZARZYCKI W Significance of vegetation of the Gościnna Dolina Landscape-Nature Protected Complex in Bielsko-Biała for ecotourism. Parki nar. Rez. Przyr. 33(2): ABSTRACT: The Gościnna Dolina Landscape-Nature Protected Complex was established in It is located in the vicinity of Bielsko-Biała the biggest city in the Polish Carpathians. The paper presents the diversity of plant communities and the vascular flora of this protected complex. The result shows that in Gościnna Dolina 12 types of plant communities and 381 vascular plant species occurred. The natural assets of the protected area ensure that it is a good place for local ecotourism. KEY WORDS: Western Carpathians, Silesian Foothills, Landscape-Nature Protected Complex, Ecotourism. Zbigniew Wilczek: Wojciech Zarzycki: Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Śląski, ul. Jagiellońska 28, Katowice, zbigniew.wilczek@us.edu.pl; wzarzycki@us.edu.pl WSTĘP Bielsko-Biała jest największym miastem polskiej części Karpat. Mimo silnego przekształcenia przyrody w wyniku antropopresji, na jego obszarze wciąż zachowały się obszary o charakterze naturalnym. Do najciekawszych z nich należy utworzony w 2013 roku zespół przyrodniczo-krajobrazowy Gościnna Dolina (UCHWAŁA ). Na potrzebę ochrony oraz walory przyrodnicze tego obszaru zwrócono uwagę po raz pierwszy pod koniec ubiegłego wieku (ROSTAŃSKI i in. 1996). Zaowocowało to wytyczeniem ścieżki dydaktycznej, wiodącej przez omawiany teren (BLAROWSKI i in. 2001), wydaniem broszur edukacyjnych (FISZER 2002; ZACHARA, KUDŁACZ 2002) i późniejszym przygotowaniem projektu zespołu przyrodniczo-krajobrazowego (WILCZEK i in. 2003) oraz użytku ekologicznego dla ochrony miejsca rozrodu płazów (WILCZEK, PALOWSKA 2005). W oparciu o dokumentację projektową (WILCZEK i in. 2003) uchwałą nr LX/1910/2006 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej powołany został 27 czerwca 2006 roku zespół przyrodniczo-krajobrazowy Gościnna Dolina o powierzchni 38,19 ha. W wyniku protestów nowych właścicieli niektórych działek [3]

2 4 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki Ryc. 1. Położenie i granice zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina. A granice obszaru objętego ochroną, B drogi i ulice, C rzeki, D zabudowania, E użytki zielone i łąki, F lasy. Fig. 1. Location map including boundaries of the Gościnna Dolina Landscape-Nature Protected Complex. A boundaries of the protected area, B roads and streets, C rivers, D buildings, E grasslands and meadows, F forests. ewidencyjnych wchodzących w skład zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach, z dnia 2 grudnia 2010 roku, stwierdzono nieważność wspomnianej wyżej uchwały Rady Miejskiej w Bielsku-Białej. W tej sytuacji, w Gościnnej Dolinie przeprowadzono dwie waloryzacje przyrodnicze, w których skorygowano granice i powierzchnię obszaru

3 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 5 chronionego (NEJFELD i in. 2010; NEJFELD, MATUSZYK-NEJFELD 2012) oraz dodatkowo zbadano florę mchów i wątrobowców (KLAMA, ŻARNOWIEC 2011). Po dokonanych korektach powierzchnia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina wynosi 30,89 ha. Celem niniejszej pracy jest: charakterystyka szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina, której walory stały się podstawą ochrony omawianego terenu; ocena wartości ekoturystycznych chronionego obszaru. CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Gościnna Dolina położony jest w województwie śląskim, w południowej części Bielska-Białej, w dzielnicy Kamienica (Ryc. 1). Pod względem fizycznogeograficznym obszar ten należy do mezoregionu Pogórze Śląskie, makroregionu Pogórze Zachodniobeskidzkie, będącego częścią podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie leżącej w prowincji karpackiej (KONDRACKI 2002). W odniesieniu do siatki ATPOL (ZAJĄC A., ZAJĄC M. 2001) omawiany obszar jest położony w kwadracie DF 93. Omawiany teren jest położony w przedziale wysokościowym m n.p.m. i obejmuje doliny potoku Kamienickiego II oraz wpadających do niego Dębowca i Dopływu od Zieleni Miejskiej. Podłoże geologiczne Gościnnej Doliny stanowią bogate w węglan wapnia utwory wieku kredowego łupki cieszyńskie dolne, wapienie cieszyńskie i łupki cieszyńskie górne stanowiące część płaszczowiny cieszyńskiej (BURANTÓWNA i in. 1937). METODYKA W trakcie badań terenowych w 2003 roku wykonano 25 zdjęć fitosocjologicznych metodą BRAUN-BLANQUET A (1964). W zależności od typu roślinności obejmowały one płaty o powierzchniach od 10 do 200 m 2. Nazwy, systematykę jednostek syntaksonomicznych oraz ich kolejność w wykazie przyjęto za MATUSZKIEWICZEM (2008). W trakcie prac terenowych sporządzono spisy flory naczyniowej Gościnnej Doliny, które uzupełniły listę gatunków roślin sporządzoną na podstawie zdjęć fitosocjologicznych oraz danych pozyskanych z literatury (NEJFELD i in. 2010). Nazewnictwo roślin przyjęto za MIRKIEM i in. (2002). Nomenklatura mszaków w zdjęciach fitosocjologicznych jest zgodna z OCHYRĄ i in. (2003). Gatunki obcego pochodzenia podano wg pracy TOKARSKIEJ-GUZIK i in. (2012), natomiast gatunki rodzimych apofitów są zgodne z opracowaniami ZAJĄC A. i ZAJĄC M. (1992), a gatunków górskich ZAJĄCA (1996). Podstawą do wskazania gatunków objętych ochroną gatunkową było ROZPORZĄDZENIE... (2012). W pracy wyznaczono gatunki charyzmatyczne dla badanego obszaru w oparciu o kryteria WILCZKA i CHROMEGO (2012).

4 6 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki WYNIKI Charakterystyka zbiorowisk roślinnych Na obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina stwierdzono występowanie 12 zbiorowisk roślinnych, reprezentujących 6 klas roślinności. Ich systematyka przedstawia się następująco: Klasa: Bidentetea tripartiti R.TX., LOHM. et PRSG 1950 Rząd: Bidentetalia tripartiti BR.-BL. et R.TX Związek: Bidention tripartiti NORDH Zespół: Polygono Bidentetum (KOCH 1926) LOHM Klasa: Artemisietea vulgaris LOHM., PRSG et R. TX. in R.TX Rząd: Glechometalia hederaceae R.TX. In R.TX. et BRUN-HOOL 1975 Związek: Aegopodion podagrariae R.TX Zespół: Chaerophylletum aromatici GUTTE Zespół: Phalarido Petasitetum hybridi SCHWICK Klasa: Phragmitetea R. TX. et PRSG 1942 Rząd: Phragmitetalia KOCH 1926 Związek: Sparganio Glycerion fluitantis BR.-BL. et SISS. in BOER Zespół: Sparganio Glycerietum fluitantis BR.-BL n.n. Klasa: Molinio Arrhenatheretea R.TX Rząd: Plantaginetalia majoris R.TX. (1943) 1950 Związek: Polygonion avicularis BR.-BL ex AICH Zespół: Lolio Polygonetum arenastri BR-BL em. LOHM Rząd: Molinietalia caeruleae W. KOCH 1926 Związek: Filipendulion ulmariae SEGAL Zbiorowisko z Filipendula ulmaria Związek: Calthion palustris R.TX em. OBERD Zespół: Angelico Cirsietum oleracei R.TX em. OBERD Rząd: Arrhenatheretalia elatioris PAWŁ Związek: Arrhenatherion elatioris (BR.-BL. 1925) KOCH Zespół: Arrhenatheretum elatioris BR.-BL. ex SCHERR Zbiorowisko z Solidago canadensis Klasa: Rhamno Prunetea RIVAS GODAY et GARB Rząd: Prunetalia spinosae R.TX Związek: Pruno Rubion fruticosi R.TX corr. DOING Zespół: Rubo fruticosi Prunetum spinosae WEB n. inv. WITTIG 1976 Klasa: Querco Fagetea BR.-BL. et VLIEG Rząd: Fagetalia sylvaticae PAWŁ. in PAWŁ., SOKOŁ. et WALL Związek: Carpinion betuli ISSL em. OBERD Zespół: Tilio cordatae Carpinetum betuli TRACZ Zbiorowisko Alnus glutinosa

5 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 7 Zespołem roślinnym, którego płaty są dominującym elementem roślinności na omawianym obszarze jest grąd subkontynentalny Tilio cordatae Carpinetum betuli. Porasta on dna dolinek oraz częściowo ich stoki. Zbiorowisko to reprezentuje także główny typ roślinności potencjalnej Pogórza Śląskiego. Fitocenozy grądu zostały udokumentowane dziesięcioma zdjęciami fitosocjologicznymi, przedstawionymi w Tab. 1 (zdjęcia od 1 do 10). W osiągającej zwarcie od 70 do 90 procent warstwie drzew dominantami są: Carpinus betulus, Tilia cordata, Fraxinus excelsior, Tilia platyphyllos, Acer pseudoplatanus i Acer platanoides. Podrost tych gatunków oraz Corylus avellana, Euonymus europaea, Crataegus monogyna i Sambucus nigra tworzą warstwę krzewów, która osiąga od 5 do 70 % zwarcia. Runo płatów grądu jest zróżnicowane w zależności od siedliska. W miejscach wilgotniejszych wykształca się postać nawiązująca do grądów niskich, z dominacją Allium ursinum. Pod osiągającą pokrycie od 80 do 90% warstwą zielną znikome pokrycie posiadają mszaki (Tab. 1, zdjęcia 1 3). W miejscach wyraźnie suchszych zaznacza się obecność płatów, które charakterem runa nawiązują do grądów wysokich (Tab. 1, zdjęcia 8 10). W nich warstwa zielna, osiąga pokrycie od 60 do 80%. Zaznacza się obecność m.in.: Poa nemoralis i Luzula luzuloides. Warstwa mszysta w fitocenozach tej postaci omawianego zbiorowiska może osiągać pokrycie 90%. Na siedliskach o pośrednim charakterze wilgotnościowym, stwierdzono także występowanie płatów grądu typowego (Tab. 1, zdjęcia 4 7). Fizjonomię warstwy zielnej tej postaci grądu, o pokryciu od 40 do 80%, tworzą takie gatunki jak: Asarum europaeum, Aegopodium podagraria, Polygonatum multiflorum i Carex sylvatica, a mszaki osiągają maksymalne pokrycie rzędu 60%. Do gatunków dominujących w warstwach mszystych wszystkich wymienionych postaci Tilio Carpinetum, należą: Atrichum undulatum, Eurhynchium hians, Fissidens taxifolius oraz Mnium hornum. Innym zbiorowiskiem leśnym stwierdzonym w obszarze badań jest trudne do jednoznacznego zaklasyfikowania zbiorowisko Alnus glutinosa. Wykształca się ono na porzuconych, niekoszonych łąkach i jest stadium pośrednim w regeneracji grądów, o czym świadczy obecność gatunków charakterystycznych dla tego typu fitocenoz (Tab. 1, zdjęcie 11). W niektórych miejscach Gościnnej Doliny wykształciły się zbiorowiska zaroślowe, zdominowane przez Prunus spinosa, stanowiące naturalny okrajek zbiorowisk grądowych. Reprezentują one zespół Rubo fruticosi Prunetum spinosae i zostały udokumentowane zdjęciem fitosocjologicznym nr 12 (Tab. 1). Chociaż omawiany zespół przyrodniczo-krajobrazowy jest cenny przede wszystkim ze względu na dobrze zachowane biocenozy leśne, to na jego obszarze rozpoznano szereg zbiorowisk nieleśnych. Reprezentują one 4 klasy i mają charakter zbiorowisk naturalnych, półnaturalnych oraz antropogenicznych (Tab. 2). Wzdłuż drobnych cieków wodnych, będących dopływami potoku Kamienickiego II, wykształcuiły się szuwary zdominowane przez Glyceria fluitans. Są to płaty

6 8 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki Tabela 1. Zbiorowiska leśne i zaroślowe zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina : A Tilio cordatae Carpinetum betuli, B zbiorowisko Alnus glutinosa, C Rubo fruticosi Prunetum spinosae. Table 1. Forest and shrub plant communities of the Gościnna Dolina Landscape-Nature Protected Complex: A Tilio cordatae Carpinetum betuli, B community with Alnus glutinosa, C Rubo fruticosi Prunetum spinosae. Nr kolejny zdjęcia Relevé number Data Date Stałość Constancy Ekspozycja Exposition Nachylenie ( ) Slope ( ) Wyniesienie n.p.m. (m) Altitude (m) Zwarcie warstwy drzew a (%) Tree layer cover a (%) Zwarcie warstwy krzewów b (%) Shrub layer cover b (%) Pokrycie warstwy zielnej c (%) Herb layer cover c (%) Pok. warstwy mszystej d (%) Moss layer cover d (%) Powierzchnia zdjęcia w m 2 Area of relevé Liczba gatunków w zdjęciu No. of species N W W E N W NW N N E zn zn A B C Ch. Tilio Carpinetum + Carpinion betuli Acer platanoides a A. platanoides b V A. platanoides c cd. na str. 9

7 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 9 cd. ze str Carpinus betulus a C. betulus b IV C. betulus c Tilia cordata a T. cordata b IV T. cordata c Cerasus avium a C. avium b II C. avium c Tilia platyphyllos a T. platyphyllos b II T. platyphyllos c Corylus avellana b II C. avellana c Galium schultesii I D. zb. Alnus glutinosa Alnus glutinosa a II A. glutinosa b Ch. Rhamno Prunetea Prunus spinosa I P. spinosa Crataegus monogyna b III C. monogyna c r Ch. Fagetalia + Querco Fagetea Fraxinus excelsior a F. excelsior b VF. F. excelsior c cd. na str. 10

8 10 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki cd. ze str Acer pseudoplatanus a A. pseudoplatanus b IV A. pseudoplatanus c Euonymus europaea b III E. europaea c Asarum europaeum IV Polygonatum multiflorum + r IV Carex sylvatica IV Aegopodium podagraria IV Galeobdolon luteum III Poa nemoralis III Viola reichenbachiana IV Primula elatior III Brachypodium sylvaticum III Circaea lutetiana II Pulmonaria obscura II Ranunculus lanuginosus II Allium ursinum II Luzula luzuloides II Prenanthes purpurea II Atrichum undulatum d III Plagiomnium undulatum d II Sporadyczne Sporadic species: Actaea spicata 10 (+); Anemone nemorosa 6 (+), 8 (+); Campanula trachelium 10 (+); Daphne mezereum 1 (+); Dryopteris filix-mas 1 (+); Festuca altissima 9 (1); Festuca gigantea 2 (+); Melica nutans 9 (+); Mercurialis perennis 1 (2); Padus avium 1 b (2); Paris quadrifolia 3 (+), 6 (r); Phyteuma spicata 7 (1); Scrophularia nodosa 9 (+); Symphytum tuberosum 2 (1), 3 (+). cd. na str. 11

9 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 11 cd. ze str Inne Others Quercus robur a II Q. robur b Q. robur c Sambucus nigra b III S. nigra c Sorbus aucuparia b II S. aucuparia c Oxalis acetosella III Senecio ovatus III Athyrium filix-femina II Geum urbanum II Solidago virgaurea II Dryopteris dilatata II Hieracium murorum II Ajuga reptans II Geranium phaeum II Impatiens parviflora +. + r II Maianthemum bifolium r II Eurhynchium hians d III Fissidens taxifolius d III Mnium hornum d II Sporadyczne Sporadic species: Angelica sylvestris 8 (+), 11 (+); Betula pendula 4 a (1), 8 (+); Brachythecium salebrosum d 11 (+); B. velutinum d 5 (3); Chaerophyllum aromaticum 4 (+), 11 (1); C. hirsutum 6 (+), 11 (2); Cirsium oleraceum 11 (2); Cornus sanguinea 4 b; Deschampsia caespitosa 4 (+), 11 (+); Dryopteris carthusiana 9 (+); Equisetum palustre 11 (+); Fragaria vesca 4 (+); Gentiana asclepiadea 8 (r); Glechoma hederacea 4 (1), 11 (2); Hedera helix 1 (2), 3 (3); Heracleum sphondylium 11 (+); Juglans regia 4 b; Lysimachia nummularia 11 (3), 12 (3); Mycelis muralis 7 (+); Philadelphus coronarius 4 b (1); Plagiothecium laetum d 6 (+); Polytrichastrum formosum d 8 (1), 9 (+); Populus tremula 5 (+); Ranunculus repens 11 (+); Rhizomnium punctatum d 10; Ribes rubrum 4 b (1); Robinia pseudoacacia 1 a (1), c (+); Rosa canina 10 (+); Rubus caesius 2 (+); Salix caprea 8 c (+), 11 a (2); Solidago gigantea 11 (+); Stellaria media 8 (+); Urtica dioica 11 (+); Vaccinium myrtillus 8 (+); Veronica officinalis 8 (+); Veronica chamaedrys 8 (+); Viburnum opulus 1 b (+), c (+), 6 c (+).

10 12 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki Tab. 2. Zbiorowiska nieleśne zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina. Table 2. Non-forest plant communities of the Gościnna Dolina Landscape-Nature Protected Complex. Nr kolejny zdjęcia Relevé number Data Date Ekspozycja Exposition NE E N - - E SE E W S NW SW S Nachylenie ( ) Slope ( ) Wyniesienie n.p.m. (m) Altitude (m) Pokrycie warstwy zielnej c (%) Herb layer cover c (%) Pok. warstwy mszystej d (%) Moss layer cover d (%) 10 zn 10 zn Powierzchnia zdjęcia w m 2 Area of relevé m Liczba gatunków w zdjęciu No. of species Sparganio-Glycerietum fluitantis Chaerophylletum aromatici Phalarido-Petasitetum hybridi Polygono-Bidentetum Lolio-Polygonetum arenastri Zb. Filipendula ulmaria Angelico-Cirsietum oleraci Zb. Solidago canadensis Arrhenatheretum elatioris Ch. Glycerietum fluitantis Glyceria fluitans cd. na str. 13

11 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 13 cd. ze str Ch. Chaerophylletum aromatici Chaerophyllum aromaticum D. Glechometalia. Heracleum sphondylium Vicia sepium Pimpinella major Ch. Artemisietea Urtica dioica Cirsium arvense Glechoma hederacea Epilobium parviflorum Geum urbanum Cirsium vulgare r + Galium aparine Alliaria petiolata Arctium lappa Galeopsis pubescens Geranium robertianum Myosoton aquaticum Tanacetum vulgare Melilotus alba Ch. Phalarido Petasitetum hybridi Petasites hybridus Ch. Polygono Bidentetum Polygonum hydropiper Bidens tripartita cd. na str. 14

12 14 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki cd. ze str Ch. + *D. Lolio Polygonetum arenastri + Ch. Plantaginetalia Lolium perenne *Plantago major Poa annua Polygonum aviculare D. zb. Filipendula ulmaria Filipendula ulmaria Ch. Filipendulion Lythrum salicaria Lysimachia vulgaris *Ch. Angelico Cirsietum oleracei + Ch. Calthion *Cirsium oleraceum Caltha palustris Myosotis palustris Ch. Molinietalia Mentha longifolia Equisetum palustre Deschampsia caespitosa Lotus uliginosus Lychnis flos-cuculi D. zb. Solidago canadensis Solidago canadensis *Ch. Arrhenatheretum + Ch. Arrhenatherion elatioris *Arrhenatherum elatius Centaurea oxylepis cd. na str. 15

13 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 15 cd. ze str Galium mollugo Alchemilla monticola Crepis biennis Ch. Arrhenatheretalia Dactylis glomerata Taraxacum officinale Lotus corniculatus Achillea millefolium Daucus carota Ch. Molinio Arrhenatherethea Festuca pratensis Vicia cracca Holcus lanatus Plantago lanceolata Lathyrus pratensis Phleum pratense Trifolium repens Trifolium pratense Lysimachia nummularia Ranunculus acris Carex hirta Ranunculus repens Potentilla anserina Agropyron repens cd. na str. 15

14 16 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki cd. ze str Leontodon hispidus Prunella vulgaris Poa pratensis Potentilla reptans Elymus repens Alopecurus pratensis Centaurea jacea Cerastium holosteoides Festuca rubra Poa trivialis Rumex acetosa Inne Others Impatiens parviflora Agrostis capillaris Trifolium medium Alchemilla acutiloba Plagiomnium undulatum d Sporadyczne Sporadic species: Aegopodium podagraria 2 (2); Agrimonia eupatoria 10 (+), 13; Alchemilla crinita 7 (+), 9 (+); A. subcrenata 11 (+); Anthoxanthum odoratum 12 (+); Brachypodium sylvaticum 11 (+); Brachythecium salebrosum d 3 (+), 11 (+); Bromus inermis 12 (+); Calamagrostis epigejos 10 (+); Cardamine amara 3 (+), 4 (+); Carex pallescens 11 (+); C. remota 4 (+); C. sylvatica 11 (1); C. vulpina 10 (+); Chaerophyllum hirsutum 7 (2); Clinopodium vulgare 11 (+); Cruciata glabra 2 (+); C. laevipes 9 (+), 11 (+); Equisetum pratense 10 (+), 13 (+); Eurhynchium hians d 6 (+); Festuca gigantea 3 (+), 7 (+); Fraxinus excelsior 11 (r); Galeobdolon luteum 3 (+); Galinsoga ciliata 4 (+); Geranium phaeum 3 (+); Hypericum maculatum 10 (+), 11 (2); Impatiens noli-tangere 4 (3), 7 (+); Juncus bufonius 1 (+); Ononis arvensis 13 (4); Polygonatum multiflorum 11 (r); Populus canescens 10 (+); Primula elatior 6 (1); Rumex obtusifolius 7 (+), 8 (+); R. sanguineus 4 (+); Salvia glutinosa 3 (+); Stellaria media 4 (+); Symphytum tuberosum 3 (+); Tussilago farfara 13 (3).

15 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 17 zespołu Sparganio Glycerietum fluitantis z klasy Phragmitetea (Tab. 2, zdjęcie 1). W miejscach, gdzie okresowo rozlewa się wspomniany potok, wykształcił się zespół Polygono Bidentetum z klasy Bidentetea, (Tab. 2, zdjęcie 4). Z potokiem Kamienickim II związany jest także inny typ roślinności Phalarido Petasitetum hybridi z klasy Artemisietea którego charakterystyczna fizjonomia jest kształtowana przez dominację Petasites hybridus (Tab. 2, zdjęcie 3). Tę samą klasę reprezentuje inne zbiorowisko roślinne, związane z zarastającymi polanami Chaerophylletum aromatici. Podobnie jak w przypadku poprzedniego zespołu, jego fitocenozy charakteryzują się dominacją jednego gatunku Chaerophyllum aromaticum. Wśród roślinności nieleśnej Gościnnej Doliny największy udział mają zbiorowiska z klasy Molinio Arrhenatheretea. W miejscach intensywnie wydeptywanych, takich jak ścieżki, spotykane są zbiorowiska dywanowe Lolio Polygonetum arenastri (Tab. 2, zdjęcie 5). Łąki wilgotne (Molinietalia) są reprezentowane w omawianym terenie przez 2 typy fitocenoz. Pierwszy z nich to zbiorowisko Filipendula ulmaria (Tab. 2, zdjęcie 6), rozpoznane w sąsiedztwie jednego z dopływów potoku Kamienickiego II, będące nieużytkowaną wilgotną łąką. Fitocenozy Angelico Cirsietum oleracei (Tab. 2, zdjęcia 7-9) są często spotykane na terenie,,gościnnej Doliny na siedliskach wilgotnych, zlokalizowanych w sąsiedztwie potoków. Płaty Angelico Cirsietum oleracei charakteryzują się dominacją Cirsium oleraceum, który to gatunek kwitnie na przełomie lipca i sierpnia, nadając fitocenozom charakterystyczny wygląd. Innym, powszechnie spotykanym na omawianym obszarze, zespołem łąkowym jest Arrhenatheretum elatioris. Do gatunków najistotniej wpływających na fizjonomię jego płatów należą: Arrhenatherum elatius, Centaurea oxylepis, Dactylis glomerata, Taraxacum officinale, Festuca pratensis oraz Ononis arvensis (Tab. 2, zdjęcia 11 13). Na siedliskach zarastających łąk rajgrasowych, poza wspomnianymi wcześniej Chaerophylletum aromatici oraz zbiorowiska Filipendula ulmaria, można spotkać układy zdominowane przez gatunki inwazyjne. Na obszarze zespołu przyrodniczo- -krajobrazowego jest to zbiorowisko z dominacją Solidago canadensis, które ad hoc zaliczono do klasy Molinio Arrhenatheretea (Tab. 2, zdjęcie 10). Charakterystyka flory Na obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, mimo niewielkiej powierzchni stwierdzono występowanie aż 381 gatunków roślin naczyniowych. Jednym z powodów znacznej różnorodności gatunkowej jest antropopresja, czego wyrazem jest dość duża synantropizacja flory ponad 52% to gatunki synantropijne, zarówno rodzime jak i obce. Gatunki obce stanowią ponad 15% flory. Są wśród nich gatunki inwazyjne: Imaptiens parviflora, Solidago gigantea, Conyza canadensis, Impatiens glandulifera i Erigeron annuus, które mogą stanowić zagrożenie dla różnorodności gatunkowej flory badanego terenu.

16 18 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki Tab. 3. Chronione i rzadkie w skali województwa gatunki roślin zespołu przyrodniczo- -krajobrazowego Gościnna Dolina. T status zagrożenia w skali województwa śląskiego (PARUSEL, URBISZ 2012): VU narażony, NT bliski zagrożenia, LC najmniejszej troski; P ochrona gatunkowa: ochrona częściowa, ochrona ścisła (ROZPORZĄDZENIE ). Table 3. Protected and rare species of the Gościnna Dolina Landscape-Nature Protected Complex. T categories of the threat of species in Silesian Voivodship (PARUSEL, URBISZ 2012): VU vulnerable, NT near threatened, LC least concern; P legal species protection: partially protection, strict protection (ROZPORZĄDZENIE ). Lp. Gatunek No. Species T P 1. Actaea spicata L. LC 2. Alchemilla crinita BUSER VU 3. Alchemilla subcrenata BUSER NT 4. Allium ursinum L. LC 5. Anchusa arvensis (L.) M. BIEB. LC 6. Aruncus sylvestris KOSTEL. LC 7. Asarum europaeum L. 8. Astrantia major L. LC 9. Centaurium erythraea RAFN 10. Convallaria majalis L. 11. Cruciata laevipes OPIZ NT 12. Daphne mezereum L. LC 13. Dentaria bulbifera L. LC 14. Epipactis helleborine (L.) CRANTZ. 15. Equisetum pratense EHREH. LC 16. Euphorbia dulcis L. LC 17. Festuca altissima ALL. NT 18. Frangula alnus MILL. 19. Gagea lutea (L.) KER. GAWL. LC 20. Galanthus nivalis L. VU 22. Galium odoratum (L.) SCOP 23. Gentiana asclepiadea L. LC 24. Geranium phaeum L. LC 25. Hedera helix L. 26. Lathraea squamaria L. NT 27. Listera ovata (L.) R. BR. LC 28. Lysimachia nemorum L. LC 29. Ononis arvensis L. 30. Prenanthes purpurea L. LC 32. Primula elatior (L.) HILL 33. Salvia glutinosa L. LC 34. Senecio barbaraeifolius (KROCK.) WIMM. et GRAB. VU 35. Vinca minor L. 36. Viburnum opulus L. Bliskość Beskidu Śląskiego, z którym łączność zapewniają potoki przepływające przez Gościnną Dolinę, powoduje występowanie na jej obszarze 15 gatunków górskich. Należą do nich między innymi: Alnus incana, Aruncus sylvestris, Chamaenerion palustre, Dentaria glandulosa, Festuca altissima, Prenanthes purpurea i Valeriana sambucifolia. Na omawianym obszarze występują także liczne gatunki rzadkie

17 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 19 w skali województwa śląskiego oraz objęte ochroną gatunkową, zarówno częściową jak i ścisłą. W związku z tym, że z punktu widzenia ochrony przyrody i ekoturystyki mają one największe znaczenie ich wykaz zamieszczono w Tab. 3. Istotną rolę w krajobrazie Gościnnej Doliny odgrywają stare drzewa, których wiek przekracza 100 lat. Niektóre z nich kwalifikują się do objęcia ochroną w formie pomnika przyrody. Wśród nich są osobniki z takich gatunków jak: Acer pseudoplatanus (12 drzew). Carpinus betulus (3), Tilia cordata (3), Acer platanoides (1), Cerasus avium (1), Fraxinus excelsior (1). DYSKUSJA Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Gościnna Dolina stanowi obiekt o dużym potencjale ekoturystycznym. Wiąże się to przede wszystkim z jego wysokimi wartościami przyrodniczymi i estetycznymi oraz z interesującym ukształtowaniem orograficznym. Istotne jest także położenie pomiędzy aglomeracją miejską a pasmem górskim z doskonale rozwiniętą infrastrukturą turystyczną i rekreacyjną. Bezpośrednio w sąsiedztwie obiektu zlokalizowany jest Bielsko-Bialski Ośrodek Rekreacyjno-Narciarski Dębowiec, który wyposażony jest w rozległy parking dla samochodów osobowych. Zapewnia to łatwy dostęp do Gościnnej Doliny oraz daje duże możliwości popularyzacji jej jako obiektu wartego odwiedzenia przy okazji pobytu w Beskidzie Śląskim. Co więcej, zarówno bliskość gór, jak i mozaika zbiorowisk leśnych i nieleśnych, sprawia że jest to miejsce wyjątkowo interesujące wizualnie, poprzez obecność wielu elementów i planów w krajobrazie. Z drugiej jednak strony, dominujące w krajobrazie zbiorowiska grądowe w pełni sezonu wegetacyjnego wykazują średnią przydatność do wykorzystania turystycznego. Ma to związek z niewielką insolacją, dość znaczną wilgotnością powietrza, przy jednocześnie zwykle znikomym przewietrzaniu warstwy rekreacyjnej oraz negatywnie wpływającym na odczucia estetyczne gęste poszycie i wilgotność podłoża. Jednocześnie najważniejszymi pozytywnymi aspektami zbiorowisk grądowych są: wysoka produkcja tlenu w grądach żyznych, duże właściwości filtracyjno- -detoksykacyjne i obecność fitoncydów, a także wysokie właściwości zdrowotne, wpływające zwłaszcza na poprawienie krążenia i ogólne pobudzenie organizmu. Wiosną oddziaływanie grądów ma charakter uniwersalnie pozytywny (KRZYMOWSKA- -KOSTROWICKA 1999). Wczesną wiosną, kiedy można jeszcze korzystać z narciarskiej trasy zjazdowej na Dębowcu w grądzie Gościnnej Doliny masowo zakwita, stanowiący atrakcję przyrodniczą Galanthus nivalis. Z ekoturystycznego punktu widzenia niekorzystne jest zaniechanie użytkowania części zbiorowisk nieleśnych omawianego obszaru, co skutkuje ich przekształceniem w wyniku sukcesji. Wykształcające się w obrębie zarastających łąk ziołoroślowe zbiorowisko Chaerophylletum aromatici charakteryzują się bowiem mniejszą niż łąki przydatnością turystyczno-rekreacyjną (KRZYMOWSKA-KOSTROWICKA 1999).

18 20 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki Dla powołania omawianego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego istotna była była odpowiednia popularyzacja jego przyrody, która miała miejsce dzięki wydaniu szeregu folderów informacyjnych i materiałów popularnonaukowych (BLAROWSKI i in. 2001; FISZER 2002; ZACHARA, KUDŁACZ 2002). Dla zachowania wartości przyrodniczych Gościnnej Doliny celowa wydaje się dalsza jej popularyzacja na potrzeby ekoturystyki. Choć ekoturystyka polega przede wszystkim na aktywnym i wnikliwym zwiedzaniu obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych i kulturowych, to za jej istotę uznaje się zależność pomiędzy zachowaniem zasobów przyrodniczych a ich przydatnością turystyczną. W przypadku gdy dany obszar staje się popularnym obiektem turystycznym, powstaje społeczna i administracyjna potrzeba utrzymywania jego przydatności rekreacyjnej. Jeśli obszar taki najkorzystniej jest użytkować ekoturystycznie, to chroniąc go przy okazji chroni się także jego przyrodę, z którą kontakt jest jednym z najważniejszych aspektów tej dziedziny turystyki. Oczywiście udostępnianie cennych przyrodniczo obszarów nie zawsze wiąże się z pozytywnym oddziaływaniem turystyki na ich ekosystemy, jednak niejednokrotnie jest to jedyna możliwość ich zachowania, szczególnie na zagrożonych urbanizacją obszarach miejskich. Można więc powiedzieć, że eksploatowana w sposób ekoturystyczny przyroda zyskuje rekompensatę za udostępnienie swoich zasobów poprzez zapewnienie im różnorodności i trwałości (ZARĘBSKA 2008). Dobrym narzędziem, wykorzystywanym do popularyzacji przyrody określonego obszaru jest koncepcja tzw. gatunków charyzmatycznych. Są to gatunki posiadające szczególny potencjał w inicjowaniu działań związanych z ochroną przyrody, co wynika najczęściej z ich wysokich wartości estetycznych i kulturowych (SIMBERLOFF 1998). Do podstawowych kryteriów ich wyznaczania należą: status ochrony, estetyka, element kulturowy, oryginalność oraz częstość występowania w terenie (WILCZEK, CHROMY 2012). Dla obszaru Gościnnej Doliny proponuje się uznać za gatunki charyzmatyczne następujących przedstawicieli flory: Galanthus nivalis, Allium ursinum, Primula elatior, Gentiana asclepiadea, Asarum europaeum. Gatunki te charakteryzują się wysokimi wartościami estetycznymi, a oprócz tego występują na obszarze Gościnnej Doliny powszechnie. Co więcej, ze względu zarówno na fakt ochrony gatunkowej, jak i znaczenie w ziołolecznictwie, gatunki te są powszechnie znane. Część z wymienionych roślin (Allium ursinum, Asarum europaeum, Gentiana asclepiadea i Primula elatior) została uznana również za gatunki charyzmatyczne dla pobliskiego Beskidu Śląskiego (WILCZEK 2006). Poza obecnością cennych gatunków roślin, ważnym składnikiem omawianego obszaru jest obecność 21 drzew o wymiarach pomnikowych. Należą one do 8 gatunków, przy czym najwięcej okazów to osobniki Acer pseudoplatanus (WILCZEK i in. 2003). Z punktu widzenia estetycznych wartości, obecność w krajobrazie jednocześnie lasu oraz pojedynczych drzew jest oceniana wyżej niż obecność tych elementów oddzielnie. Znaczenie ekoturystyczne zespołu przyrodniczo-krajobrazowego nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji, kiedy w bezpośrednim sąsiedztwie chronionego

19 Znaczenie ekoturystyczne szaty roślinnej zespołu przyrodniczo-krajobrazowego 21 obszaru, od strony południowej, w 2013 roku powstał Bielsko-Bialski Ośrodek Rekreacyjno-Narciarski Dębowiec oferujący zarówno zimą, jak i latem szereg atrakcji sportowo-rekreacyjnych. Na terenie tego ośrodka wyznaczona została także przyrodnicza ścieżka edukacyjna (WILCZEK 2013). WNIOSKI Zróżnicowana szata roślinna zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina, jednocześnie przy interesującym układzie orograficznym i wysokiej estetyce krajobrazowej sprawia, że jest to obiekt interesujący z punktu widzenia turystyki i rekreacji. Dla zachowania przyrodniczych i krajobrazowych walorów Gościnnej Doliny najlepszym rozwiązaniem byłoby jej spopularyzowanie i zagospodarowanie jako obiektu ekoturystycznego. Jest to najlepszy sposób wykorzystania jego zasobów, który może przyczynić się do kreowania społecznego poparcia dla funkcjonowania tej formy ochrony przyrody na podlegającym silnej antropopresji obszarze miasta. PIŚMIENNICTWO BLAROWSKI A., PALUCH J., WILCZEK Z Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna w,,gościnnej Dolinie (Bielsko-Biała). Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Żywiec. BRAUN-BLANQUET J Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. Springer Verlag, Wien, New Jork. BURANTÓWNA J., KONIOR K., KSIĄŻKIEWICZ M Mapa geologiczna Karpat Śląskich. PAU, Kraków. FISZER M Płazy Gościnnej Doliny. Stowarzyszenie Olszówka, Bielsko-Biała. KLAMA H., ŻARNOWIEC J Mszaki zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina w Bielsku-Białej (Pogórze Śląskie, Południowa Polska). Nauka Przyr. Tech. 5, 4(70): KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRZYMOWSKA-KOSTROWICKA A Geoekologia turystyki i rekreacji. PWN, Warszawa. MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. MIREK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A., ZAJĄC M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin kwiatowych i paprotników Polski. Biodiversity of Poland 1: NEJFELD P., KLAMA H., ŻARNOWIEC J., CHMURA D., LEDWOŃ M., MATUSZEK-NEJFELD M., KISIEL P Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina w Bielsku-Białej. Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej (maszyn.). NEJFELD P., MATUSZYK-NEJFELD M Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina w Bielsku-Białej. Aktualizacja opracowania. Pracownia Ekspertyz Środowiskowych DENDRUS (maszyn.). OCHYRA R., ŻARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H Census catalogue of Polish mosses. Katalog mchów Polski. Biodiversity of Poland 3: PARUSEL J.B., URBISZ A Czerwona lista roślin naczyniowych województwa śląskiego. Raporty Opinie 6.2: ROSTAŃSKI A., WILCZEK Z., TOKARSKA-GUZIK B., BERNACKI L., GORCZYCA J., HERCZEK A., DULIAS R Szczegółowa waloryzacja przyrodnicza miasta Bielsko-Biała. UM w Bielsku-Białej.

20 22 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 5 stycznia 2012 w sprawie ochrony gatunkowej roślin Dz. U. nr 0 (2012), poz. 81. SIMBERLOFF D Flagships, umbrellas and keystones: is single species management passé in the landscape era? Biol. Conserv. 83: TOKARSKA-GUZIK B., DAJDOK Z., ZAJĄC M, ZAJĄC A., URBISZ A, DANIELEWICZ W., HOŁDYŃSKI C Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa. UCHWAŁA Nr XXVI/666/2013 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie ustanowienia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Gościnna Dolina w Bielsku-Białej. Dz. Urz. Woj. Ślą Nr. 26, poz WILCZEK Z Fitosocjologiczne uwarunkowania ochrony przyrody Beskidu Śląskiego. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. WILCZEK Z., CHROMY M Kryteria wyznaczania i rola roślin charyzmatycznych w ochronie przyrody aglomeracji miejskiej na przykładzie Bytomia. Chrońmy Przyr. ojcz. 68(3): WILCZEK Z., PALOWSKA M., TYRLIK M., BALCERZAK A Projekt zespołu przyrodniczo- -krajobrazowego Gościnna Dolina w Bielsku-Białej Kamienicy, Bielsko-Biała (maszyn.). WILCZEK Z., PALOWSKA M Projekt użytku ekologicznego Stawek w Gościnnej Dolinie w Bielsku-Białej Kamienicy, Bielsko-Biała (maszyn.). WILCZEK Z Dębowiec, przyrodnicza ścieżka edukacyjna. Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała. ZACHARA J., KUDŁACZ T Gościnna Dolina. Stowarzyszenie Olszówka, Bielsko-Biała. ZAJĄC M Mountain vascular plants in the Polish lowlands. Polish. Bot. Stud. 11: ZAJĄC M., ZAJĄC A A tentative list of segetal and ruderal apophytes in Poland. Prowizoryczna lista apofitów segetalnych i ruderalnych w Polsce. Prace Bot. UJ 24: ZAJĄC A., ZAJĄC M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków. ZARĘBSKA D Ekoturystyka. PWN, Warszawa. SUMMARY The Gościnna Dolina Landscape-Nature Protected Complex is a place with great diversity of vegetation. In this area 12 different plant communities were noted, representing 6 vegetation classes: Bidentetea, Artemisietea, Phragmitetea, Molinio Arrhenatheretea, Rhamno Prunetea, and Querco Fagetea. The most common association in the study area is the oak-hornbeam forest Tilio Carpinetum. All of the communities are presented in tables 1 and 2. In Gościnna Dolina 381 vascular plant species were also noted. Over half of them are synanthropes, but alien species number only about 15% of all. What is significant is that in the study area many legally protected species rare in Silesian Province were noted (Table 3). 15 mountain species were also noted. Given the qualities of the study area, it is a place with a large potential for ecotourism. To save it, the popularization of this area as an ecotouristic asset would be essential. The best and safest way, from the nature protection point of view, would be to exploit its natural resources. Nadesłano do redakcji: grudzień 2013 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: sierpień 2014 r. Przyjęto do druku: sierpień 2014 r.