Szata roślinna rezerwatu Żaki w Kotlinie Oświęcimskiej zagrożenia i perspektywy ochrony

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): Szata roślinna rezerwatu Żaki w Kotlinie Oświęcimskiej zagrożenia i perspektywy ochrony ZBIGNIEW WILCZEK 1, JAN HOLEKSA 2, MICHAŁ ROMAŃCZYK 3 1 Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Śląski Katowice, ul. Jagiellońska 28 wilczek@us.edu.pl 2 Instytut Botaniki im. Władysława Szafera PAN Kraków, ul. Lubicz 46 ibholeksa@ib-pan.krakow.pl 3 Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytet Śląski (doktorant) Katowice, ul. Jagiellońska 28 m_romanczyk@o2.pl Rezerwat Żaki położony jest w miejscowości Żaki, w gminie Oświęcim, na obszarze województwa małopolskiego (ryc. 1). Znajduje się on na terenie Nadleśnictwa Andrychów, obrębu Andrychów, leśnictwa Polanka Wielka i podlega Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Omawiany obiekt utworzony został na podstawie zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego (Zarządzenie 1959). Celem jego powołania jak podaje zarządzenie jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych naturalnego zespołu grądowego z przewagą starodrzewia lipowego obrazującego fragment pierwotnego krajobrazu doliny Wisły. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska (Rozporządzenie 2005) można przyjąć dla rezerwatu Żaki kod K/PFizl/ELlni wskazujący na jego następującą klasyfikację: rodzaj krajobrazowy (K); typ i podtyp według głównego przedmiotu ochrony fitocenotyczny, zbioro- 93

2 Z. Wilczek i in A B km Ryc. 1. Położenie rezerwatu przyrody Żaki : 1 linie kolejowe, 2 główne drogi, 3 rzeki, 4 zabudowania, 5 Stawy Monowskie, 6 rezerwaty przyrody: A Żaki, B Przeciszów. Fig. 1. Location of the Żaki nature reserve: 1 railways, 2 roads, 3 rivers, 4 build-up areas, 5 Stawy Monowskie fish pond complex, 6 nature reserves: A Żaki, B Przeciszów. 94

3 Szata roślinna rezerwatu Żaki wisk leśnych (PFizl); typ i podtyp ze względu na główny typ ekosystemu leśny i borowy, lasów nizinnych (ELlni). Niezwykła wartość niewielkiej wyspy leśnej, jaką stanowi rezerwat, wynika z historii Kotliny Oświęcimskiej, od najdawniejszych czasów zasiedlonej przez ludność rolniczą. Taka przeszłość pozostawiła swe wyraźne piętno w krajobrazie, w którym znacznie zmniejszona jest powierzchnia zajmowana przez lasy (lesistość tego terenu wynosi jedynie kilka procent), a zachowane zbiorowiska leśne mają w większości wypadków charakter antropogeniczny. Rezerwat Żaki, a także usytuowany w pobliżu rezerwat Przeciszów, utworzony w 1996 roku, stanowią obecnie jedne z ostatnich fragmentów lasu grądowego w tej części doliny Wisły i są ważnym ogniwem ochrony pozostałości dawnej puszczy porastającej ten teren. W momencie utworzenia rezerwatu jego powierzchnia wynosiła 17,52 ha. Obecnie, w związku z budową w latach 70-tych kanału żeglownego Nawiga (dawna nazwa Dwory ) na rzece Wiśle, który od północy przylega bezpośrednio do rezerwatu, powierzchnia rezerwatu uległa zmniejszeniu do 11,84 ha (a więc o ponad 25%). W wyniku wspomnianej budowy, a także w związku z uregulowaniem Wisły oraz strumienia przepływającego przez rezerwat, zmianie uległy panujące na tym terenie stosunki wodne, w efekcie czego nastąpiło trwałe osuszenie siedliska (Holeksa i in. 2000). W skład rezerwatu Żaki w obecnym kształcie wchodzą pododdziały 4b, 4c, 4d, 4f, 4g i 4h oddziału 4 Nadleśnictwa Andrychów. Stanowią one własność Skarbu Państwa. Granice opisywanego obiektu są wyraźne, ponieważ ma on charakter leśnej wyspy otoczonej przez stawy rybne i pola. Omawiany rezerwat krajobrazowy pod względem geologicznym położony jest na madach rzecznych (Holeksa i in. 2000). Są to mady drobnoziarniste, gdyż wobec lokalizacji rezerwatu w odległości ok. 300 m od koryta Wisły, frakcje ciężkie osadzały się wcześniej. Na tym podłożu, prawie na całej powierzchni rezerwatu, występuje fitocenoza grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum (Holeksa i in. 2000). Warstwa drzew, tworzona głównie przez lipę drobnolistną Tilia cordata, grab Carpinus betulus i dąb szypułkowy Quercus robur, a w jednym z pododdziałów także przez nasadzony jesion Fraxinus excelsior, cechuje się % 95

4 Z. Wilczek i in. zwarciem. Bardzo dobrze rozwinięta jest również warstwa krzewów zwarcie dochodzi do 70%. Poza podrostami drzew można w niej spotkać czeremchę pospolitą Padus avium, dziki bez czarny Sambucus nigra, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna i trzmielinę zwyczajną Euonymus europaea. Warstwa runa pokrywa % (średnio ponad 80%), a występują w niej gatunki charakterystyczne dla klasy Querco-Fagetea, rzędu Fagetalia czy związku Carpinion betuli: prosownica rozpierzchła Milium effusum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, a rzadziej: szczyr trwały Mercurialis perennis, kokoryczka okółkowa Polygonatum verticillatum, miodunka ćma Pulmonaria obscura i gajowiec żółty Galeobdolon luteum. W niektórych miejscach znaczącą rolę odgrywa również turzyca drżączkowata Carex brizoides. Warstwa mszysta z reguły nie występuje wcale. Obok dominującej, opisanej wcześniej fitocenozy Tilio- Carpinetum, występuje również zdegenerowany płat grądu, w którym wyraźnie dwuwarstwowa warstwa drzew tworzona jest przez nasadzoną sosnę wejmutkę Pinus strobus, pod którą rosną: lipy drobnolistne i graby, pochodzące z naturalnego odnowienia. W warstwie krzewów o zwarciu 50% spotkać można podrosty lipy i graba oraz dominujący dziki bez czarny. Słabo natomiast w związku z zaleganiem igliwia rozwinięta jest warstwa runa (tworzy ją głównie turzyca drżączkowata), a mszaki nie występują wcale. Płat ten zlokalizowany jest we wschodniej części rezerwatu i zajmuje siedlisko grądu. Flora opisywanego rezerwatu liczy 26 gatunków mchów (odnotowano również 1 odmianę) i 1 gatunek wątrobowca (Klama, Żarnowiec 1996) oraz 126 gatunków roślin naczyniowych (Holeksa i in. 2000). Wśród mszaków notowanych na 4 typach siedlisk: naziemnych, naziemno-nadrzewnych, epifitycznych i epiksylicznych najwięcej bo aż 19 gatunków stwierdzono na butwiejącym drewnie (siedlisko epiksyliczne) (Klama, Żarnowiec 1996). Zasadniczo uboga flora mszaków rezerwatu składa się przede wszystkim z gatunków pospolitych, względnie częstych na terenie Polski. Wpływa na to położenie obiektu, jego morfologia i dominujące zbiorowisko. Mimo to 6 gatunków mchów w skali regionu można uznać za rzadkie: żurawiec 96

5 Szata roślinna rezerwatu Żaki maleńki Atrichum tenellum, widłoząbek Schrebera Dicranella schreberiana, widłoząbek rozmnóżkowy D. staphylina, dzióbek Schleichera Oxyrrhynchium schleicheri, rokiet pełzający Hypnum pallescens i dwustronek soczysty Plagiothecium succulentum. Wśród 126 gatunków flory naczyniowej 8 podlega ochronie prawnej 2 gatunki objęte są ochroną ścisłą (wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum i kruszczyk pospolity Epipactis helleborine), a 6 podlega ochronie częściowej (bluszcz pospolity Hedera helix, czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, kopytnik pospolity Asarum europaeum, kruszyna pospolita Frangula alnus, pierwiosnek wyniosły Primula elatior i kalina koralowa Viburnum opulus). Żarnowiec i in. (1997) stwierdzili na terenie rezerwatu ponadto następujące gatunki podlegające ochronie ścisłej: kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens, kruszczyk błotny E. palustris i lilia złotogłów Lilium martagon. Gatunki te nie zostały jednak potwierdzone w trakcie prac terenowych mających na celu sporządzenie planu ochrony rezerwatu (Holeksa i in. 2000). Na uwagę zasługują również występujące w rezerwacie Żaki drzewa o wymiarach pomnikowych: 4 lipy o obwodach w pierśnicy cm i 2 dęby szypułkowe o obwodzie wynoszącym w pierśnicy 313 cm. Najistotniejszym zagrożeniem dla rezerwatu Żaki jest jego niewielka powierzchnia i sąsiedztwo obszarów zagospodarowanych rolniczo oraz znaczna zmiana stosunków wodnych obiektu i najbliższej okolicy (Holeksa i in. 2000). Wspomniana budowa kanału Nawiga i przekształcenie strumienia w zachodniej części rezerwatu w uregulowany i dość głęboki rów, doprowadziły do obniżenia poziomu wody gruntowej, którego skutkiem jest synantropizacja flory (10,5% stwierdzonych gatunków to taksony synantropijne), a także monotypizacja runa (dominacja na znacznych powierzchniach prosownicy rozpierzchłej i turzycy drżączkowatej). Wśród innych zagrożeń należy wymienić zanieczyszczenia pochodzące z zakładów chemicznych zlokalizowanych w pobliskim Oświęcimiu i niekorzystne dla ekosystemu leśnego usuwanie posuszu. Dlatego też wśród wskazań do planu ochrony rezerwatu (Holeksa i in. 2000) znalazł się postulat zwiększenia ilości drewna pozostawionego na terenie rezerwatu oraz wybudowanie zastawki na wspomnianym rowie, 97

6 Z. Wilczek i in. chroniącej glebę przed obniżeniem poziomu wód gruntowych. W celu unaturalnienia składu drzewostanu, jedynym planowanym zabiegiem ochrony czynnej jest stopniowe usunięcie wejmutki z pododdziału 4f, co powinno wpłynąć korzystnie na występujące pod okapem sosny runo. Uwzględniając krajobrazowe i faunistyczne walory stawów przylegających do rezerwatu od zachodu, należy rozważyć możliwość objęcia ich ochroną w formie użytku ekologicznego. Ponadto sam rezerwat, aktualnie udostępniony do zwiedzania dzięki przecinającemu go żółtemu szlakowi turystycznemu, zasługuje na spopularyzowanie w celach dydaktycznych i społecznych poprzez opisanie walorów i opublikowanie przyrodniczej ścieżki dydaktycznej (Holeksa i in. 2000). SUMMARY Wilczek Z., Holeksa J., Romańczyk M. The plant cover of the Żaki nature reserve in the Kotlina Oświęcimska Basin threats and prospects of conservation Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): The Żaki nature reserve was established in It is located within boundaries of Żaki village near Oświęcim (the Kotlina Oświęcimska Basin, S Poland). The need of protection of this subcontinental oaklinden-hornbeam forest of Tilio-Carpinetum with lime s old-growth prevailing the canopy, resulted from its great natural value. Flora of the reserve is composed of 126 species of vascular plants (there are 8 protected species among them) and 27 species of mosses. Moreover, it is one of the last natural fragments of forest typical for the Kotlina Oświęcimska Basin, which as a region, has actually an agricultural character, because it has been transformed for a very long time. The greatest threats for the Żaki nature reserve are: the small area (11,84 ha), proximity of agricultural land and considerable drop of water-table level within the reserve and its neighbourhood. Pollutants from chemical works located in Oświęcim and unfavourable for forest-ecosystem CWD (coarse woody debris) removal are the next important threats. These factors cause synanthropization of flora 98

7 Szata roślinna rezerwatu Żaki (10,5%) and monotypization of the ground cover (domination of Milium effusum and Carex brizoides on many surfaces). The most important activities which necessarily should be taken up in order to stop these negative changes and save the reserve are: improvement of water regime by construction of water gate in a ditch in the nature reserve and increasing of amount of deadwood at the forest floor. PIŚMIENNICTWO Holeksa J., Wilczek Z., Palowska M., Cybulski M., Żarnowiec J., Klama H., Szwedo J., Chromik Z Plan ochrony rezerwatu leśnego Żaki, Nadleśnictwo Andrychów, na lata Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Śląski, Katowice (wydruk komputerowy). Klama H., Żarnowiec J Mszaki (Bryophyta) rezerwatu przyrody Żaki (Kotlina Oświęcimska). W: Klama H., Włochowicz A., Żarnowiec J. (red.). Przyroda województwa bielskiego stan poznania, zagrożenia i ochrona. Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej, Inżynieria Włókiennicza i Ochrona Środowiska 40 (12): Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z 30 marca 2005 roku w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody. Dziennik Ustaw 60 (2005), poz Zarządzenie Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 stycznia 1959 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Monitor Polski Nr 23 (1959), poz Żarnowiec J., Jędrzejko K., Klama H Rośliny naczyniowe istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody Makroregionu Południowego Polski, ze szczególnym uwzględnieniem naturalnych zasobów roślin leczniczych. Śląska Akademia Medyczna, Katowice. 99