Karcenie jako okoliczność uchylająca bezprawność

Transkrypt

1 Karcenie jako okoliczność uchylająca bezprawność Radosław Krajewski Karcenie jako okoliczność uchylająca bezprawność Karcenie w celach wychowawczych obejmuje pewne swoiste formy oddziaływania na dzieci i młodzież, a więc osoby niepełnoletnie, zazwyczaj stosowane przez rodziców, a niekiedy wiążące się z realizacją znamion różnych typów czynów zabronionych 1. Zagadnienie to zajmuje m.in. przedstawicieli nauki prawa, przy czym poglądy wyrażane w tym zakresie nie są jednolite, a w podejmowanych rozważaniach zauważyć można następujące prawidłowości. Po pierwsze, problem karcenia w celach wychowawczych omawiany jest najczęściej w ramach okoliczności uchylających karną bezprawność czynu jako pozaustawowy kontratyp, bądź też przy okazji charakterystyki przestępstwa znęcania się nad najbliższymi, a więc jest to zagadnienie z zakresu prawa karnego. Jednakże dopuszczalność karcenia dzieci i młodzieży jest też przedmiotem analiz prawa rodzinnego odnośnie wykonywania władzy rodzicielskiej. Po drugie, jest to zagadnienie interdyscyplinarne, bowiem rozważania prawnicze w tym zakresie nie mogą pomijać poglądów przedstawicieli innych nauk, w szczególności pedagogiki. Po trzecie, przedstawiciele doktryny prawa wyrażają zwoje zapatrywania w przedmiotowym zakresie najczęściej w ramach publikacji podręcznikowych, zaś do rzadkości należą artykuły dotyczące tego zagadnienia i opracowania monograficzne. Nie stracił przy tym na aktualności wyrażony przed laty pogląd, iż lakoniczność lub wręcz pomijanie problemu byłoby przy tym uzasadnione wtedy, gdyby nie miał on większego znaczenia społecznego. Tak jednak nie jest 2. W konsekwencji należy podjąć próbę ustalenia, kogo dotyczy prawo karcenia, komu ono przysługuje, jakie są przesłanki legalizacji takich czynności i konsekwencje nadużycia prawa w tym zakresie, a także wskazać podstawę prawną traktowania tego zjawiska. Podmiotem karconym może być tylko osoba niepełnoletnia 3. Zgodnie z art i 2 kodeksu cywilnego z dnia 23 kwietnia 1964 r. 4 pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście, przy czym przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność, a nie traci jej w razie unieważnienia mał- 1 M. B o j a r s k i, J. G i e z e k, Z. S i e n k i e w i c z, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2004, s I. A n d r e j e w, Oceny prawne karcenia nieletnich, Warszawa 1964, s K. I n d e c k i, A. L i s z e w s k a, Prawo karne materialne, Warszawa 2002, s Dz. U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93 z późn. zm. i Prawo 7 8,

2 R. Krajewski żeństwa. Jest bowiem tak, iż na podstawie art kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dnia 25 lutego 1964 r. 5 z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny. Zatem bezspornym jest, iż prawo karcenia osoby ustaje z chwilą uzyskania przez nią pełnoletności. Wątpliwą natomiast pozostaje kwestia, kiedy to prawo powstaje. Z całą pewnością później niż z chwilą urodzenia dziecka, bowiem dopuszczalność karcenia podyktowana jest wyłącznie celem wychowawczym, a zatem dziecko musi osiągnąć zdolność do pojmowania znaczenia takiego oddziaływania na nie, co wydaje się być możliwe po upływie przynajmniej kilkunastu miesięcy rozwoju dziecka, jednakże jest to uzależnione od indywidualnych cech konkretnego dziecka. W konsekwencji wskazanie jakiejkolwiek jednolitej granicy wieku w tym zakresie nie jest możliwe. Jednakże dopuszczenie się czynności polegających w przekonaniu osoby ich dokonujących na karceniu dziecka w bardzo wczesnym okresie jego życia (np. wobec dziecka kilkumiesięcznego) traktować należy po prostu jako znęcanie się nad nim. Przy założeniu, iż karcenie w celu wychowawczym jest dopuszczalne wobec osoby, która nie osiągnęła pełnoletności, zauważyć należy, że chodzi tu o karcenie małoletnich, jak słusznie ujmuje to większość autorów (np. L. Gardocki 6 ), a nie jak piszą niektórzy (m.in. A. Marek 7 ), iż o wychowawcze karcenie nieletnich. Pojęcie małoletni jest bowiem jednoznaczne, zaś nieletni to osoba, której wiek ujmowany jest niejednolicie, choć najczęściej przyjmuje się, iż jest to osoba, która nie ukończyła lat siedemnastu. Zatem posługiwanie się pojęciem nieletni jest w przedmiotowym kontekście nieprawidłowe. Pewne rozbieżności w doktrynie wywołuje kwestia, kto może powoływać się na prawo wychowawczego karcenia małoletnich. Pewnym uproszczeniem jest twierdzenie, iż uprawnieni do karcenia są tylko rodzice lub opiekunowie, a nie np. nauczyciele, wychowawcy w internacie, sąsiedzi 8. Mianowicie, jeśli chodzi o rodziców, to na kontratyp karcenia małoletnich mogą powoływać się wyłącznie osoby sprawujące władzę rodzicielską 9. Jest bowiem tak, iż to posiadanie przez rodzica władzy rodzicielskiej jest atrybutem umożliwiającym wychowawcze oddziaływanie na dziecko, a prawo rodzinne zna szereg przypadków, gdy rodzicowi lub rodzicom władza rodzicielska nie przysługuje. W szczególności może tak być w sytuacji, gdy sąd 5 Dz. U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59 z późn. zm. 6 L. G a r d o c k i, Prawo karne, Warszawa 1998, s A. M a r e k, Prawo karne, Warszawa 2003, s L. G a r d o c k i, Prawo karne, op. cit., s K. I n d e c k i, A. L i s z e w s k a, Prawo karne, op. cit., s i Prawo 7 8, 2006

3 Karcenie jako okoliczność uchylająca bezprawność ustali ojcostwo mężczyzny bez przyznania mu władzy rodzicielskiej, albo w przypadku jej pozbawienia przez sąd 10. Istotnym przy tym jest, że rodzice powinni dążyć do tego, aby ich oddziaływania wychowawcze były przez dziecko respektowane z mocy ich moralnego autorytetu, perswazji i środków łagodnych. Jednak, gdy środki te zawiodą, nie jest wykluczone stosowanie sankcji ostrzejszych, nie wyłączając kar cielesnych w postaci tzw. klapsów. Oczywistą rzeczą jest przy tym, że w żadnym razie ten sposób karcenia nie może przynosić najmniejszego nawet uszczerbku dla zdrowia dziecka 11. Nie należy też zapominać, że powinno ono mieścić się w regułach wychowania uzgodnionych w rodzinie między mężem a żoną 12, jak również między rodzicami dziecka nie pozostającymi w związku małżeńskim. Nie mniej jednak uprawnionym jest pogląd, iż prawo wychowawczego karcenia przysługuje rodzicom w stosunkowo najszerszym zakresie, natomiast odnośnie innych osób ulega ono istotnym ograniczeniom 13. Nie należy zatem rozciągać uprawnień rodziców w przedmiotowym zakresie na innych członków rodziny, w szczególności dziadków i starszego rodzeństwa 14. Dotyczy to też opiekuna dziecka. Pupil jest wprawdzie obowiązany względem niego do posłuszeństwa, jednakże zgodnie z powszechnym poglądem opiekun nie ma prawa stosowania względem niego kar cielesnych 15. Wąski zakres ma także karcenie małoletnich przez inne osoby nie będące rodzicami, zwłaszcza przez nauczycieli. Nie obejmuje ono bowiem prawa do karcenia cielesnego, które jest bezprawne i może spowodować prawnokarne konsekwencje 16. Zatem wychowawca, który dopuszcza się stosowania kary cielesnej jako reakcji na przewinienie ucznia, popełnia czyn bezprawny. Prawo polskie nie zezwala bowiem wychowawcy w żadnej sytuacji stosować kar fizycznych. Jednakże w sytuacji, gdy uczeń dopuszcza się zamachu na dobro innej osoby (np. uczestniczy w bójce) lub mienie (np. niszczy pomoce dydaktyczne), to nauczyciel ma prawo go skarcić, w tym stosując w niezbędnym zakresie przymus fizyczny. Nie obejmuje to jednak ochrony innych dóbr przed bezprawnymi zamachami ze strony ucznia, w szczególności procesu dydaktycznego (np. spokoju w klasie). Dopuszczalne jest natomiast zastosowanie przez nauczyciela tzw. drobnej poprawki, która 10 R. K r a j e w s k i, Podstawy prawa rodzinnego, Warszawa 2003, s J. Ignatowicz, Prawo rodzinne, Warszawa 2000, s J. B a f i a, Polskie prawo karne, Warszawa 1989, s M. S u r k o n t, Prawo karne, Bydgoszcz Gdynia 2001, s I. A n d r e j e w, Oceny prawne, op. cit., s J. Ignatowicz, Prawo rodzinne, op. cit., s Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, pod red. A. M a r k a, Warszawa 1986, s

4 R. Krajewski może polegać w zależności od wieku dziecka na wzięciu za rękę, na odebraniu przedmiotu, na przymusowym posadzeniu 17. Szerszy zakres ma dopuszczalność karcenia słownego. Dotyczy bowiem nie tylko stosunków rodzinnych, lecz także nagannego postępowania małoletnich w szkole, na ulicy. Osobą karcącą może być nie tylko ten, komu przysługuje władza rodzicielska nad dzieckiem, ale też wychowawca, a nawet osoba obca 18. Jednakże prawo karcenia małoletnich przez osoby obce powinno ograniczać się do przypadków mieszczących się w granicach obrony koniecznej lub stanu wyższej konieczności 19. Jest to bowiem kwestia dość delikatna, zwłaszcza w kontekście oceny takiego zachowania przez rodziców lub opiekunów dziecka. Reasumując stwierdzić trzeba, iż prawo wychowawczego oddziaływania na małoletnich, praktycznie rzecz biorąc, ma każdy. Różny jest jednak zakres dozwolonego karcenia. Inaczej kształtuje się on w przypadku rodziców, a inaczej, gdy karcenia dokonuje inna osoba, w szczególności opiekun, nauczyciel, czy osoba, która ad hoc podjęła interwencyjną działalność wychowawczą. Szeroki zakres karcenia, obejmujący też karcenie fizyczne, dopuszczalny jest jedynie w stosunkach między rodzicami a dziećmi. W pozostałych relacjach dopuszcza się co najwyżej możliwość karcenia słownego 20. Przesłanką legalizacji czynności karcenia są przede wszystkim wychowawcze uprawnienia rodziców. Jednak zachowane muszą być określone warunki, których naruszenie powoduje przestępność czynu. Są to: cel wychowawczy karcenia, proporcjonalność użytych środków do wagi przewinienia dziecka, miarkowanie użytych środków, które nie mogą zagrażać fizycznemu lub psychicznemu rozwojowi ani też wyrządzać szkód fizycznych lub duchowych osoby karconej 21. Karcenie powinno być powiązane z konkretnym zachowaniem się karconego 22. Powinno więc być dolegliwością za przewinienie, a w świadomości karconego łączyć się z jego winą i w tym sensie być sprawiedliwe 23. Intencją sprawcy zaś musi być osiągnięcie określonych efektów wychowawczych, czyli skutków wartościowanych dodatnio 24. Karcenie spełniające funkcję kontratypu w istocie zawsze powinno być podejmowane w dobrze pojętym 17 I. A n d r e j e w, Oceny prawne, op. cit., s I. A n d r e j e w, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1989, s I. A n d r e j e w, Oceny prawne, op. cit., s V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Ochrona dziecka w polskim prawie karnym, Toruń 1999, s A. M a r e k, Prawo karne, op. cit., s M. S u r k o n t, Prawo karne, op. cit., s I. A n d r e j e w, Polskie prawo, op. cit., s A. G u b i ń s k i, Karcenie i jego granice, Prawo i Życie 1960, nr 12, s i Prawo 7 8, 2006

5 Karcenie jako okoliczność uchylająca bezprawność i ujmowanym perspektywicznie interesie osoby karconej 25. Nie jest zatem dopuszczalne karcenie po pijanemu czy na zapas albo dla rozładowania złego humoru rodziców 26. Warunkiem dopuszczalności karcenia jest też umiarkowanie. Sposoby, stopień natężenia i forma poszczególnych postaci karcenia ograniczone muszą być do takich, które nie łączą się z naruszeniem czynności narządu ciała, rozstrojem czy uszczerbkiem na zdrowiu i nie stanowią zagrożenia dla prawidłowego rozwoju dziecka 27. Nie może ono zatem przekraczać pewnego stopnia intensywności, a tym samym powinno przybierać akceptowaną społecznie formę. Nie może zwłaszcza polegać na znęcaniu się, ani też powodować uszkodzeń ciała dziecka lub wywoływać zagrożenia dla jego zdrowia 28. Przekroczenie granic kontratypu karcenia powoduje zatem przestępność czynu, a więc jest podstawą odpowiedzialności karcącego 29. W grę wchodzi przede wszystkim odpowiedzialność na podstawie art kodeksu karnego z dnia 6 czerwca 1997 r. 30, który przewiduje karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 za znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad małoletnim. Z punktu widzenia ochrony dziecka przed znęcaniem się ze strony rodziców, czy innych osób, istotne znaczenie ma też przepis art k.k. Statuuje on bowiem kwalifikowany typ przestępstwa znęcania się z uwagi na stosowanie przez sprawcę szczególnego okrucieństwa względem ofiary, co jest zagrożone karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. Jeszcze surowszy typ kwalifikowany przestępstwa znęcania się przewiduje przepis art k.k. Przewiduje on bowiem karę pozbawienia wolności od lat 2 do lat 12 za znęcanie się, którego następstwem jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie. Zauważyć przy tym należy, że może zdarzyć się konieczność zastosowania kumulatywnej kwalifikacji czynu sprawcy z przepisu o znęcaniu się z przepisami charakteryzującymi inne typy przestępstw, jak np. z art lub 2 k.k., art lub 3 k.k., czy art. 155 k.k., względnie art. 148 k.k. i wymierzenia kary zgodnie z zasadami wyrażonymi w art k.k. 31. Karcenie w celach wychowawczych to okoliczność, której funkcja jest już od dawna utrwalona i dziwić może, iż nie doczekała się ona jeszcze regulacji ustawowej 32. Kodeks karny nie zawiera bowiem przepisu wyłączającego 25 M. B o j a r s k i, J. G i e z e k, Z. S i e n k i e w i c z, Prawo karne, op. cit., s M. S u r k o n t, Prawo karne, op. cit., s V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Ochrona dziecka, op. cit., s L. G a r d o c k i, Prawo karne, op. cit., s Prawo karne, op. cit., s Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 z późn. zm. 31 V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Ochrona dziecka, op. cit., s M. B o j a r s k i, J. G i e z e k, Z. S i e n k i e w i c z, Prawo karne, op. cit., s

6 R. Krajewski bezprawność czynów podjętych w celach wychowawczych. Również kodeks rodzinny i opiekuńczy nie wypowiada się jednoznacznie w tej kwestii 33. W konsekwencji dla przyjęcia przedmiotowego kontratypu nie jest możliwe szukanie oparcia w konkretnych przepisach prawa, a zasadniczym jego uzasadnieniem jest przyjęcie, iż pedagogika toleruje karcenie małoletnich przez rodziców 34. Tolerancja ta opierać ma się przy tym na założeniu, iż w rodzinie prawdopodobieństwo wyrządzenia dziecku szkody jest stosunkowo nieznaczne i równoważy się ono miłością rodziców i dziecka 35. Tymczasem przedstawiciele tej dyscypliny krytycznie wypowiadają się co do zasadności karcenia małoletnich. Uznają je bowiem za formę przemocy wobec dziecka, tę zaś za najpoważniejsze zagrożenie jego rozwoju i wychowania 36. Wskazują przy tym, iż w żadnym wypadku kara stosowana wobec dziecka nie może być karą fizyczną i nie może naruszać jego godności osobistej, a sens pedagogiczny ma jedynie kara, która prowadzi do poprawy 37. Niekiedy expressis verbis deklarują się jako przeciwnicy stosowania wszelkiej przemocy i kar cielesnych wobec dzieci, ufając, że przyzwolenie na sprawienie lania będzie znajdywało coraz mniej zwolenników w społeczeństwie 38. De lege ferenda poglądy te trzeba mieć na uwadze, bowiem uzasadnianie kontratypu karcenia małoletnich względami pedagogicznymi może wkrótce okazać się nieprzekonywujące. Natomiast powoływanie się na argument, że prawo, tolerując karcenie dzieci, liczy się po prostu z pewnym faktem społecznym, też może być wątpliwe, gdyż jest wiele niekorzystnych zjawisk występujących powszechnie w życiu społeczeństwa, których prawo nie akceptuje. Należy zatem postulować ustawowe rozstrzygnięcie przedmiotowej kwestii, przy czym dopuszczalność karcenia małoletnich na podstawie przepisów prawnych powinna być znacznie ograniczona, a być może w przyszłości zakazana. 33 M. S u r k o n t, Prawo karne, op. cit., s K. I n d e c k i, A. L i s z e w s k a, Prawo karne, op. cit., s I. A n d r e j e w, Oceny prawne, op. cit., s G. S z a b e l s k a, Przemoc w wychowaniu jako zagrożenie rozwoju dziecka wychowanka, (w:) Współczesne konteksty wychowania, pod red. A. M. de Tchorzewskiego, Bydgoszcz 2002, s W. O k o ń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001, s K. Marzec-Holka, Nie będziesz bił dziecka swego! Studium z zakresu profilaktyki społecznej, Bydgoszcz 1996, s i Prawo 7 8, 2006