Profesor Antoni Czacharowski ( ), historyk, wybitny dydaktyk, prorektor UMK

Transkrypt

1 R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 42 ROK 2015 Profesor Antoni Czacharowski ( ), historyk, wybitny dydaktyk, prorektor UMK Krzysztof Kopiński Instytut Historii i Archiwistyki UMK Toruń Antoni Barnaba Czacharowski urodził się 11 czerwca 1931 r. w Czarnym Błocie, powiat toruński. Jego rodzicami byli Franciszek i Anna z domu Krawczewicz, którzy pracowali we własnym gospodarstwie rolnym. Miał rodzeństwo: Franciszka, Krystynę, Jadwigę i Teresę 1. W 1938 r. rozpoczął naukę w szkole powszechnej w Cegielniku, powiat toruński. Od 1942 r. uczęszczał do niemieckiej szkoły powszechnej. W 1945 r. ukończył 6 klas tej szkoły. Po zakończeniu II wojny światowej zdał egzamin wstępny do Państwowej Koedukacyjnej Szkoły Ogólnokształcącej im. T. Kościuszki w Toruniu. W 1946 r. przeniósł się do V Męskiego Gimnazjum Miejskiego. W 1948 r. po rozwiązaniu tej szkoły został przydzielony do I Państwowego Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika. W 1951 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. Od października 1951 r. rozpoczął studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1952 r. został członkiem Zrzeszenia Studentów Polskich oraz Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (TPPR). W okresie od 1953 do 1954 był przewodniczącym koła TPPR na Wydziale Humanistycznym UMK. Od 1952 r. był zaangażowany w prace Studenckiego Koła Naukowego Historyków. W 1953 r. wszedł do zarządu tego Koła. 1 Ankieta personalna z 8 VI 1955 r. Akta osobowe, prof. dr hab. Antoni Czacharowski r r., Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (dalej cyt. Archiwum UMK), sygn. K-103N/7. 299

2 W dniu 3 czerwca 1955 r. został skierowany do pracy w charakterze asystenta w Katedrze Historii Polski UMK 2. Stanowisko to objął z dniem 1 lipca 1955 r. W dniu 24 czerwca 1955 r. uzyskał stopień magistra historii na podstawie pracy pt. Walka o przyłączenie ziem lęborskiej i bytowskiej do Polski w latach napisanej pod kierunkiem profesorów Bronisława Włodarskiego i Karola Górskiego 3. W dniu 1 października 1959 r. został powołany na stanowisko starszego asystenta. 30 listopada 1960 r. Rada Wydziału Humanistycznego UMK 2 Życiorys Czacharowski Antoni, Toruń 8 VI 1955 ibid. 3 Zob. J. Tandecki, R. Czaja, Wstęp [w:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia ofiarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. R. Czaja, J. Tandecki, Toruń 1996, s

3 nadała mu stopień naukowy doktora na podstawie rozprawy Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV w.. Promotorem pracy był prof. dr Bronisław Włodarski 4, a recenzentami prof. dr K. Górski (UMK) i prof. dr Gerard Labuda (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) 5. Z dniem 1 marca 1961 r. awansowano go na stanowisko adiunkta. 20 czerwca 1967 r. na podstawie rozprawy Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię Rada Wydziału Humanistycznego UMK nadała mu stopień naukowy doktora habilitowanego. Recenzentami rozprawy habilitacyjnej byli prof. G. Labuda (UAM), prof. K. Górski i doc. dr Kazimierz Jasiński (obaj z UMK) 6. Antoni Czacharowski od dnia 1 września 1968 r. rozpoczął pracę na stanowisku docenta w Zakładzie Historii Średniowiecznej Instytutu Historii i Archiwistyki UMK. W dniu 6 stycznia 1977 r. Rada Państwa nadała mu tytuł profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych. Z kolei Minister Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki powołał go na stanowisko profesora nadzwyczajnego w UMK w dniu 1 lutego 1977 r. A. Czacharowski przez wiele lat był członkiem komisji dyscyplinarnej dla studentów. W latach pełnił funkcję prodziekana Wydziału Humanistycznego. Z dniem 1 września 1978 r. objął funkcję dziekana tego Wydziału 7. Pełnił ją do 31 sierpnia 1981 r. 8 Profesorowi Czacharowskiemu przyszło sprawować wysokie funkcje w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w gorącym okresie politycznym. Na mocy zarządzenia rektora prof. dr. hab. Ryszarda Bohra w sprawie powołania zespołu ds. nauczania przedmiotu»podstawy nauk 4 Zob. też L. Żuchowski, Dawnych wspomnień czar.... Wspomnienia ze studiów na UMK w Toruniu, [w:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Wspomnienia absolwentów. Plon konkursu ogłoszonego w 2008 r. przez Stowarzyszenie Absolwentów UMK, oprac. W. Streich, I. Walczyk, Toruń 2009, s Akta doktorskie Antoniego Czacharowskiego Archiwum UMK, sygn. H-30/17 6 Decyzja z 29 V 1967 r. Przewód habilitacyjny dr. Antoniego Czacharowskiego Archiwum UMK, sygn. WH-31/22. 7 Życiorys Prof. dr hab. Antoni Czacharowski, Toruń 12 XI 1978 Akta osobowe, prof. dr hab. Antoni Czacharowski r r., Archiwum UMK, sygn. K-103N/7. 8 Przyznanie dodatku funkcyjnego z r. podpisane przez Rektora prof. dr. hab. Ryszarda Bohra (L.dz. Os /78) ibid. 301

4 politycznych«oraz innych spraw związanych z działalnością Uczelni z 28 listopada 1980 r. wszedł do tego zespołu jako dziekan Wydziału Humanistycznego. Powołanie zespołu było odpowiedzią na żądania studentów, którzy domagali się, aby Podstawy nauk politycznych stały się przedmiotem nieindoktrynującym. Wspomniany zespół zmienił ten przedmiot w konwersatorium o wymiarze 30 godzin, które kończyło się zaliczeniem na ocenę 9. Na początku kolejnego roku był zaangażowany w rozwiązanie napiętej sytuacji politycznej pośród studentów UMK. Mianowicie na wiecu z 16 lutego 1981 r., który zorganizowało Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS), studenci zapowiedzieli, że czekają na podpisanie porozumienia do godziny w dniu 17 lutego 1981 r., w przeciwnym razie rozpoczną 24-godzinny strajk ostrzegawczy. Studenci z Torunia popierali strajkujących studentów z Łodzi. Senat UMK wydał uchwałę w sprawie tego strajku, której tekst przygotowali profesorowie A. Czacharowski i Wiesław Lang. Uchwała ta popierała m.in. słuszne postulaty studentów dotyczące autonomii wyższych uczelni oraz szerokiego ich uczestnictwa w działalności uczelni. Ponadto wzywano w niej obie strony do przyjęcia rozwiązań kompromisowych, które doprowadziłyby do szybkiego zarejestrowania NZS zgodnie z uprzednią zapowiedzią ministra Górskiego oraz przerwania akcji strajkowej. W uchwale uznano, że szczególną odpowiedzialność za przebieg pertraktacji i szybkie ich zakończenie ponosi Komisja Rządowa 10. W dniu 4 sierpnia 1982 r. doszło do odwołania rektora Stanisława Dembińskiego i prorektorów Sławomira Kalembki i Władysława Bojarskiego. Kilka dni później, w dniu 14 sierpnia 1982 r. prof. A. Czacharowski przewodniczył obradom senatu, który zdecydował się na przedstawienie ministrowi pięciu kandydatów na rektora. W dniu 18 sierpnia 1982 r. wiceminister Jerzy Sablik przyjechał do Torunia z nominacją na stanowisko rektora dla prof. dr. hab. Jana Kopcewicza. Wspomniany wiceminister nie zgodził się, aby uczelnia była zarządza- 9 W. Polak, Najtrudniejsze egzaminy. Niezależne Zrzeszenie Studentów Uniwersytetu Mikołaja Kopernika na tle wydarzeń w kraju i regionie ( ), Toruń 2001, s Ibid., s

5 na bez prorektorów. Na posiedzeniu senatu UMK w dniu 24 sierpnia nowy rektor przedstawił swoich kandydatów na prorektorów. Spośród nich minister wybrał Arkadiusza Uzarewicza, A. Czacharowskiego i Ryszarda Łaszewskiego 11. Nowe władze UMK nie spotkały się z poparciem środowiska akademickiego. W podziemnej Odezwie do Społeczności Akademickiej Torunia wydanej przez uczelnianą Solidarność można przeczytać że Nowe władze rektorskie powinny być jednak świadome tego, że jako władze narzucone muszą być obecnie pozbawione moralnego poparcia środowiska. Mianowania dla prof. J. Kopcewicza i prorektorów uznawano za fakt dokonany 12. Profesor Czacharowski pełnił funkcję prorektora ds. ogólnych UMK w okresie od 25 sierpnia 1982 r. do 31 sierpnia 1984 r. 13 Następnie był członkiem senatu UMK i kierownikiem Zakładu Historii Średniowiecznej 14. Z dniem 1 czerwca 1991 r. został mianowany na stanowisko profesora zwyczajnego w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu 15. Po zmianach reorganizacyjnych otrzymał w dniu 9 maja 1994 r. powołanie na kierownika Zakładu I Historii Średniowiecza 16. Zakład ten wrócił do swej pierwotnej nazwy w dniu 1 grudnia 2000 r. 17 W okresie od 1 października 1994 r. do 15 lutego 1995 r. i następnie od 1 września do 31 października 1996 r. A. Czacharowski pełnił funkcję kierownika Studium Doktoranckiego Historii 18. Do 30 września 2001 r. 11 Ibid., s ; W. Polak, Czas ludzi niepokornych. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność i inne ugrupowania niezależne w Toruniu i Regionie Toruńskim (13 XII VI 1989), Toruń 2003, s W. Polak, Najtrudniejsze egzaminy, s Powołanie przez Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z 25 VIII 1982 r. Akta osobowe, prof. dr hab. Antoni Czacharowski r r., Archiwum UMK, sygn. K-103N/7. 14 Prof. Antoni Czacharowski, Toruń r., Informacja o osiągnięciach w pracy naukowej, dydaktycznej, wychowawczej i organizacyjnej w latach ibid. 15 Mianowanie z r. Ministra Edukacji Narodowej (DNS-II-17/c/91) ibid. 16 Pismo JM Rektora UMK w Toruniu Prof. dr. hab. Andrzeja Jamiołkowskiego w sprawie powołania kierowników nowo utworzonych zakładów z 9 V 1994 r. ibid. 17 Zarządzenie nr 64 Rektora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika z dnia 30 listopada 2000 r. w sprawie przekształcenia Zakładu I Historii Średniowiecza w Zakład Historii Średniowiecza w Instytucie Historii i archiwistyki na Wydziale Nauk Historycznych ibid. 18 Pismo powierzające obowiązki z r. ibid.; pismo powierzające obowiązki z r. ibid. 303

6 był zatrudniony w Instytucie Historii i Archiwistyki UMK w pełnym wymiarze godzin, a od 1 października w związku z ukończeniem 70 lat na pół etatu. A. Czacharowski prowadził wówczas wykłady kursowe: historia średniowiecza w języku niemieckim (dla studentów w ramach programu ERASMUS-SOKRATES) oraz historia średniowiecza dla studentów kierunku archeologia 19. Od 1 października 2002 r. do 30 września 2005 r. pracował w wymiarze 0,25 etatu 20. W piśmie z 28 września 2005 r. Rektor UMK Andrzej Jamiołkowski podziękował prof. A. Czacharowskiemu za długoletnią i pełną zaangażowania pracę naukową, dydaktyczną i organizacyjną w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika 21. Profesor Czacharowski był również aktywny na forum różnych organizacji, stowarzyszeń i związków. W dniu 1 października 1955 r. został członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). W latach był członkiem Prezydium Zakładowej Organizacji Związkowej ZNP przy UMK. Od 1972 r. pełnił funkcję wiceprezesa tego Związku. Ponadto był członkiem Rady Zakładowej ZNP i członkiem Komisji ds. Kształcenia Nauczycieli przy Zarządzie Głównym ZNP 22. Ponadto był przewodniczącym Komisji Kultury i Nauki Rady Wojewódzkiej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON) oraz członkiem Rady Krajowej PRON 23. W 1974 r. był głównym organizatorem odbywającego się w Toruniu w dniach 9-12 września XI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Od 1989 r. w Polskim Towarzystwie Historycznym był członkiem jury nagrody imienia Stanisława Herbsta. Ponadto od 1991 r. był zastępcą przewodniczącego Komisji Historii Miast Komitetu Nauk Historycznych PAN 24. A. Czacharowski był również od 1962 r. członkiem Towarzystwa Naukowe- 19 Wniosek w sprawie zatrudnienia nauczyciela akademickiego z 10 kwietnia 2001 r. (L.dz. IHiARCH.-96/2001) ibid. 20 Umowy o pracę ibid. 21 Ibid. 22 Życiorys Prof. dr hab. Antoni Czacharowski, Toruń 12 XI 1978 ibid. 23 Prof. Antoni Czacharowski, Toruń r., Informacja o osiągnięciach w pracy naukowej, dydaktycznej, wychowawczej i organizacyjnej w latach ibid. 24 Kwestionariusz osobowy Czacharowski Antoni z 27 lutego 1992 r. ibid. 304

7 go w Toruniu 25 oraz członkiem korespondentem Historische Kommission Berlin 26. Wielokrotnie brał udział w kongresach, sympozjach i konferencjach zagranicznych, początkowo przede wszystkim w krajach demokracji ludowej NRD, Bułgarii, Czechosłowacji, ale wyjeżdżał także w tym czasie do NRF. W marcu 1978 r. został członkiem Międzynarodowej Komisji Historii Miast 27. Wiązały się z tym liczne i ciekawe wyjazdy. Na przykład w październiku 1979 r. uczestniczył w obradach tej Komisji w Brukseli 28, a we wrześniu 1986 r. udał się do Bolonii 29. Po przełomie politycznym w 1989 r. zaistniała możliwość, z której skorzystał także A. Czacharowski, szerszego uczestnictwa w wyjazdach na sesje naukowe z wykładami w Bernie (Szwajcaria), Tesalonikach (Grecja), Spa (Belgia), Wilnie (Litwa) czy Bordeaux (Francja) 30. Antoni Czacharowski był członkiem kilku redakcji czasopism naukowych, m.in. Acta Poloniae Historica i Zapiski Historyczne, gdzie był zastępcą redaktora. Ponadto był członkiem, a następnie przewodniczącym komitetu redakcyjnego Roczników Towarzystwa Naukowego w Toruniu 31. Rada Państwa odznaczyła go Złotym Krzyżem Zasługi w dniu 17 lipca 1974 r. Zarząd Główny ZNP przyznał mu z kolei w 1972 r. Złotą odznakę ZNP 32. W 1973 r. otrzymał medal 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika za aktywny udział w realizacji Programu Kopernikowskiego 33. W dniu 26 września 1979 r. został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. 22 lipca 1984 r. 25 Ibid. Życiorys z 6 marca 1967 r. Przewód habilitacyjny dr. Antoniego Czacharowskiego Archiwum UMK, sygn. WH-31/ Kwestionariusz osobowy z 26 IV 2000 r. Kwestionariusz osobowy Czacharowski Antoni z 27 lutego 1992 r. Akta osobowe, prof. dr hab. Antoni Czacharowski r r., Archiwum UMK, sygn. K-103N/7. 27 Życiorys Prof. dr hab. Antoni Czacharowski, Toruń 12 XI 1978 ibid. 28 Podanie z 11 IX 1979 r. o wyjazd ibid. 29 Prośba o zgodę na wyjazd z 8 IX 1986 r. ibid. 30 Kwestionariusz z 26 IV 2000 r. ibid. 31 Życiorys Prof. dr hab. Antoni Czacharowski, Toruń 12 XI 1978 ibid. 32 Kwestionariusz osobowy z r. ibid. 33 Wniosek o nadanie orderu odznaczenia Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, s. 1/2 ibid. 305

8 przyznano mu Medal 40-lecia PRL 34. W 1986 r. otrzymał medal za zasługi dla UMK za wkład w rozwój uczelni 35. W 2004 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadał A. Czacharowskiemu Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski 36. W swej pracy naukowej był na gruncie polskim jednym z prekursorów badań nad socjotopografią miast średniowiecznych i genezą tzw. nowych miast. Na szczególną uwagę zasługują jego prace poświęcone warstwom społecznym, bractwom, strukturom rycerstwa i środowiskom zakonnym. Osobno należy wskazać na studia nad dziejami pogranicza polsko-brandenburskiego. W 1993 r. A. Czacharowski zapoczątkował z kolei prace nad edycją źródeł kartograficznych serią Atlas Historyczny Miast Polskich, która jest kontynuowana do dzisiaj 37. Do najważniejszych publikacji w dorobku A. Czacharowskiego należy zaliczyć publikację Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV wieku 38 oraz monografię Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach , ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego 39. A. Czacharowski był również wydawcą źródeł historycznych 40. W sferze zainteresowań profesora znajdowały się także zagadnienia szpiegostwa na przestrzeni dziejów Kwestionariusz osobowy z r. ibid. 35 Wniosek o nadanie orderu odznaczenia Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, s. 1/2 ibid. 36 Pismo Rektora Prof. dra. Jana Kopcewicza z r. ibid. 37 Wniosek o nadanie orderu odznaczenia Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, s. 1/2 ibid. 38 A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV wieku, Toruń Bibliografię A. Czacharowskiego za lata zestawiła Kamila Maj, magistrantka profesora i pracownik Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu (K. Maj, Spis publikacji Profesora Antoniego Czacharowskiego [w:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, s. 7-17). 39 A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach Ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego, Toruń A. Czacharowski, Kopiariusz klasztoru norbertanek w Żukowie, Zapiski Historyczne 23:1957, z. 4, s ; Księga żołdu Związku Pruskiego z okresu wojny trzynastoletniej , wyd. A. Czacharowski, Toruń 1969; Księgi szosu i wykazy 306

9 Profesor Czacharowski był jednak przede wszystkim wybitnym dydaktykiem. W 1986 r. w informacji o swoich osiągnięciach w pracy naukowej, dydaktycznej, wychowawczej i organizacyjnej w latach napisał: W pracy dydaktycznej najwięcej uwagi poświęcam kształceniu studentów na seminariach. Dążę do zainteresowania studentów pracą badawczą oraz nakłaniam ich do pisania prac na najwyższym poziomie naukowym 42. Wypromował około 200 magistrów 43 i 9 doktorów (Jan Mielcarz, Józef Śliwiński, Barbara Popielas- Szultka, Janusz Tandecki, Ireneusz Czarciński, Roman Czaja, Wiesław Sieradzan, Wiesława Kwiatkowska i Sławomir Jóźwiak). Kilku jego wychowanków uzyskało tytuł profesora zwyczajnego: Józef Śliwiński, Janusz Tandecki, Roman Czaja, Wiesław Sieradzan i Sławomir Jóźwiak. Na stanowisko profesora uczelnianego powołano dr hab. Wiesławę Kwiatkowską (UMK) 44. Seminarium magisterskie prof. A. Czacharowskiego ukończyli też prof. dr hab. Tomasz Jasiński, prof. dr hab. Grzegorz Białuński, prof. dr hab. Waldemar Rozynkowski, dr Michał Kuc, dr Robert Ruciński i piszący te słowa. Żoną Antoniego Czacharowskiego była od 1957 r. Bronisława z domu Staszak. Miał czworo dzieci: Wojciecha (ur r.), Pawła (ur. 1959), Grażynę (ur. 1961) i Ewę (ur. 1968) 45. obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat , wyd. K. Mikulski, J. Tandecki, A. Czacharowski, Toruń A. Czacharowski, K. Grünberg, Szpiedzy Hitlera. Z dziejów wywiadu niemieckiego, Warszawa Prof. Antoni Czacharowski, Toruń r., Informacja o osiągnięciach w pracy naukowej, dydaktycznej, wychowawczej i organizacyjnej w latach Akta osobowe, prof. dr hab. Antoni Czacharowski r r., Archiwum UMK, sygn. K-103N/7. 43 Wykaz tytułów prac doktorskich i magisterskich napisanych pod kierunkiem Profesora Antoniego Czacharowskiego, zestaw. H. Duczkowska-Moraczewska [w:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, s. 18 n. 44 Wniosek o nadanie orderu odznaczenia Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, s. 1/2 Akta osobowe, prof. dr hab. Antoni Czacharowski r r., Archiwum UMK, sygn. K-103N/7; zob. też Wykaz tytułów prac doktorskich i magisterskich napisanych pod kierunkiem Profesora Antoniego Czacharowskiego, passim. 45 Kwestionariusz osobowy z r. Akta osobowe, prof. dr hab. Antoni Czacharowski r r., Archiwum UMK, sygn. K-103N/7. 307

10 Profesor Czacharowski zmarł 1 kwietnia 2015 r. po długoletniej chorobie. Pochowano go na Centralnym Cmentarzu Komunalnym przy ul. Grudziądzkiej 192 w Toruniu. 308