WPÙYW ZASIEWÓW KUKURYDZY NA WZMOÝONÀ ROZRODCZOÚÃ DZICZYCH POPULACJI, A PROBLEM ODSZKODOWAÑ ÙOWIECKICH

Transkrypt

1 Jakub Paùubicki Wyýsza Szkoùa Zarzàdzania Úrodowiskiem w Tucholi Jan Grajewski Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii Eksperymentalnej w Bydgoszczy WPÙYW ZASIEWÓW KUKURYDZY NA WZMOÝONÀ ROZRODCZOÚÃ DZICZYCH POPULACJI, A PROBLEM ODSZKODOWAÑ ÙOWIECKICH THE INFLUENCE OF MAIZE HARVEST ON THE INCREASED REPRODUCTION OF WILD BOARS AND THE ISSUE OF HUNTERS COMPENSATION Sùowa kluczowe: kukurydza, dzik, mikotoksyny zearalenon, szkody ùowieckie Key words: maize, wild boar, mycotoxins zearalenon, hunters compensation Abstract. The paper shows the strong relation between the multi-field maize harvest and the increased reproduction of wild boars which hinders the rational management of the hunting areas. The influence of mycotoxins produced by moulds contaminated the cobs on the reproduction cycle disorders and the correlation between the year-long feeding and the hunting compensation payments were analyzed. WSTÆP Praca przedstawia zwiàzek pomiædzy wielkoobszarowà uprawà kukurydzy a wzmoýonà rozrodczoúcià w dziczych populacjach, która utrudnia racjonalne zarzàdzanie obwodami ùowieckimi. Analizowany byù wpùyw mikotoksyn wytwarzanych przez grzyby pleúniowe wystæpujàce w kolbach kukurydzy na zaburzenia cyklu rozrodczego oraz zaleýnoúã pomiædzy caùorocznym dokarmianiem a odszkodowaniami ùowieckimi. PROBLEM WZROSTU DZICZEJ POPULACJI Dzik (Sus scrofa) zamieszkuje caùà Europæ, z wyjàtkiem póùnocnej czæúci Rosji. W Polsce jest pospolity w caùym kraju i jako istotny skùadnik biocenoz, oddziaùuje w sposób znaczny nie tylko na ekosystem leúny, lecz równieý na polny. Rola dzików w gospodarce leúnej i ùowieckiej polega na: dodatnim wpùywie, jaki wywiera buchtowanie lub gùæbokie rycie górnych warstw gleb leúnych, mieszaniu úcióùki z glebà mineralnà, zjadaniu niektórych gatunków szkodliwych owadów, drobnych gryzoni, padliny, chorych ssaków i ptaków. 111

2 112 Pierwotnie zasadniczym úrodowiskiem bytowania dzika byù las. Zasiedlaù on wszystkie jego typy, najczæúciej jednak lasy mieszane, ze szczególnym uwzglædnieniem terenów obfitujàce w mokradùa i bagna w gùæbi wiækszych kompleksów. Pola penetrowaùy dziki jedynie w nocy poszukujàc poýywienia, a podczas dnia zalegaùy w ostojach leúnych. Dzik jest gùównie roúlinoýercà. Pokarm roúlinny stanowi okoùo 90 % udziaùu (w tym roúliny uprawne ok. 30%), a pokarm zwierzæcy okoùo 10 %. Zgodnie z biologià gatunku ruja (huczka) powinna przypadaã na miesiàce póêno jesienne i zimowe, ciàýa trwa dni, prawidùowy okres wyproszeñ to marzec i kwiecieñ, przy czym lochy przystæpujà tylko raz w roku do rozrodu. Úrednia wielkoúã miotu dla samic w pierwszym roku ýycia od 4,1 do 4,3; w drugim roku ýycia od 5,7 do 5,8 a dla samic starszych 6,5. Przedstawiona wzorcowa biologia gatunku ulega jednak ciàgùym zmianom. Dzik ze zwierzæcia typowo leúnego staje siæ gatunkiem bytujàcym w wiækszoúci na polach, gùównie w duýych ùanach zbóý, gdzie oprócz obfitej bazy ýerowej znajduje schronienie aý do zimy. Tylko okresy najciæýszych mrozów spædza w gùæbi lasu, a wraz z nastaniem wiosny wraca w pobliýe swych letniojesiennych ostoi. Udziaù spoýywanej roúlinnoúci uprawnej, w tym gùównie kukurydzy, wzrasta z optymalnych 30 %, do ponad 70 %. W wielkoobszarowych ùanach dziki aktywne sà caùy dzieñ, ruja trwa od jesieni do póênej wiosny, udziaù w niej biorà juý osobniki mùodociane, a wyproszenia wystæpujà od zimy do lata. Wraz ze zmianà biologii gatunku moýna zaobserwowaã gwaùtowny wzrost jego liczebnoúci w naszym kraju, z ok. 80 tys. szt. w roku 1995 do ok. 225 tys. szt. w roku 2008/2009 [GUS]. Podobnie sytuacja ksztaùtuje siæ w obwodach ùowieckich Okrægu Bydgoskiego. Dane zawarte w materiaùach na VIII Okrægowy Zjazd Delegatów PZÙ [PZÙ 2010] potwierdzajà przyrost populacji dzików w ostatnich piæciu latach, od 5700 szt. w sezonie 2005/2006 do 7378 szt. w sezonie 2009/2010. Wieloletnie Ùowieckie Plany Hodowlane zakùadajà zmniejszenie stanu liczebnego dzików, co powinno utrzymaã pùynnoúã finansowà zarzàdców obwodów. Bædzie to jednak moýliwe tylko w przypadku, gdy odstrzaù przekroczy wiosenny stan populacji, jak miaùo to miejsce w ostatnich dwóch sezonach. Dzicza ekspansja wynika ze znaczàcego wzrostu powierzchni wielkoobszarowych upraw kukurydzy. ZNACZENIE WIELKOOBSZAROWEJ UPRAWY KUKURYDZY Uprawa kukurydzy (Zea mays L.) w Polsce ma ponad stuletnià historiæ. Jej powierzchnia w latach trzydziestych ubiegùego wieku nie przekraczaùa 100 tysiæcy hektarów. Poczàtkowo byùa gùównie uprawiana na ziarno, ale po drugiej wojnie úwiatowej wiækszego znaczenia nabraùa uprawa na zielonkæ i kiszonkæ. Rosnàce pogùowie bydùa powodowaùo, ýe areaù zasiewów na kiszonkæ zwiækszaù siæ i pod koniec lat 70-tych wynosiù okoùo 700 tys. ha. Po roku 1990 znacznie zmniejszyùa siæ ogólna powierzchnia uprawy kukurydzy, gùównie ze wzglædu na spadek pogùowia bydùa. Rozwijaùa siæ natomiast uprawa kukurydzy na ziarno, rozszerzajàc siæ z

3 terenu województw poùudniowo zachodnich i Wielkopolski na województwa Polski centralnej, wschodniej, a nawet póùnocnej [Dubas 2001]. Najwiækszà powierzchniæ odnotowano w roku ,2 tys. hektarów, w tym 415,3 tys. na ziarno i 285,9 na kiszonkæ [GUS]. Areaù kukurydzy uprawianej na ziarno w roku 2008 wynosiù ok. 315 tys. ha, czyli ponad dwukrotnie wiæcej jak na poczàtku dziesiæciolecia. Kukurydza, jest obok pszenicy i ryýu, jednà z najpowszechniej uprawianych roúlin na úwiecie. Wysokie plony przy jednoczesnej moýliwoúci zmechanizowania caùego procesu produkcyjnego zdecydowaùy o jej duýej popularnoúci równieý w Polsce. Wielkoobszarowa uprawa kukurydzy to czynnik, który wielostronnie oddziaùuje na dzicze populacje, gdyý znacznie zwiæksza bazæ ýerowà gatunku, powoduje zmianæ úrodowiska bytowania i moýe wywoùywaã zaburzenia hormonalne. Wraz z powiækszaniem siæ areaùu i intensyfikacjà uprawy wzrasta znaczenie gospodarcze chorób i szkodników kukurydzy. Szczególnie groêne sà patogeny, które posiadajà zdolnoúã wytwarzania metabolitów drugorzædnych, czyli mikotoksyn [Pittet 2006]. Warunki pogodowe wystæpujàce jesienià w naszej strefie klimatycznej sprzyjajà rozwojowi grzybów pleúniowych, naleýàcych przede wszystkim do rodzajów Aspergillus, Penicillium i Fusarium, które produkujà mikotoksyny [Cheùkowski 1998]. Mikotoksyny charakteryzujà siæ wysokà odpornoúcià na temperaturæ i miædzy innymi dlatego, ich obecnoúã w ýywnoúci oraz w paszach niesie ze sobà potencjalne zagroýenie dla zdrowia ludzi jak i zwierzàt [Grajewski 2006]. Gùównym metabolitem grzybów Fusarium graminearum i Fusarium culmorum (powodujàcymi zgniliznæ kùosów i kolb) jest naturalny estrogen zearalenon nazywany równieý toksynà F2. Estrogeny to waýna grupa hormonów pùciowych. Nazywane sà hormonami ýeñskimi i najwaýniejszà rolæ odgrywajà w organizmach ýeñskich, ale sà teý niezbædne dla osobników mæskich ich niedobór w jàdrach moýe powodowaã bezpùodnoúã. W organizmach ýeñskich ich synteza zachodzi gùównie w jajnikach. Estrogeny sà hydroksylowane w wàtrobie i sprzægane z kwasem glukuronowym, a nastæpnie wydalane z ýóùcià i moczem. Czæúã estrogenów wydalanych z ýóùcià jest nastæpnie eliminowana z kaùem, a czæúã powtórnie wchùaniana w jelicie. Wpùywajà one na wiele cech i funkcji organizmu, m.in. sà odpowiedzialne za regulacjæ cyklu rozrodczego. Szczególnà rolæ odgrywajà w pierwszej jego fazie, kiedy to stymulujà rozrost bùony úluzowej macicy przygotowujàc jà do implantacji zarodka oraz wpùywajà na przyrost i zwiækszenie pobudliwoúci miæúni gùadkich (macicy i jajowodów) [Goliñski i Nowak 2004; Twaruýek i in. 2010] Wedùug danych literaturowych, wspomniana juý mikotoksyna zearalenon, dostarczana do organizmu, jako naturalny estrogen, stopniowo i w niewielkich dawkach powoduje zaburzenia pùodnoúci i cyklu rozrodczego m.in. przez 113

4 114 spowolnienie i przedùuýenie owulacji [Jakimiuk i in. 2006; Fink-Gremmels 2008]. W przypadku dzików moýe powodowaã obniýenie wieku pùodnoúci oraz sytuacje, w której samice sà gotowe do zapùodnienia przez wiækszà czæúã roku, co prowadzi do wydùuýenia okresu rui. Analizujàc w ostatnich latach biologiæ gatunku na uwagæ zasùuguje fakt, iý w okresie od wrzeúnia do grudnia praktycznie nie stwierdza siæ wyproszeñ, a pierwsze warchlaki pojawiajà siæ w styczniu. Moýe to úwiadczyã o wpùywie pobieranego pokarmu na gotowoúã godowà samic. Uwzglædniajàc dùugoúã okresu ciàýy, huczka praktycznie nie wystæpuje od maja do wrzeúnia, czyli w okresie gdy zapleúniaùy pokarm stanowi niewielki procent pobieranego pokarmu. Wzrost liczebnoúci dziczej populacji skutkuje koniecznoúcià zwiækszenia bazy ýerowej gatunku, co prowadzi do wzrostu szkód w uprawach i pùodach rolnych. ODSZKODOWANIA ÙOWIECKIE A DOKARMIANIE DZIKÓW Gospodarka ùowiecka w obwodach Lasów Pañstwowych prowadzona jest w ramach dziaùalnoúci ubocznej, która podlega reguùom rynku i moýe byã podejmowana tylko wtedy, gdy nie przynosi strat. Ciàgùy wzrost pogùowia dzików prowadzi do coraz ostrzejszych konfliktów, pomiædzy zarzàdcami lub dzierýawcami obwodów a rolnikami, spowodowanych znacznym zwiækszeniem rozmiaru wyrzàdzanych szkód ùowieckich. Gospodarka wolnorynkowa wymusza na zarzàdcach obwodów ograniczenie kosztów z tym zwiàzanych, na co teoretycznie najprostszym sposobem wydaje siæ byã ograniczenie czynnika powodujàcego. Jednak drastyczna redukcja dzików z punktu widzenia racjonalnej gospodarki opartej na zasadach ekologicznych nie jest dobrym rozwiàzaniem. Opierajàc siæ na pracy Ekonomiczne aspekty prowadzenia OHZ w Nadleúnictwie Lutówko w sezonach ùowieckich 2001/ /2006 zaobserwowaã moýna znaczàcy zwiàzek pomiædzy wielkoúcià kosztów ogóùem a wypracowanym zyskiem. Ujemna wartoúã wspóùczynnika korelacji (r = - 0,7019) dowodzi, ýe wraz ze wzrostem kosztów maleje zysk. Z przeprowadzonej analizy statystycznej wynika, ýe wraz ze wzrostem kosztów gospodarki ùowieckiej o 1 zù, zysk maleje úrednio o 0,75 zù. Gùównymi czynnikami wpùywajàcymi na wielkoúã kosztów ogóùem sà odszkodowania ùowieckie i dokarmianie. Úredni udziaù kosztów odszkodowañ, w kosztach ogóùem, w analizowanym okresie wyniósù 36,1%, a kosztów dokarmiania 18,7%, co stanowi ùàcznie 54,8%. Przeprowadzona analiza dowodzi, ýe wystæpuje istotna dodatnia zaleýnoúã pomiædzy wzrostem kosztów odszkodowañ, a wzrostem kosztów ogóùem (r = 0,7587). Zaleýnoúci tej z kolei brak, pomiædzy wzrostem kosztów dokarmiania, a wzrostem kosztów ogóùem (r = - 0,0657). Fakt ten wynika z istniejàcej ujemnej zaleýnoúci pomiædzy kosztami dokarmiania, a kosztami odszkodowañ (r = - 0,5857). Z przeprowadzonej analizy wynika, ýe wzrost kosztów dokarmiania o 1 zù powoduje spadek kosztów odszkodowañ o 1,31 zù, czyli oszczædnoúã ponad 30% [Paùubicki 2007]. Fakt ten

5 moýe mieã duýe znaczenie dla prowadzenia racjonalnej gospodarki ùowieckiej i uùatwiã zarzàdcom obwodów uzyskanie dodatniego wyniku finansowego. Ustawa Prawo ùowieckie jasno okreúla, kto jest zobowiàzany do rekompensaty strat poniesionych w uprawach rolnych. To zarzàdcy obwodów muszà pùaciã za wyrzàdzone szkody ùowieckie. Do tego dochodzà koszty samego szacowania i ewentualnych rzeczoznawców oraz przegranych rozpraw sàdowych. Wszystko to prowadzi do znaczàcego obniýenia koñcowego wyniku finansowego. Dlatego, by uniknàã problemów przy szacowaniu szkód i póêniejszej wypùacie odszkodowania, naleýy zrobiã wszystko, aby straty zminimalizowaã. Z dùugoletnich obserwacji w leúnych obwodach ùowieckich wynika, ýe jednym z najskuteczniejszych sposobów ograniczenia korzystania dzików z ýerowisk polnych sà pasy zaporowe. Zlokalizowane w odlegùoúci min. 1,5 km od granicy polnej, w pobliýu dziennych ostoi i na szlakach przemieszczania siæ dzików w kierunku pól uprawnych. Przy prawidùowym zaùoýeniu pasów i systematycznym uzupeùnianiu karmy (min. dwa razy w tygodniu) moýna zatrzymaã przed wyjúciem na pola do 70% loch z warchlakami. W tej sytuacji wykùadanie dobrej jakoúciowo karmy (co zwykle zwiàzane jest z wyýszà cenà zakupu) i tak zostanie zrekompensowane mniejszymi kwotami odszkodowañ. Wybierajàc w terenie miejsce pod pasy zaporowe naleýy wziàã pod uwagæ ùatwoúã ich uprawy oraz stopieñ dostæpnoúci dla myúliwych. Najlepsze sà linie podziaùu powierzchniowego, granice wydzieleñ lub szlaki zrywkowe o szerokoúci 2-3 m, usytuowane pomiædzy mùodnikami. Taka szerokoúã pasa wystarczy, aby poruszaù siæ po nich ciàgnik rolniczy z glebogryzarkà lub pùugiem, a jednoczeúnie zapewni zwierzynie osùonæ drzewostanu, czyli bezpieczne miejsce ýerowania. Lokalizujàc pasy zaporowe trzeba maksymalnie utrudniã moýliwoúã podchodu, gdyý sà to miejsca gdzie bezwzglædnie nie wolno polowaã. Úródleúne ùàki, ugory, odùogi lub szerokie drogi, sà duýo prostsze w uprawie, jednak zbyt ùatwo dostæpne dla myúliwych, którym sam zakaz polowania czæsto nie wystarcza. Dzik jest zwierzæciem wædrownym, mogàcym pokonaã nocà, w poszukiwaniu pokarmu, nawet do kilkunastu kilometrów. Wùaúnie dlatego pas zaporowy powinien byã tak przygotowany, aby czas na te wædrówki ograniczaù siæ do minimum. Zwierzyna nie moýe tam szybko zaspokoiã gùodu, tylko straciã wiækszà czæúã nocy na mozolnym poszukiwaniu atrakcyjnego ýeru. Ciekawym rozwiàzaniem wydaje siæ lokalizowanie krótszych pasów ze zróýnicowanà karmà w odlegùoúci m od siebie. Róýnorodnoúã ta pomoýe ograniczyã monotonnoúã pobieranego pokarmu i uchroni przed wyjúciem dzików na pola uprawne w poszukiwaniu urozmaicenia ýeru. Karmà najczæúciej stosowanà na pasach jest kukurydza, ale dobre wyniki uzyskuje siæ równieý wykùadajàc jadalne ziemniaki, nasiona roúlin stràczkowych (np. ùubin sùodki)oraz zboýa (np. owies). Paszæ naleýy luêno rozsypaã i przykryã warstwà ziemi (przyoraã), gdyý w przeciwnym razie ziemniaki zzieleniejà i utracà swe walory smakowe, a nasiona wyjedzà ptaki. 115

6 Naleýy regularnie kontrolowaã dostæpnoúã wyùoýonej paszy, gdyý dziki po kilkukrotnym przyjúciu na puste ýerowisko opuszczà je na dùugi czas i przeniosà siæ na pola uprawne. Przedstawiony sposób uprawy pasów zaporowych prowadzi siæ od wczesnej wiosny do póênej jesieni, gdy gleba nie jest zmarzniæta. Zimà, gdy orka jest niemoýliwa, karmæ naleýy rozsypaã na pasie bez przykrycia. We wùaúciwie przygotowanym ùowisku zimowe dokarmianie powinno byã ograniczone tylko do okresu najciæýszych mrozów, a poýywienie zwierzyna powinna znajdowaã na odpowiednio zagospodarowanych poletkach ýerowych. Takie obwody to jednak rzadkoúã, przez co zimowe wykùadanie karmy staje siæ koniecznoúcià. Czynnoúã ta prowadzona prawidùowo i systematycznie moýe byã podwójnie korzystna dla obwodu. Poprawi kondycje zwierzyny w trudnych warunkach oraz spowoduje ograniczenie szkód wyrzàdzanych na ùàkach i zasiewach zbóý ozimych po kukurydzy. Naleýy pamiætaã, ýe ýadne úrodki odstraszajàce i ochraniajàce uprawy nie zabezpieczà przed szkodami, jeýeli nie zapewnimy zwierzynie alternatywnych miejsc zaspokojenia gùodu. Przemyúlane caùoroczne dokarmianie powinno znacznie uùatwiã prowadzenie racjonalnej gospodarki ùowieckiej, przez zmniejszenie kosztów odszkodowañ, które to majà najwiæksze znaczenie w wielkoúci kosztów ogóùem. Konieczne jest bezwzglædne przestrzeganie zasady, ýe zwierzyna w miejscach dokarmiania musi mieã spokój i poczucie bezpieczeñstwa. Wiàýe siæ to z ograniczeniem do minimum polowañ w tych miejscach i intensyfikacjà odstrzaùu w miejscach wystæpowania szkód. WNIOSKI Na przestrzeni ostatnich lat zaobserwowano zmianæ biologii dzika, zwiàzanà z migracjà z lasu na tereny polne, czego efektem jest wydùuýenie okresu rui i obniýenie wieku pùodnoúci loszek, co w konsekwencji prowadzi do zwiækszenia populacji.odnotowany znaczàcy wzrost areaùu kukurydzy wielostronnie oddziaùuje na analizowany gatunek, poprzez zwiækszenie bazy pokarmowej, zmianæ úrodowiska bytowania i zaburzenia hormonalne spowodowane przez patogenne grzyby pleúniowe zasiedlajàce kolby. Warunki pogodowe naszej strefy klimatycznej, wielkoobszarowe ùany oraz opóêniony zbiór ziarna kukurydzy, to zasadnicze czynniki determinujàce rozwój grzybów pleúniowych z rodzaju Fusarium i powstawania ich wtórnych metabolitów mikotoksyn, a szczególnie naturalnego estrogenu zearalenonu. Gùówny metabolit grzybów pleúniowych Fusarium graminearum i Fusarium culmorum zearalenon powoduje zaburzenia cyklu rozrodczego, poprzez obniýenie wieku pùodnoúci i wydùuýenie okresu rui, co prowadzi do wzrostu pogùowia dzików i odszkodowañ ùowieckich, które sà silnie skorelowane z koñcowym wynikiem finansowym zarzàdzanego obwodu. 116

7 Powierzchnia zniszczonych upraw rolnych jest úciúle powiàzana z caùorocznym dokarmianiem, które wùaúciwie prowadzone moýe obniýyã wartoúã wypùaconych rekompensat nawet o ok. 30 %. Najlepszà metodà ograniczenia korzystania dzików z pól uprawnych, sà prawidùowo zagospodarowane pasy zaporowe, na których przez caùy rok powinna znajdowaã siæ wartoúciowa pasza. W miejscach dokarmiania naleýy zapewniã zwierzynie spokój, przez caùkowity zakaz polowania, a odstrzaù prowadziã tylko w miejscach wystæpowania szkód. LITERATURA Cheùkowski J. 1998: Aktualny stan badañ nad mikotoksynami i grzybami toksynotwórczymi, Materiaùy VII Krajowej Konferencji Grzyby mikroskopowe patogeny roúlin i ich toksyczne metabolity, IGR PAN, Poznañ. Dubas A. 2001: Trzecia roúlina na úwiecie, Top Agrar, Magazyn Nowoczesnego Rolnictwa. Fink Gremmels J. 2008: The role of mycotoxins in the Heath and performance of dairy cows, Vet. J., 176, Goliñski P., Nowak T. 2004: Dietary origin of mycotoxins with estrogenic potential and possibile heath implications to female dogs, Polish J. Vet. Sci. 4, Grajewski J. (red.) 2006: Mikotoksy i grzyby pleúniowe zagroýenia dla czùowieka i zwierzàt, Wyd. UKW Bydgoszcz, ss Jakimiuk E., Kuciel Lisiecka G., Zwierzchowski W., Gajæcka M., Obremski K., Zielonka Ù., Sikorska Wyszyñska E., Gajæcki M. 2006: Zmiany morfometryczne ukùadu rozrodczego loszek podczas mikotoksykozy zearalenonowej, Med. Wet., 62(1), Paùubicki J. 2007: Ekonomiczne aspekty prowadzenia OHZ w Nadleúnictwie Lutówko w sezonach ùowieckich 2001/ /2006, Praca magisterska, AR Poznañ. Pittet A. 2006: Naturalne wystæpowanie mikotoksyn w ýywnoúci i paszach nowe dane, PZÙ 2010: Polski Zwiàzek Ùowiecki w Okrægu Bydgoskim w latach , Materiaùy na VIII Okrægowy Zjazd Delegatów PZÙ, Twaruýek M., Grajewski J., Bùajet-Kosicka A., Kosicki R., Zblewska A., 2010: The vel of zearalenone and its metabolites in blood serum in patients with prostate cancer and th benign prostate hyperplasia, 9 International Conference Mycotoxins and moulds June, UKW Bydgoszcz, 38. STRESZCZENIE Dzik to jeden z gùównych gatunków zwierzàt na których opiera siæ gospodarka ùowiecka w naszym kraju. Pierwotnie wystæpowaù w lasach, jednak obecnie staje siæ coraz bardziej ekspansywny na tereny polne, przez co stwarza duýe problemy w racjonalnym zarzàdzaniu obwodami ùowieckimi. Problemy te zwiàzane sà gùównie ze znacznym wzrostem kosztów odszkodowañ ùowieckich, zmieniajàcych siæ proporcjonalnie z dziczà populacjà. W roku 1995 pogùowie dzika w Polsce wynosiùo ok. 80 tys. sztuk i od tego 117

8 118 momentu nieustannie rosùo, by w roku 2009 osiàgnàã 225 tys. sztuk. Równolegle wzrastaù takýe areaù kukurydzy. Z ok. 100 tys. ha w roku 1990, do 315 tys. ha w roku Wraz ze zwiækszeniem powierzchni i intensyfikacjà uprawy roúnie znaczenie gospodarcze chorób kukurydzy. Powodowane sà one gùównie przez pleúnie, które posiadajà zdolnoúã wytwarzania metabolitów drugorzædowych, czyli mikotoksyn. Zwiàzki te mogà powodowaã zaburzenia pùodnoúci. Szczególne waýne sà grzyby z rodzaju Fusarium, których gùównym metabolitem jest naturalny estrogen zearaleon. Estrogeny to istotna grupa hormonów pùciowych, które najwaýniejszà rolæ odgrywajà w organizmach ýeñskich. Zearaleon dostarczany do organizmu stopniowo i w niewielkich dawkach powoduje zaburzenia cyklu rozrodczego. Efektem tego jest wydùuýenie okresu huczki oraz obniýenie wieku pùodnoúci, co bezpoúrednio wpùywa na wzrost populacji. Wielkoobszarowa uprawa kukurydzy oddziaùuje jednak nie tylko na zmianæ biologii gatunku, ale powoduje równieý zmianæ úrodowiska bytowania. W duýych ùanach dziki znajdujà obfità bazæ atrakcyjnego ýeru oraz bezpieczne schronienie aý do zimy. Wiàýe siæ to ze znacznymi szkodami ùowieckimi, za które zgodnie z ustawà Prawo ùowieckie pùacà zarzàdcy obwodów. Odszkodowania stanowià najwiækszà czæúã w sumarycznym zestawieniu kosztów i wpùywajà najbardziej na obniýenie wyniku finansowego obwodu. Gospodarka ùowiecka w Lasach Pañstwowych prowadzona jest w ramach dziaùalnoúci ubocznej, czyli nie moýe przynosiã strat. Skutecznym sposobem obniýenia wysokoúci wypùaconych odszkodowañ jest intensywne caùoroczne dokarmianie. Jednà z najlepszych metod, ograniczajàcà korzystanie dzików z ýerowisk polnych, sà miejsca caùorocznego dokarmiania, czyli pasy zaporowe. Zlokalizowane w gùæbi kompleksów leúnych w pobliýu dziennych ostoi i systematycznie uprawiane pozwalajà zatrzymaã przed wyjúciem na pola wiækszà czæúã dziczej populacji. Warunkiem jest zapewnienie zwierzynie w tych miejscach spokoju i stale dostæpnej atrakcyjnej karmy. Przemyúlane caùoroczne dokarmianie powinno znacznie uùatwiã racjonalne zarzàdzanie obwodami ùowieckimi, gdyý ýadne úrodki odstraszajàce i ochraniajàce uprawy nie zabezpieczà skutecznie przed szkodami o ile nie zapewnimy zwierzynie alternatywnych miejsc zaspokojenia gùodu. SUMMARY Wild boars are the animals most often hunted for in Poland, which makes them the basis of the hunting economy. Originally their habitat used to be only the forest, however recently they have been more and more often found on the fields, thus creating additional difficulties when it comes to the rational management of the hunting areas. The major problem is the amount of compensation paid, which has been on the increase due to the growth of the boars population. In 1995 the number of boars was estimated at around 80 thousand animals, however the current count shows that in 2009 their number reached 225 thousand. Simultaneously, the areas of maize fields have also been on the increase from 100 thousand hectares in 1990 up to 315 thousand hectares in 2008, thus causing the disease of this plant more significant from economic point of view. The main agents responsible for infecting maize seem to be moulds, which are capable of producing secondary metabolites, namely mycotoxins. These compounds can cause fertility problems in boars. Especially dangerous are the fungi from Fusarium species which produce zearalenon natural estrogen. Estrogen is the main sex hormone which plays a crucial role in a female organism. Zearalenon is delivered to the body slowly and in small doses disturbing the reproductive

9 cycle prolonging the rut period and lowering fertility age, thus having direct impact on the population growth. The multi-area harvest of maize does not only influence the change of the species biological composition but also has an impact on the environment. It is in the vast fields where the boars can find profound base of attractive food and safe shelter until winter time. It is connected, however, with substantial hunting losses, which according to Polish hunting law should be covered by the manager of the hunting area. This remuneration constitutes the largest share of the global cost and reduces the financial outcome of the area. Hunting management in the public forests is of secondary nature, therefore there is no place for loss. An efficient way of lowering the amount of the compensation paid is intensive feeding all year round. One of the best methods are the so-called feeding areas, located in the middle of the forest. Due to the fact that they are placed near the animals habitat they effectively keep the boars within the forest area and therefore protect the fields from being destroyed. The condition that needs to be fulfilled is ensuring peace and quiet and constant food supply. Well-designed and planned feeding should make a significant change and help in successful hunting areas management as no scaring methods or products protecting the crops will guarantee harvest safety and damage avoidance. Therefore, the only way to keep the boars away from the crops is to provide them with sufficient supply of alternative food. 119