WAŁBRZYSKIE TERENY POGÓRNICZE PO 15 LATACH OD ZAKOŃCZENIA EKSPLOATACJI WĘGLA WAŁBRZYCH POST-MINING LAND 15 YEARS AFTER COAL EXTRACTION WAS ENDED

Transkrypt

1 GÓRNICTWO I GEOLOGIA 2011 Tom 6 Zeszyt 1 Jerzy KOSMATY Park Wielokulturowy Stara Kopalnia, Wałbrzych WAŁBRZYSKIE TERENY POGÓRNICZE PO 15 LATACH OD ZAKOŃCZENIA EKSPLOATACJI WĘGLA Streszczenie. W artykule przedstawiono krótki zarys historii górnictwa węgla kamiennego w rejonie Wałbrzycha oraz przebieg procesu jego likwidacji. Opisany został również sposób sprzedaży kopalń oraz metody ich likwidacji. W pracy omówiono również przykłady rekultywacji terenów pogórniczych (obszary zabudowane, hałdy, osadniki) w sposób użyteczny dla społeczeństwa. Artykuł porusza również tematykę przemian społecznych w Wałbrzychu, a szczególnie problemy związane z bezrobociem oraz spadkiem liczebności mieszkańców. WAŁBRZYCH POST-MINING LAND 15 YEARS AFTER COAL EXTRACTION WAS ENDED Summary. The paper presents a short outline of the history of coal mining in Wałbrzych region and then the course of the process of mines liquidation. We have also described the way mines properties were sold up and to a large extent liquidated. We have discussed the way of rehabilitation of post mining land (built-up areas, mine slag heaps, settling tanks) as well as its restoration meant to make it useful for the society. We have focused on social transformations among Wałbrzych inhabitants, subsequent unemployment and a decrease in the town s population resulting from it. Wstęp Minęło 15 lat od czasu likwidacji ostatniej wałbrzyskiej kopalni węgla kamiennego. Czas więc dokonać obiektywnej, nieskażonej emocjami, oceny likwidacji. Likwidacja wałbrzyskiego zagłębia, oceniana dotychczas szczególnie przez instytucje rządowe jako wzorowa, w praktyce nie wyglądała jednak tak optymistycznie. Takie fakty, jak duże bezrobocie, wyludnienie miasta, opieszałość w usuwaniu szkód górniczych, w wielu wypadkach dopuszczenie do zniszczenia obiektów, w tym zabytkowych, świadczą na niekorzyść procesu likwidacyjnego. W wielu przypadkach zlikwidowano obiekty, które, ze

2 132 J. Kosmaty względu na dobry stan techniczny, mogłyby jeszcze służyć gospodarce narodowej. Trzeba jednak przyznać, iż większa część obiektów została przekazana osobom prywatnym lub instytucjom, które sensownie je wykorzystują. W referacie przedstawiono aktualny stan obiektów po 15 latach od zamknięcia ostatniej wałbrzyskiej kopalni węgla. 1. Zarys historii górnictwa węglowego w rejonie wałbrzyskim 1536 r. ukazał się pierwszy archiwalny przekaz świadczący o wydobyciu węgla w rejonie Wałbrzycha, 1577 r. cesarz Rudolf II wydał Ordynację Górniczą, 5 czerwca 1769 r. władze pruskie ogłosiły zrewidowane Prawo Górnicze dla Suwerennego Księstwa Śląskiego i Hrabstwa Kłodzkiego, 1770 r. powstało Gwarectwo Kopalń o nazwie Fuchs, 18 września 1794 r. uruchomiono słynną sztolnię Fuchs, w której transport węgla odbywał się łodziami, 1814 r. w szybie Schuckmann zabudowano pierwszą maszynę wyciągową z napędem parowym, 1860 r. przy szybie Wojciech wybudowano najstarszą, istniejącą do dziś, wieżę szybową typu Malakow, 1888 r. rozpoczęto budowę budynku przeróbki mechanicznej węgla. W budynku zainstalowano pełny ciąg technologiczny: sortownię-płuczkę-flotację, 1904 r. do odwodnienia kopalni zabudowano pierwsze pompy odśrodkowe z napędem elektrycznym, 1908 r. uruchomiono pierwszą elektryczną maszyną wyciągową przy szybie Irena, 1910 r. oddano do ruchu pierwszą elektrownię zakładową z trzema generatorami i zespołem kompresorów, 1990 r. podjęto decyzję o likwidacji kopalń wałbrzyskich, 1993 r. wydobyto ostatni wózek węgla z kopalni Victoria, 1994 r. wydobyto ostatni wózek węgla z kopalni Wałbrzych 1996 r. wydobyto ostatni wózek węgla z kopalni Thorez.

3 Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach Przebieg procesu likwidacyjnego Po zmianach politycznych w 1989 roku rozpatrywany był problem likwidacji kopalń wałbrzyskich, ale decyzji ostatecznych niepodejmowano, gdyż obawiano się niepokojów społecznych mieszkańców Wałbrzycha. Przełomowym momentem, który zadecydował o podjęciu decyzji o likwidacji Zagłębia, było pismo z dnia 20 lutego 1990 roku Przewodniczącego Komisji Górniczej NSZZ Solidarność Ziemi Wałbrzyskiej Krzysztofa Betki do Ministra Przemysłu Tadeusza Syryjczyka. Do pisma dołączone było opracowanie wykonane przez pracowników Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie i Biura Projektów w Gliwicach pt. Opłacalność eksploatacji dolnośląskich kopalń węgla kamiennego, w którym w pkt. 1 wniosków końcowych stwierdzono, że kopalnie wałbrzyskie nigdy nie osiągną kosztów wydobycia takich, do których społeczeństwo nie musiałoby dopłacać, a więc należy je zlikwidować. W tym celu dyrekcje powinny przygotować programy likwidacyjne. Znamienny jest fakt, że opracowanie i związane z nim ekspertyzy wykonane były przez pracowników z tych samych instytucji: Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie i Biura Projektów w Gliwicach, które to zagadnienie w poprzednich latach oceniły zupełnie inaczej, proponując rozbudowę kompleksu wydobywczo-przeróbczego Kopernik. Uważały wówczas, że restrukturyzacja przemysłu węglowego przez nowe inwestycje, polegające na budowie jednej, nowoczesnej kopalni w Wałbrzychu (połączenie istniejących kopalń), jest celowa i opłacalna. Do października 1990 roku wykonano mnóstwo opracowań, analiz oraz zawarto wiele porozumień, w tym godne podkreślenia porozumienie między rządem a związkami zawodowymi, w którym umieszczono między innymi zapis Likwidacja prowadzona będzie równolegle z tworzeniem w Wałbrzychu nowych miejsc pracy. I właśnie niezrealizowanie ustaleń tego zespołu stało się przyczyną tragedii społeczeństwa wałbrzyskiego. W dniu 23 października 1990 roku Minister Przemysłu postanowieniem nr 49/org/90 wydał decyzję o wszczęciu postępowania likwidacyjnego czterech kopalń Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego. Postanowieniem tym Minister równocześnie powołał Zespół Przygotowawczy, którego zadaniem było zbadanie przyczyn, celu, potrzeb i warunków likwidacji kopalń wałbrzyskich. Zespół ten potrzebował tylko siedem dni na zbadanie przyczyn, celu, potrzeb i warunków likwidacji, i już 30 października 1990 roku wydał opinię, że postawienie w stan likwidacji czterech kopalń wałbrzyskich jest celowe.

4 134 J. Kosmaty Na podstawie opinii tego zespołu Minister Przemysłu wydał Zarządzenie z dnia 29 listopada 1990 roku, stawiające trzy kopalnie wałbrzyskie ( Victoria, Wałbrzych, Thorez ) w stan likwidacji. Jeszcze w 1992 roku próbowano ratować kopalnie wałbrzyskie. Opracowano Koncepcję Restrukturyzacji Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego, w której myślą przewodnią była restrukturyzacja, a nie likwidacja Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego. W dniu 31 grudnia 1992 roku Minister Przemysłu i Handlu uchylił uprzednie decyzje o likwidacji kopalń, powołując jedno, wielozakładowe przedsiębiorstwo o nazwie Wałbrzyskie Kopalnie Węgla Kamiennego, powstałe w wyniku połączenia trzech wałbrzyskich kopalń (Zarządzenie nr 54/org/93 z dnia 18 marca 1993 roku). Dalsze działania wykazały, że była to jednak likwidacja, a nie restrukturyzacja. Rozpoczęto proces ograniczania, a następnie zaniechania wydobycia w rejonach o mniejszej zasobności. Częste zmiany programów restrukturyzacyjnych oraz wiele chaotycznie wprowadzanych zmian potwierdzały tylko fakt braku poważnego przemyślenia problemu. W tym czasie, dodatkami do dokumentacji geologicznej złóż węgla kamiennego, przeklasyfikowano zasoby do pozabilansowych, stwarzając podstawy uzasadnienia likwidacji kopalń brakiem lub wyczerpywaniem się zasobów. Najbardziej intensywnie likwidacja wyrobisk poziomych i pionowych prowadzona była w latach W procesie restrukturyzacji wałbrzyskich kopalń utworzono 31 nowych podmiotów gospodarczych, w tym: - 29 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, - jedną spółdzielnię mieszkaniową, - jedną spółkę akcyjną. Wszystkie spółki, które powstały z udziałem kapitałowym kopalń lub na bazie ich majątku, miały zapewniony byt do czasu istnienia kopalń. Wynikało to z faktu, że z kopalń otrzymywały zlecenia, pracowały na urządzeniach i maszynach będących własnością kopalń, funkcjonowały w budynkach i na terenach będących własnością kopalń. Po likwidacji kopalń pozostały już tylko nieliczne z nich, gdyż bez wsparcia finansowego i rzeczowego kopalń nie wytrzymały konkurencji na rynku. W tym czasie przekazano władzom lokalnym wszystkie żłobki, przedszkola, domy kultury, szpital górniczy, przychodnie, ośrodki zdrowia, obiekty szkolne i sportowe, z których większość została zlikwidowana.

5 Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach Aktualny stan obiektów byłej kopalni Wałbrzych 3.1. Rejon centralny pola Chrobry Szyby Chrobry zbudowane w 1930 roku wieże szybów Chrobry likwidator, bez zastrzeżeń konserwatorskich, sprzedał osobie prywatnej. Dopiero ostra akcja protestacyjna byłych pracowników Kopalni Wałbrzych w 2004 roku doprowadziła do wpisania wież wyciągowych do rejestru zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (fot. 1a i 1b). Te wieże szybowe stanowią symbol górniczego miasta; Fot. 1a. Szyby Chrobry pod koniec lat 80. XX w. Photo. 1a. Chrobry shafts in late 1980s Fot. 1b. Szyby Chrobry w 2002 roku Photo. 1b. Chrobry shafts in 2002 obiekty przyszybowe zostały wykorzystane w rozmaity sposób. Warsztaty, budynki maszyn wyciągowych i stolarnie przekazano firmom, które wykorzystują je do celów gospodarczych; budynek byłej dyrekcji kopalni został przekazany Urzędowi Miasta Wałbrzycha, który wykorzystuje go do celów administracyjnych; tereny po placu drzewnym oraz po wyburzeniu Zakładu Przeróbki Mechanicznej Węgla przekazane zostały Skarbowi Państwa i do dziś pozostają niezagospodarowane; centralna hałda obecnie jest w posiadaniu Spółki Restrukturyzacji Kopalń, która rekultywuje ją w kierunku leśnym. Docelowo, po zakończeniu rekultywacji, hałda zostanie przekazana Skarbowi Państwa Rejon pola Mieszko Budynek wieży szybowej szybu Staszic został przekazany osobie prywatnej. Wieża szybu jest wpisana do Rejestru Zabytków WKZ. Ze względu na brak właściwej

6 136 J. Kosmaty ochrony konserwatorskiej, wyrabowano z niej większość elementów metalowych. Aktualnie ulega dalszemu niszczeniu; obiekty przyszybowe (budynek maszyny wyciągowej, budynek administracyjny, warsztaty, łaźnia itp.) zostały całkowicie wyburzone. Teren stanowi własność prywatną (fot. 2a i 2b). Zrekultywowana hałda została przekazana Administracji Lasów Państwowych; Fot. 2a. Szyb Staszic w otoczeniu budynków kopalnianych; koniec lat 80. XX w. Photo. 2a. Staszic shaft surrounded by mine buildings in late 1980s Fot. 2b. Szyb Staszic pod koniec lat 90. XX w. Photo. 2b. Staszic shaft in late 1990s osadnik, przekazany firmie prywatnej, jest wykorzystany na składowisko odpadów. Społeczeństwo Wałbrzycha obecnie dąży do likwidacji tego składowiska; została zachowana i wpisana do rejestru WKZ tylko część murowana wieży szybu Powietrzny ; po wyrabowaniu przez kopalnię konstrukcji metalowej wieży wyciągowej, konstrukcja ulega systematycznemu niszczeniu Obiekty nieprzemysłowe Budynek hotelu robotniczego Gwarek został przebudowany na blok mieszkalny; stadion byłego, I ligowego klubu sportowego Górnik, przekazany został Urzędowi Miasta, aktualnie nieużytkowany i niekonserwowany systematycznie niszczeje; gmach Domu Kultury, zlokalizowany w centrum miasta, przekazano Skarbowi Państwa, a następnie Teatrowi Dramatycznemu; aktualnie nieużytkowany systematycznie niszczeje.

7 Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach Aktualny stan obiektów byłej kopalni Victoria 4.1. Pole centralne Victoria w Wałbrzychu Sobięcinie Szyby Victoria (fot. 3a i 3b) i szyb Zbigniew po zasypaniu szybów, wieże i budynki przyszybowe zostały wyburzone. Ostatnia maszyna parowa z szybu Zbigniew, wpisana do Rejestru Zabytków WKZ, po uzyskaniu zgody Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, została zdemontowana i przewieziona na teren Muzeum Przemysłu i Techniki, celem jej powtórnego montażu. Niestety maszyna podczas demontażu została pocięta na elementy i tak przeniesiona do Muzeum Przemysłu i Techniki. W tym stanie, prawdopodobnie, posiada ona tylko wartość złomu; Fot. 3a. Szyb Victoria i szyb Zbigniew na początku lat 90. XX w. Photo. 3a. Victoria and Zbigniew shafts in early 1990s Fot. 3b. Teren po szybie Victoria, 2007 rok Photo. 3b. Land after Victoria shaft in 2007 budynki dyrekcji, łaźni, przeróbki mechanicznej, warsztatów i inne budynki towarzyszące zostały wyburzone. Pozostały jedynie warsztat elektryczny z rozdzielnią i stolarnia, które obecnie znajdują się w stanie dużego zniszczenia (fot. 4a i 4b). Budynek stolarni został wpisany do Rejestru Zabytków WKZ;

8 J. Kosmaty 138 Fot. 4a. Budynek stolarni, 1993 rok Photo. 4a. Carpenter s shop s building in 1993 Fot. 4b. Budynek stolarni, 2007 rok Photo. 4b. Carpenter s shop s building in 2007 nowoczesny szyb Kopernik, na którym miała opierać się restrukturyzacja kopalń wałbrzyskich, został zasypany, a obiekty przyszybowe zostały całkowicie wyburzone (fot. 5a i 5b). Zlikwidowanie tego szybu stanowi istotną przyczynę zaniechania dalszej działalności górniczej kopalni przez kolejne podmioty gospodarcze krajowe i zagraniczne.; Fot. 5a. Szyb Kopernik pod koniec lat 80. XX w. Photo. 5a. Kopernik shaft in late 1980s Fot. 5b. Teren po szybie Kopernik, 2007 rok Photo 5b. Land after Kopernik shaft in 2007 szyb Wojciech, najstarszy szyb Zagłębia Wałbrzyskiego (1860 r.), wpisany został do Rejestru Zabytków WKZ. Szyb został zasypany, a wieża szybowa po wyrabowaniu z niej części metalowych jest w stanie dużego zniszczenia; szyb Irena, wpisany do Rejestru Zabytków WKZ, został przekazany na cele gospodarcze osobie prywatnej. W budynku maszyny wyciągowej znajduje się pierwsza elektryczna maszyna wyciągowa w Zagłębiu Wałbrzyskim (1908 r.). Mimo

9 Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach 139 pilnowania w sposób ciągły przez Kopalnianą Straż Przemysłową, wyrabowano z niej elementy wykonane z metali kolorowych; szyb Gabriel wraz ze sztolnią ćwiczebną dla szkolnictwa górniczego (fot. 6a i 6b) na szybie tym powstało pierwsze w Wałbrzychu Muzeum Starej i Nowej Techniki Górniczej. Zgromadzono tu najstarsze maszyny i urządzenia górnicze, dokumenty i mapy z Zagłębia Wałbrzyskiego. Muzeum to cieszyło się wielką popularnością. Po likwidacji kopalń obiekt został przekazany do Zespołu Szkół Zawodowych. Dyrektor Szkoły przekazał wszystkie maszyny i urządzenia górnicze do punktu złomu. Był to jeden z najbardziej barbarzyńskich aktów w historii techniki i kultury górniczej w tym czasie. Obiekty po Ośrodku Szkolenia Zawodowego wyburzono całkowicie; Fot. 6a. Sztolnia Gwarek podczas otwarcia. Photo. 6a. Gwarek drift during an opening ceremony Fot. 6b. Sztolnia Gwarek, 2007 rok Photo. 6b. Gwarek drift in 2007 hałdy są rekultywowane przez zalesienie Pole szybu Barbara w Kuźnicach Świdnickich Wieża szybu Barbara, budynek administracji, kotłownia, nowoczesna łaźnia z 1941 roku, znajdujące się w bardzo dobrym stanie, oraz kilka innych budynków przyszybowych zostały całkowicie wyburzone. Teren przekazany Skarbowi Państwa jest do dziś niezagospodarowany (fot. 7a i 7b);

10 140 J. Kosmaty Fot. 7a. Szyb Barbara pod koniec lat 80. XX w. Photo. 7a. Barbara shaft in late 1980s Fot. 7b. Teren po szybie Barbara, 2007 rok Photo. 7b. Land after Barbara shaft in 2007 wieża szybu Józef została sprzedana osobie prywatnej i jest wykorzystywana do celów gospodarczych; hałda została zalesiona i przekazana Administracji Lasów Państwowych Pole szybu Witold w Gorcach Wieże szybów Witold z budynkiem maszyny wyciągowej i budynkiem administracyjnym zostały przekazane Gminie Boguszów-Gorce, która chce tam urządzić lokalne muzeum górnictwa (fot. 8). Fot. 8. Szyb Witold pod koniec lat 80. XX w. Photo. 8. Witold shaft in late 1980s Fot. 9. Wyremontowany budynek po łaźni górniczej, obecnie TBS, 2007 rok Photo. 9. A renovated building of a former mine bath, now a dwelling house, 2007 budynek łaźni górniczej został przebudowany na budynek mieszkalny. Jest to przykład bardzo sensownego wykorzystanie obiektu (fot. 9); szyb Jerzy po zasypaniu szybu obiekty przyszybowe zostały wyburzone całkowicie, natomiast budynek łaźni został przekazany osobie prywatnej na cele gospodarcze;

11 Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach 141 szyb wentylacyjny Klara po zasypaniu szybu obiekty przyszybowe zostały przekazane osobie prywatnej na cele gospodarcze. Przy szybie zachowały się dyfuzory wentylacyjne i hala przyszybowa; tereny rekreacyjne przy szybie Klara (hala sportowa, boisko sportowe) przekazano Gminie Boguszów-Gorce. Są przez Gminę utrzymane w dobrym stanie. 5. Aktualny stan obiektów byłej kopalni Thorez 5.1. Pole centralne Julia Dzięki staraniom wielu ludzi, w obiektach pola Julia utworzono Muzeum Przemysłu i Techniki, stanowiące filię Muzeum Rejestrowanego w Wałbrzychu. Muzeum Przemysłu i Techniki obecnie jest przekształcane na Park Wielokulturowy Stara Kopalnia. Wszystkie budynki, budowle oraz maszyny górnicze zostały włączone do Muzeum, w tym szyb Julia z 1867 roku, szyb Sobótka z 1874 roku, budynki: łaźni górniczej z 1915 roku, przeróbki mechanicznej z 1888 roku, warsztatów mechanicznych z 1872 roku. Wszystkie obiekty wpisano do Rejestru Zabytków WKZ (fot. 10). Obecnie planowana jest rewitalizacja obiektów przemysłowych KWK Julia. Rewitalizacja ta przyczyni się do zwiększenia dostępności obiektów Parku dla społeczności lokalnej oraz osób przyjezdnych, w tym turystów. Zwiększy to atrakcyjność miasta Wałbrzycha oraz wpłynie na poprawę sytuacji ekonomicznej regionu. Fot. 10. Szyby Julia i Sobótka kopalni Julia, obecnie Park Wielokulturowy Stara Kopalnia Photo. 10. Julia and Sobótka shafts of Julia mine, now Multicultural Park The Old Mine W czerwcu 2010 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego podpisał w łaźni górniczej przy szybie Julia dokumenty gwarantujące finansowanie rewitalizacji obiektów z Funduszy Europejskich, przy współfinansowaniu Urzędu Miasta Wałbrzycha. Prace mają

12 142 J. Kosmaty się rozpocząć w maju 2011 roku. Rewitalizacja w pierwszym etapie będzie polegała na generalnym remoncie 11 obiektów i ich adaptacji na cele muzealne, kulturalne, gastronomiczne, rozrywkowe oraz na siedziby organizacji pozarządowych. Przewiduje się również konserwację ponad 5000 eksponatów technicznych oraz historyczno-artystycznych Rejon szybów wentylacyjnych Po zasypaniu szybu wentylacyjnego Jan, obiekty przyszybowe zostały sprzedane osobie prywatnej i niekonserwowane niszczeją. Maszynę wyciągową wyzłomowano, a budynek maszyny wyciągowej został spalony. Budynek Stacji Ratowniczej został przekazany osobie prywatnej i wykorzystany jest do celów gospodarczych; Wieża szybu wentylacyjnego Tytus (1924 r.) wpisana do Rejestru Zabytków WKZ pierwszy szyb w Zagłębiu Wałbrzyskim z wieżą basztową o konstrukcji żelbetowej, z maszyną wyciągową na głowicy wieży, przekazana została osobie prywatnej i aktualnie niszczeje Pole wschodnie kopalni Julia Wieża szybu Chwalibóg, pierwsza wieża szybowa w Zagłębiu Wałbrzyskim o konstrukcji nitowanej (1888 r.), wpisana do Rejestru Zabytków WKZ, sprzedana została osobie prywatnej, niekonserwowana niszczeje (fot. 11a i 11b). Fot. 11a. Szyb Chwalibóg pod koniec lat 80. XX w. Photo. 11a. Chwalibóg shaft in late 1980s Fot. 11b. Szyb Chwalibóg w 1998 roku Photo. 11b. Chwalibóg shaft in 1998 szyb Teresa (1888 r.), wpisany do Rejestru Zabytków WKZ po zasypaniu szybu budynek nadszybia został przekazany osobie prywatnej. Właściciel obiektu,

13 Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach 143 J. Mazur, wyremontował go i utworzył w nim salon samochodowy Nissana, ale również Muzeum Górnictwa i Sportów Motorowych (fot. 12a i 12b). Fot. 12a. Szyb Teresa w połowie lat 90. XX w. Photo. 12a. Teresa shaft in middle 1990s Fot. 12b. Szyb Teresa w 2007 roku Photo. 12b. Teresa shaft in Zagospodarowanie hałd i osadników W granicach miasta Wałbrzycha, w okresie powojennym, powierzchnia hałd wzrosła o 157,3 ha. W okresie rozpoczęcia likwidacji zagłębia wałbrzyskiego było 7 hałd czynnych oraz kilka nieczynnych, na których już nie składowano odpadów pogórniczych, ale wymagających również rekultywacji. Pozostało również 7 osadników. Hałdy rekultywowano w kierunku leśnym, rzadziej w kierunku rekreacyjnym. W Wałbrzychu przeważały hałdy o profilu stożkowym, co wymagało wcześniejszej rekultywacji technicznej, polegającej na odpowiednim wyprofilowaniu powierzchni, wykonania szlaków komunikacyjnych i uregulowaniu stosunków wodnych. Dopiero w drugim etapie następowała rekultywacja biologiczna, polegająca na zatrawieniu i zalesieniu hałd odpowiednio dobranym zestawem gatunkowym traw, krzewów i drzew. Dobrze zrekultywowane hałdy wpisują się w górski, zalesiony krajobraz Wałbrzycha. Aktualnie stan rekultywacji hałd przedstawia się następująco: hałda Wiesław byłej KWK Thorez, zrekultywowana w kierunku leśnym i częściowo rekreacyjnym, przekazana została Skarbowi Państwa. Na hałdzie tej odbywają się rajdy motorowe i motokrosy samochodów terenowych, hałda Victoria byłej KWK Victoria, zrekultywowana w kierunku leśnym, została przekazana Skarbowi Państwa, hałda Matylda byłej KWK Wałbrzych, zrekultywowana w kierunku leśnym, została przekazana Skarbowi Państwa,

14 144 J. Kosmaty hałda Krakus byłej KWK Thorez, zrekultywowana w kierunku leśnym, została przekazana Administracji Lasów Państwowych, hałda 1-go Maja byłej KWK Wałbrzych, zrekultywowana w kierunku leśnym, została przekazana Administracji Lasów Państwowych, hałda Moniuszki byłej KWK Wałbrzych (fot. 13), obecnie jest w trakcie rekultywacji. Zakończono już rekultywację techniczną, w wyniku której powstały boiska do gier sportowych, place zabaw dla dzieci, punkty widokowe, ścieżki spacerowe i rowerowe, parking samochodowy. Obecnie kontynuowany jest drugi etap, czyli rekultywacja biologiczna, polegająca na sadzeniu drzew i krzewów, wysiewie nawozów i traw. Ostateczny termin zakończenia rekultywacji planowany jest na 31 grudnia 2015 roku; hałda Staszic byłej KWK Wałbrzych na terenie tej hałdy występowało pole pożarowe, które aktualnie zostało już wygaszone. Obecnie trwają prace przy rekultywacji biologicznej. Planowane jej zakończenie to 31 grudnia 2015 roku. Fot. 13a. Rozpoczęcie sypania zwału za ulicą Moniuszki w 1976 r. Photo. 13a. Beginning of building a heap at the back of Moniuszko Street in 1976 Fot. 13b. Hałda przy ul. Moniuszki rekultywacja Photo. 13b. Mine slag heap in Moniuszko Street rehabilitation Osadniki są zagospodarowane w sposób następujący: dwa osadniki Victoria Gaj byłej KWK Victoria od 2003 roku ich właścicielem jest firma Ekomarles z Wrocławia, która zajmuje się pozyskiwaniem surowców wtórnych, paliwa alternatywnego (osadnik zawiera kilkanaście procent węgla) oraz przeróbką odpadów wtórnych, osadnik Zbiornik Centralny Moniuszki byłej KWK Wałbrzych właścicielem jest firma MoBruk, która zajmuje się odzyskiwaniem z niego mułów węglowych, osadnik 1-go Maja byłej KWK Wałbrzych osadnik jest własnością Gminy Wałbrzych. Zbiornik jest suchy, obecnie niezagospodarowany,

15 Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach 145 trzy osadniki byłej KWK Thorez są własnością firmy Carbo-Julia z Czech, która zajmuje się odzyskiwaniem z niego mułów węglowych. 7. Sprawy społeczne Likwidacja zagłębia węglowego spowodowała w tym rejonie wzrost bezrobocia, które wówczas było minimalne (rys. 1). W 2002 roku stopa bezrobocia osiągnęła 27,7%. Po 2002 roku bezrobocie maleje w wyniku, przede wszystkim, osiągania przez bezrobotnych wieku emerytalnego. Duża liczba byłych wałbrzyskich górników w wieku produkcyjnym pracuje w innych krajach: w Czechach, Hiszpanii, Anglii, a nawet w Islandii. Górnicy byli grupą zawodową szczególnie dotkniętą bezrobociem, ponieważ nawet ich bardzo wysokie kwalifikacje zawodowe były absolutnie nieprzydatne w innych branżach. Natomiast bezrobocie w innych grupach zawodowych, takich jak: mechanicy, elektrycy itp., powoli spada. Pracownicy o takich specjalnościach zawodowych, znajdują zatrudnienie np. w Wałbrzyskiej Strefie Ekonomicznej lub wyjeżdżają do pracy w krajach Unii Europejskiej. Wiele młodzieży wyjeżdżającej na studia do Wrocławia lub innych ośrodków akademickich, po ich ukończeniu nie wraca już do Wałbrzycha. W efekcie, związanych z poszukiwaniem zatrudnienia, ruchów migracyjnych, ludność Wałbrzycha w okresie ostatnich 20 lat zmniejszyła się o 17,5 tys. mieszkańców. Rys. 1. Stopa bezrobocia w Wałbrzychu Fig. 1. Unemployment rate in Wałbrzych

16 146 J. Kosmaty 8. Próba oceny procesu likwidacji kopalń wałbrzyskich Likwidacja kopalń wałbrzyskich nie była procesem do końca przemyślanym. Popełniono, szczególnie w okresie jej realizacji, wiele błędów. Podejmowano różne decyzje, kierując się bardziej względami politycznymi niż zasadami ekonomii. Należało w sposób systematyczny zmniejszać obciążenia kopalń bagażem socjalno-kulturalnym, przekazując je władzom lokalnym, które w tamtym czasie nie były przygotowane na przyjęcie i zagospodarowanie tak dużego obciążenia w tak krótkim czasie. 1. Zasadniczym problemem przeprowadzonej restrukturyzacji przemysłu węglowego w Wałbrzychu był brak doświadczenia i wiedzy instytucji nadrzędnych, prowadzących restrukturyzację, oraz bezpośrednich likwidatorów, w zakresie transformacji systemów gospodarczych. Tak ogromny proces likwidacyjny był przeprowadzany w Polsce po raz pierwszy i może dlatego restrukturyzację górnictwa w Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym prowadzono w sposób chaotyczny i nieskoordynowany. Działania ograniczone zostały praktycznie do fizycznej likwidacji kopalń; zakończenia wydobycia, redukcji zatrudnienia i sprzedaży majątku bez realnej wyceny jego rzeczywistej wartości. Nie przeprowadzono również właściwej oceny społecznych, ekonomicznych i gospodarczych konsekwencji likwidacji Zagłębia Wałbrzyskiego. 2. Ówczesny rząd nie dotrzymał umów społecznych, np. zapisu: Likwidacja prowadzona będzie równolegle z tworzeniem w Wałbrzychu nowych miejsc pracy. Nowych miejsc pracy nie utworzono. W efekcie powstało w Wałbrzychu gigantyczne bezrobocie sięgające w pewnych okresach ponad 32%. Najwięcej kłopotów ze znalezieniem zatrudnienia mieli górnicy z kilkunastoletnim stażem pracy, którzy byli za młodzi na emerytury, ale za starzy na przekwalifikowanie się. W związku z tym nastąpiła duża emigracja zarobkowa górników. Wydano, i do dziś wydaje się, ogromne sumy pieniędzy na zasiłki dla bezrobotnych i szkolenia adaptacyjne dla górników. 3. Likwidacja kopalń Zagłębia Wałbrzyskiego pociągnęła za sobą likwidację przedsiębiorstw kooperujących oraz pracujących na potrzeby przemysłu węglowego, np. Dolnośląskie Przedsiębiorstwo Robót Górniczych, Przedsiębiorstwo Transportowe, Przedsiębiorstwo Gospodarki Materiałowej, Biuro Projektów Separator, Przedsiębiorstwo Węglosan, Grupa Robót Budowlanych nr 8, lub spowodowała ograniczenia produkcji w pozostałych, które współpracowały z górnictwem, np. Huta Karol.

17 Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach Zasypanie nowego szybu Kopernik i wyburzenie jego wieży położyło bezpowrotny kres planom utworzenia w Wałbrzychu jednej, nowoczesnej kopalni, która przy istniejących jeszcze zasobach złoża miała realne szanse bytu. Jako przykład może służyć podobna kopalnia, pracująca na tym samym złożu po stronie czeskiej, oraz proces otwierania zamkniętych, w tym samym czasie co wałbrzyskie, ale niezlikwidowanych, kopalń angielskich. Likwidacja szybu Kopernik uniemożliwia ponowne otwarcie kopalni w Wałbrzychu. Basztową wieżę szybu Kopernik zamiast wyburzać można było wykorzystywać do celów turystycznych, jak np. Wienerturm w Wiedniu czy inne wieże widokowe np. w Bernie, Kopenhadze lub Berlinie. 5. Doprowadzono do kompletnej ruiny Dom Kultury Kopalni Węgla Kamiennego Wałbrzych, który pełnił ważną rolę ośrodka kulturalno-oświatowego dla wałbrzyskiej młodzieży, doprowadzono do stanu ruiny stadion sportowy Klubu Górnik Wałbrzych, na którym ćwiczyło kilka tysięcy młodzieży zorganizowanej w sekcjach młodzieżowych, a także ćwiczyła młodzież okolicznych szkół. Znaczna część tej młodzieży, często z rodzin patologicznych, nie mając innych zajęć, poszła na ulicę. 6. Zniszczono, przy biernej postawie służb konserwatorskich, dużą liczbę zabytków techniki i architektury, np. ostatnią parową maszynę wyciągową z szybu Zbigniew, stolarnię przy szybie Victoria, sprężarki z szybu Krakus, wieżę szybu Powietrzny itd. 7. Wiele budynków pokopalnianych w stanie kompletnej ruiny stwarza tylko zagrożenie dla społeczeństwa. Górnictwo wyzbywa się budynków na rzecz gmin, które nie mają środków ani na ich remont, ani na ich wyburzenie. 8. Likwidacja spowodowała duże rozprężenie moralne i dyscyplinarne, które stało się przyczyną kradzieży mienia na wszystkich szczeblach. Powstawały gangi złodziei złomu, które były tolerowane przez pseudostrażników z Zakładowych Straży Przemysłowych. 9. Kilka bardzo udanych przekazań mienia w dobre zarządzanie i odpowiednie ich wykorzystanie, np. obiekty szybu Teresa, łaźnia przy szybie Witold, obiekty sportowe w Gorcach, Muzeum Przemysłu i Techniki, nie przesłania wielu popełnionych błędów. Rejon Zagłębia Wałbrzyskiego długo będzie odczuwał skutki nienajlepiej przeprowadzonej akcji restrukturyzacji górnictwa. BIBLIOGRAFIA 1. Białonoga D.: Efekty restrukturyzacji Wałbrzyskiego Okręgu Przemysłowego. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Piechowicz J.: Zielone strony. Nowe Wiadomości Wałbrzyskie, Wałbrzych, 29 listopada 2010.

18 148 J. Kosmaty 3. Praca zbiorowa: Człowiek i środowisko wobec procesu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego. Konferencja Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Szczyrk, lutego Praca zbiorowa: Diagnoza środowiska naturalnego, gospodarki i infrastruktury w wałbrzyskich rejonach likwidowanej eksploatacji górniczej. Poltegor-Instytut, Wrocław Praca zbiorowa: Doświadczenia z likwidacji zakładów górniczych. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa, Zamek Książ, maj Praca zbiorowa: Eksploatacja górnicza a ochrona powierzchni, Doświadczenia z wałbrzyskich kopalń. GIG, Katowice Praca zbiorowa: Historyczne okręgi przemysłowe w okresie dezindustrializacji, Politechnika Wrocławska, Wrocław Praca zbiorowa: Restrukturyzacja gospodarki w regionie wałbrzyskim i kierunki długookresowego rozwoju. Poltegor-Instytut, Wrocław Program dostosowania górnictwa węgla kamiennego do warunków gospodarki rynkowej i międzynarodowej konkurencyjności. Warszawa, 30 kwietnia Recenzent: Dr hab. inż. Stanisław Duży, prof. nzw. w Pol. Śl. Abstract The aim of the study is to write the last chapter of the history of coal mine extraction in Wałbrzych region, the chapter to be called Liquidation of the Coal Basin. The liquidation was the first to be conducted in coal mining industry. People in charge of it had not had any previous experience in the field which resulted in numerous mistakes such as for example: social agreements with mines workers were not kept; new workplaces were to be organized in parallel with liquidation of workplaces in mines, however it never happened; in the estimate of the mines profitability technical and economic matters were not separated from social matters; mines maintained overexpanded social infrastructure such as hospitals, mining vocational schools, nurseries, crèches, culture centers, sports facilities and others; an already advanced construction of one state-of-the-art integrated Kopernik mine in Wałbrzych was given up; the new mine was previously supposed to replace three out-ofdate ones; liquidation of mines accompanied by liquidation of enterprises supplying mining led to huge unemployment in the town of Wałbrzych. As a result of mines liquidation a lot of money was additionally spent to rehabilitate and revitalize post mining land. Another result was a decrease in Wałbrzych s population by 850 inhabitants each year.