Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych

Transkrypt

1 94 Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych Medico-legal problems of providing first aid to victims of traffic accidents Czesław Żaba 1,4/, Paweł Świderski 1/, Zbigniew Żaba 2/, Jerzy T. Marcinkowski 3/, Roland Podlewski 2/, Janusz Kołowski 1/ 1/ Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 2/ Klinika Anestezjologii, Intensywnej Terapii i Leczenia Bólu, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 3/ Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 4/ Pracownia Badania Wypadków Drogowych, Instytut Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra Jana Sehna w Krakowie Przedstawiono prawno-medyczne aspekty udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych i dokonano analizy aktów prawnych w kontekście udzielania pierwszej pomocy. W analizowanych aktach prawnych stwierdza się nieścisłości, a nawet rozbieżności dotyczące udzielania tej pomocy, jej zakresu a także zwolnienia z tego obowiązku. Problem udzielenia pomocy lub jej odmowy nadal jest aktualny, ponieważ powszechnie nie są znane wszystkie podstawy prawne o tym mówiące, a niektóre z nich w ostatnim okresie uległy zmianie. Słowa kluczowe: pierwsza pomoc, pomoc medyczna, ofiary wypadków drogowych Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: In the paper, legal and medical problems are presented of providing assistance to victims of traffic accidents. Legal acts have been analyzed in the aspect of help provision. Inconsistencies and even divergences have been pointed out between individual regulations of the legal acts. Particular attention has been paid to circumstances of help provision, its scope and situations when provision of assistance is no longer binding. The problem of providing help or refusing to provide help seems according to the authors actual since not all respective legal grounds are generally known. Key words: first aid, medical assistance, traffic accidents victims Adres do korespondencji / Address for correspondence Czesław Żaba Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Święcickiego 6, Poznań tel./fax , tel , czaba@ump.edu.pl Wprowadzenie W Polsce do najczęstszych przyczyn zgonów od kilku lat należą choroby układu krążenia, nowotwory i urazy, wśród których najliczniejszą grupę stanowią wypadki komunikacyjne. Według danych Komendy Głównej Policji w 2009 roku wydarzyło się wypadków drogowych, w wyniku których 4572 osoby poniosły śmierć, a rannych zostało osób. Najczęściej uczestnicy ruchu drogowego ginęli w wypadkach drogowych, które wydarzyły się poza obszarem zabudowanym, a więc w dużej części w miejscach o utrudnionym dostępie do fachowej pomocy medycznej, a co piąta ofiara wypadku poza obszarem zabudowanym ponosiła śmierć [18]. W związku z bardzo dużą ilością wypadków i ciągle zwiększającą się liczbą uczestników ruchu drogowego, ważne jest posiadanie odpowiedniej wiedzy dotyczącej zachowania się podczas kolizji na drodze, zwłaszcza, jeśli podczas zdarzenia są osoby ranne, a na miejsce nie przybyły jeszcze wykwalifikowane służby ratownicze. Od naszego postępowania może zależeć czyjeś zdrowie lub życie. Natomiast nieodpowiednie zachowanie może nie tylko przynieść szkodę poszkodowanemu, ale również mieć dla nas, uczestników ruchu drogowego, poważne skutki prawne. Obowiązek udzielania pomocy poszkodowanym Jedną z podstawowych norm moralnych, znajdujących powszechną akceptację, jest nakaz udzielenia pomocy człowiekowi, którego życie lub zdrowie narażone jest na niebezpieczeństwo. Ta norma moralna stała się normą prawną i znalazła odzwierciedlenie w zapisach Kodeksu karnego. Kodeks karny

2 Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych 95 w rozdziale XXI Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu nakłada na każdego obywatela obowiązek udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w bezpośrednim niebezpieczeństwie utraty życia lub ciężkiego uszkodzenia ciała, zawarty w artykule 162 kk (nieudzielenie pomocy). Paragraf 1 artykułu 162 kk stanowi: kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Warunkiem karalności na podstawie art kk jest niepodjęcie działań zmierzających do udzielenia pomocy, nawet gdyby szanse uchylenia niebezpieczeństwa były niewielkie. Przestępstwo to jest dokonane z chwilą uchylenia się od udzielenia pomocy w warunkach opisanych w tym przepisie, chociażby nie nastąpił żaden efektywny skutek w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu osoby zagrożonej [1, 4]. Przestępstwo określone w art kk jest typowym przestępstwem formalnym z zaniechania. Odpowiedzialność karna związana jest z samym niewykonaniem ciążącego na sprawcy obowiązku udzielenia pomocy zagrożonemu człowiekowi. Obowiązek ten ma charakter powszechny i dotyczy każdego, kto znalazł się w sytuacji bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu innego człowieka. Podmiotem czynu zabronionego, określonego w art kk, może być każda osoba, która była świadkiem niebezpieczeństwa grożącego innej osobie, bądź w inny sposób (np. za pośrednictwem osób trzecich) dowiaduje się o nim. W rozumieniu tego przepisu, nie tylko od pracowników służby zdrowia (lekarza, pielęgniarki, ratownika), lecz od każdej osoby wymaga się aktywnego przeciwdziałania niebezpieczeństwu grożącemu życiu lub zdrowiu innego człowieka. Jest to przestępstwo powszechne. Przedmiotem ochrony jest życie lub zdrowie człowieka, znajdującego się w położeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla tych dóbr. Przestępstwo z artykułu 162 Kodeksu karnego jest umyślne, tzn. sprawca ma świadomość położenia grożącego bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia ofiary, a ponadto jest świadomy możności udzielenia pomocy. Natomiast nie jest przestępstwem nieumyślne nieudzielanie pomocy. Niebezpieczeństwo musi zagrażać życiu lub bardzo poważnie zdrowiu poszkodowanego i musi być bezpośrednie, tj. musi zagrażać realnie, w najbliższej chwili. Groźba bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia musi istnieć obiektywnie. W przypadku, gdy zgon już nastąpił, nie może być mowy o znajdowaniu się w położeniu zagrażającym życiu ofiary [1, 17]. W rozumieniu art. 162 kk najważniejszy jest obowiązek niesienia pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, bez względu na to czy istnieje szansa uratowania życia, czy nie. Tak więc bez znaczenia jest okoliczność, że niesiona pomoc nie mogłaby ofierze uratować życia. Liczy się tylko fakt udzielenia pomocy lub jej zaniechania. Dopóki ofiara żyje, mimo iż doznała poważnych obrażeń ciała, jej życiu zagraża niebezpieczeństwo, aż do momentu zgonu. Artykuł 162 kk nie określa enumeratywnie zakresu udzielanej pomocy. Określony obowiązek udzielenia pomocy należy interpretować niezwykle szeroko. Wynika z tego, że każda pomoc jest ważna i cenna. Taka pomoc jest rozumiana jako ogólna, a nie tylko medyczna, która wykracza poza ramy dyspozycji przepisu art. 162 k., i jest tylko jednym z elementów obowiązku zawodowego lekarza, pielęgniarki czy ratownika medycznego. Pomoc ta nie ogranicza się tylko do kwalifikowanej pierwszej pomocy udzielonej przez osoby czy instytucje do tego ustanowione, ale obejmuje czynności pierwszej pomocy, której udzielić może każda osoba. Art. 162 kk nie wymaga konkretnych kompetencji w zakresie podejmowanych czynności. Najistotniejsze jest aby podjąć działania w zamiarze pomocy osobie poszkodowanej [14, 17]. Warunkiem odpowiedzialności za nieudzielenie pomocy poszkodowanemu jest możność jej udzielenia bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Wynika z tego, że prawo nie stawia obowiązku udzielania pomocy w sposób bezwzględny, ponieważ ogranicza go do sytuacji, w których możliwe jest to bez narażenia siebie lub innych osób. Sytuacja, w której osoba nie będąca lekarzem, pielęgniarką lub ratownikiem medycznym obawia się udzielenia pomocy ze względu na możliwość kontaktu z krwią poszkodowanego i ewentualnego zakażenia wirusem HIV, takiej pomocy może nie udzielić. Natomiast jeżeli sam udzielający pomocy jest zainfekowany wirusem HIV, nie powinien udzielać pomocy, której udzielenie nieuchronnie związane jest z ryzykiem zainfekowania HIV. W przypadku, gdy jej udzieli mimo nieznacznego ryzyka, które jednak wystąpi, nie powinien ponosić odpowiedzialności, ponieważ on działał w stanie wyższej konieczności w rozumieniu art. 26 kk. Również niebezpieczeństwo powstania szkody majątkowej nie zwalnia od obowiązku udzielenia pomocy [8, 17, 19].

3 96 Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): Zgodnie z zapisem 2 art. 162 Kodeksu karnego zniesiona jest odpowiedzialność karna za nieudzielenie pomocy, jeżeli niezwłoczna pomoc możliwa jest ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej, a więc w przypadku, gdy możliwa jest pomoc ze strony lekarzy, pielęgniarek lub ratowników medycznych, a oczekiwanie na pomoc nie spowoduje uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego. W takiej sytuacji od udzielania pomocy osoba nieprzeszkolona może odstąpić. Z zapisu 2 wynika również, że od udzielenia pomocy może odstąpić, gdy skuteczna pomoc musiałaby polegać na poddaniu się zabiegowi lekarskiemu koniecznemu w takiej sytuacji (np. transfuzji krwi), chociaż mogło to uratować osobę zagrożoną. Pomoc ofierze wypadku nie może wykraczać poza możliwości i doświadczenie życiowe osoby udzielającej pomocy. Zależnie od okoliczności danego wypadku pomoc udzielana przez osobę nie będącą lekarzem może ograniczyć się do niezwłocznego wezwania służb ratownictwa medycznego [14, 17]. Podobny obowiązek udzielenia pomocy nakłada Kodeks wykroczeń w art. 93, dotyczącym ściśle uczestników ruchu drogowego. Art. 93 kw dotyczy wypadków drogowych, w których jest ofiara (ranny lub ranni). Jeżeli nastąpiła śmierć ofiary na miejscu, to obowiązek udzielenia pomocy staje się bezcelowy. Obowiązek pomocy występuje także w sytuacji, gdy nie ma rannego lub rannych, lecz powstaje zagrożenie dla uczestnika wypadku np. osoby unieruchomionej w rozbitym pojeździe, która nie może samodzielnie opuścić pojazdu. Osobę taką należy także traktować jako ofiarę wypadku, a uczestnik wypadku zobowiązany jest udzielić jej pomocy. Za uczestniczącego w wypadku trzeba uznawać zarówno sprawcę lub pokrzywdzonego, który doznał obrażeń, jak i osobę, która nie poniosła żadnego uszczerbku, ale znajdowała się wśród osób biorących udział w wypadku, np. jako pasażer pojazdu. W pewnym sytuacjach, co nie jest odosobnione, sprawca wypadku może być jednocześnie ofiarą [2]. Kodeks wykroczeń ogranicza karalność tylko do osób prowadzących pojazdy, stanowiąc w art. 93 1: prowadzący pojazd, który, uczestnicząc w wypadku drogowym, nie udziela niezwłocznej pomocy ofierze wypadku, podlega karze aresztu albo grzywny. Uczestnik wypadku drogowego ma obowiązek udzielić pomocy osobie w nim poszkodowanej (ofierze) także w przypadku, gdy ona sama ten wypadek spowodowała lub się do niego przyczyniła. Artykuł 93 kw nakłada obowiązek udzielenia niezwłocznej pomocy ofierze wypadku, lecz nie precyzuje jej zakresu. Udzielona pomoc zależy od możliwości i wiedzy osoby, która jej udziela. Zakres pomocy może polegać na zatamowaniu krwawienia, ułożenia ofiary w pozycji bezpiecznej lub wezwaniu pogotowia ratunkowego. Tylko kierujący pojazdem, który uczestniczył w wypadku drogowym odpowiada za nieudzielanie pomocy w myśl art. 93 kw, jeżeli jego czyn nie wyczerpuje znamion przestępstwa z art. 162 Kodeksu karnego, a więc w sytuacji, gdy ofiara wymagała udzielenia pomocy w rozumieniu art. 93 kw, ale nie znajdowała się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia w myśl art. 162 kk. Ofiara wypadku drogowego może znaleźć się jednak w sytuacji bezpośredniego niebezpieczeństwa, o którym mowa w art. 162 kk., wtedy na każdej osobie (sprawcy wypadku, świadku itd.) ciąży obowiązek udzielenia pomocy. Natomiast jeżeli uczestnik wypadku drogowego z rannymi, którego zachowanie nie wyczerpuje znamion przestępstwa drogowego, nie zatrzyma prowadzonego pojazdu na miejscu zdarzenia i nie udzieli niezwłocznie pomocy ofierze tego wypadku, może ponosić odpowiedzialność za takie postępowanie na podstawie art kk. lub art kw. [1, 2, 5]. Ustawa prawo o ruchu drogowym także nakłada obowiązek udzielenia pomocy. Z artykułu 44 prawa o ruchu drogowym wynika, że kierujący pojazdem ma obowiązek udzielenia niezbędnej pomocy ofiarom wypadku oraz wezwać pogotowie ratunkowe i policję, jeżeli w wypadku są zabici lub ranni. Art. 44 ust. 2 pkt. 1 nakazuje udzielenie ofiarom wypadku niezbędnej pomocy i to niezwłocznej, w rozumieniu art. 93 Kodeksu wykroczeń. Sposób i zakres pomocy zależy od możliwości kierującego. Ustęp 3 artykułu 44 Kodeksu drogowego określa, że obowiązek udzielenia pomocy dotyczy nie tylko osób prowadzących pojazd, ale także innych osób uczestniczących w wypadku (sprawca i ofiara, ale również świadkowie) [12]. Powszechny obowiązek niezwłocznego udzielenia pomocy i niezwłocznego zawiadomienia centrum powiadamiania ratunkowego wynika także z Ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym z dnia 8 września z dnia 2006 r. (Dz. U r. nr 191 poz. 1410) ze zmianami z dnia 22 października 2010 r. (Dz. U nr 219 poz. 1443). System Państwowego Ratownictwa Medycznego został powołany w celu zapewnienia pomocy każdej osobie znajdującej się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Art. 4. Ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym (PRM) mówi, że kto zauważy osobę lub osoby znajdujące się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego lub jest świadkiem zdarzenia powodującego taki stan, w miarę posiadanych możliwości i umiejętności ma obowiązek niezwłocznego podjęcia działań zmierzających do skutecznego powia-

4 Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych 97 domienia o tym zdarzeniu podmiotów ustawowo powołanych do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Artykuł 4 Ustawy o PRM na każdą osobę, która zauważyła lub jest świadkiem zdarzenia, w którym są osoby znajdujące się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, nakłada obowiązek niezwłocznego działania mającego na celu powiadomienie o zdarzeniu odpowiednich podmiotów (służby ratownicze). Stan nagłego zagrożenia zdrowotnego został zdefiniowany w art. 3 pkt. 8 Ustawy o PRM jako stan polegający na nagłym lub przewidywanym w krótkim czasie wystąpieniu objawów pogarszania zdrowia, wskutek czego może dojść do poważnego uszkodzenia funkcji organizmu lub uszkodzenia ciała, lub utraty życia, wymagający natychmiastowego podjęcia medycznych czynności ratunkowych i leczenia. Również w Kodeksie karnym w art. 162 jest użyte pojęcie bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, co zostało omówione powyżej. Zakres działania jest określony przez możliwości i umiejętności adresata przepisu oraz przez skutek w postaci powiadomienia odpowiednich podmiotów. Możliwości i umiejętności wynikają z oceny indywidualnej danej osoby i okoliczności zdarzenia. Lekarz będzie inaczej oceniany niż osoba, która nie zna podstaw udzielania pierwszej pomocy. Mamy tu do czynienia z normą powszechną przekształconą w prawny obowiązek. Art. 4 Ustawy o PRM powinien być rozpatrywany łącznie z art. 162 Kodeksu karnego [6, 11]. Art. 5 Ustawy o PRM stanowi, że osoba udzielająca kwalifikowanej pierwszej pomocy oraz podejmująca medyczne czynności ratunkowe korzysta z ochrony przewidzianej w Ustawie Kodeks karny dla funkcjonariuszy publicznych. Osoba udzielająca pomocy może poświęcić dobra osobiste innej osoby, inne niż życie lub zdrowie, a także dobra majątkowe w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla ratowania życia lub zdrowia osoby znajdującej się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego (tzw. stan wyższej konieczności). Zgodnie z powyższymi zapisami, osoby udzielające pomocy (również nienależące do personelu medycznego) korzystają z ochrony przewidzianej dla funkcjonariusza publicznego wynikającej z art. 222 Kodeksu karnego (naruszenie nietykalności funkcjonariusza, zagrożone karą pozbawienia wolności do lat trzech). Stan wyższej konieczności odnosi się do ochrony dobra osobistego w postaci życia i zdrowia. Tylko konieczność ratowania życia i zdrowia będzie powodem dla poświęcenia innych dóbr osobistych i majątkowych innej osoby jak np. wolność, nietykalność w rozumieniu art. 23 k.c. Kwalifikowana pierwsza pomoc została zdefiniowana w art. 3 pkt. 2 Ustawy o PRM jako czynności podejmowane przez ratownika medycznego wobec osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Natomiast pierwsza pomoc została zdefiniowana w art. 3 pkt. 7 Ustawy o PRM jako zespół czynności podejmowanych w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego wykonywanych przez osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia. Czynności podjęte w ramach pierwszej pomocy przez osobę znajdująca się na miejscu zdarzenia winny być prowadzone do czasu podjęcia czynności kwalifikowanej pierwszej pomocy przez przybyłego ratownika [11]. Obowiązek udzielania pomocy przez lekarza, pielęgniarkę i ratownika medycznego w świetle aktualnych przepisów prawa Obowiązek udzielania pomocy przez lekarza, w przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu ma podwójny charakter tj. powszechny i zawodowy. Pierwszy rodzaj obowiązku (powszechny) zobowiązuje każdego do udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowie (art. 162 Kodeksu karnego). Drugi rodzaj obowiązku pomocy w stosunku do lekarzy to obowiązek zawodowy, wynikający z Ustawy o zawodzie lekarza. Ustawa o zawodzie lekarza i lekarza dentysty nakłada na lekarza obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej. Art. 30 tej Ustawy określa, że lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki. Powstanie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia albo innego stanu niecierpiącego zwłoki (np. wypadek, utrata przytomności, próba samobójstwa) powoduje obowiązek udzielenia pomocy. Tak więc są to sytuacje, w których stan zdrowia chorego wymaga bezzwłocznej pomocy. Osoba potrzebująca pomocy musi znajdować się w bezpośrednim otoczeniu lekarza, (np. lekarz jest świadkiem wypadku), aby on mógł udzielić pomocy. Lekarz jest zobowiązany udzielenia pomocy, gdy zostanie wezwany przez inną osobę. Obowiązek udzielenia pomocy przez lekarza jest niezależny od rokowania stanu zdrowia ofiary [10, 15]. Artykuł 30 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty nie zawiera żadnego odstępstwa od zasady udzielenia pomocy, w tym także konieczności liczenia się z wolą pacjenta, jest więc w swym zapisie radykalny i rygorystyczny. Jest to obowiązek bezwzględny, różniący się w tym względzie z art.

5 kk, który wskazuje możliwość odstąpienia od udzielenia pomocy. Każdy lekarz, bez względu na możliwość uzyskania pomocy ze strony wykwalifikowanych służb ratowniczych, niezależnie od posiadanej specjalizacji, niezależnie od tego czy ciąży na nim ponadto jakieś zobowiązanie szczególne, wynikające np. z umowy o pracę czy innego stosunku kontraktowego, ma obowiązek udzielenia pomocy. W związku z tym do lekarza, który wypełnia swój zawodowy obowiązek należy odnosić artykuł 30 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, a nie artykuł 162 Kodeksu karnego [9]. Obowiązek zawodowy lekarza nie określa żadnych granic, a więc może on być ograniczony wyłącznie ogólnymi przesłankami zdolności do działania w myśl reguły ultra posse nemo obligatur (nikt nie ma obowiązku czynić więcej, niż może). Okolicznością wyłączającą obowiązek udzielenia pomocy jest brak zdolności lekarza do działania z powodu choroby, stanu psychofizycznego, wykonywania innych czynności takich jak np. udzielanie pomocy, bądź innej czynności lekarskiej, która nie może być przerwana. Art. 30 Ustawy mówi wyłącznie o pomocy lekarskiej, a zatem nie dotyczy np. ratownictwa niemedycznego. Lekarz nie ma obowiązku wyciągać topielców z wody ani pogorzelców z ognia, ponieważ nie jest to zakres pomocy lekarskiej. Lekarz nie ma obowiązku niesienia pomocy, gdy narażone jest jego życie np. w wypadku drogowym zapalił się jeden z pojazdów, lekarz nie ma obowiązku wyciągać z pojazdu poszkodowanego, albo ratować tonącego, jeśli sam nie umie pływać. Jeśli lekarz mający udzielić pomocy ma pod swoją opieką dziecko i udzielenie pomocy wymaga pozostawienia dziecka samego, co mogłoby się wiązać z zagrożeniem życia tego dziecka, również nie musi udzielić takiej pomocy [7, 9, 10]. Natomiast, gdy niebezpieczeństwo wynika z rodzaju choroby (np. choroba zakaźna, AIDS, itp.) osoby wymagającej pomocy, lekarz ma obowiązek udzielić pomocy, nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste, ponieważ wykonywanie zawodu lekarza wiąże się z tego rodzaju ryzykiem. Jeśli istnieje ryzyko kontaktu z krwią poszkodowanego, a więc ryzyko zakażenia chorobą zakaźną, a lekarz nie posiada odpowiedniego wyposażenia to jest także zobowiązany do udzielenia pomocy [8, 13, 19]. Obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej jest także ujęty w Kodeksie Etyki Lekarskiej (KEL) w art. 69, który mówi, że lekarz nie może odmówić pomocy lekarskiej w przypadkach niecierpiących zwłoki, jeśli pacjent nie ma możliwości uzyskania jej ze strony instytucji powołanych do udzielenia pomocy. Określenie przypadki niecierpiące zwłoki Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): jest ogólnikowe. Artykuł ten nie określa, w jakich sytuacjach obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej występuje. Kodeks Etyki Lekarskiej w artykule 7 zezwala w szczególnych przypadkach odstąpić od udzielenia pomocy, jednak z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki. W myśl art. 10 KEL lekarz w swoim działaniu może wykroczyć poza swoje umiejętności zawodowe [3]. Pielęgniarka, zgodnie z artykułem 19 Ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej, ma obowiązek udzielić pomocy w każdym przypadku niebezpieczeństwa utraty życia, poważnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta, zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami zawodowymi. Pielęgniarki i położne są zobowiązane do udzielania pomocy w takich samych okolicznościach jak lekarze, różnią się jedynie zakresem kompetencji [16]. Zapisy Ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym stanowią, iż zawód ratownika medycznego może wykonywać osoba, która prócz posiadania zdolności do czynności prawnych, stanu zdrowia pozwalającego na wykonywanie zawodu i znajomości języka polskiego, musi spełniać następujące wymagania: ukończone studia wyższe na kierunku (specjalności) ratownictwo medyczne lub ukończona publiczna szkoła policealna albo niepubliczna szkoła policealna o uprawnieniach szkoły publicznej oraz posiadanie dyplomu potwierdzającego uzyskanie tytułu zawodowego ratownika medycznego. Wykonywanie zawodu ratownika medycznego polega m.in. na: zabezpieczeniu osób znajdujących się w miejscu zdarzenia oraz podejmowaniu działań zapobiegających zwiększeniu liczby ofiar, dokonywaniu oceny stanu zdrowia osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i podejmowaniu medycznych czynności ratunkowych, transportowaniu osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, komunikowaniu się z osobą w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i udzielaniu jej wsparcia psychicznego. Zgodnie z dyspozycją Ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym szczegółowy zakres czynności ratunkowych ratowników medycznych określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu medycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez ratownika medycznego (Dz. U. z 2007 r. Nr 4, poz. 33) oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia z dnia 14 stycznia 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu medycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez ratownika medycznego (Dz. U. z 2009 r. Nr 11, poz. 64). Załączniki do tych rozporządzeń szczegółowo wskazują zakres czynności, które mogą być podej-

6 Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych 99 mowane przez ratownika medycznego samodzielnie i pod nadzorem lekarza oraz wymieniają leki, które ratownik może podać choremu. Do licznych czynności ratunkowych, które ratownik może wykonać samodzielnie należą m.in. czynności związane z udrażnianiem dróg oddechowych, tlenoterapia, defibrylacja, monitorowanie parametrów życiowych, wykonywanie wkłuć dożylnych, opatrywanie ran, unieruchamianie złamań, itp., a wśród bardziej skomplikowanych należy wymienić m.in. intubację dotchawiczą w laryngoskopii bezpośredniej w nagłym zatrzymaniu krążenia przez usta lub przez nos, bez użycia środków zwiotczających, odbarczenie odmy prężnej drogą nakłucia jamy opłucnowej czy odebranie porodu nagłego w warunkach pozaszpitalnych. Pod nadzorem lekarza ratownik medyczny może przeprowadzić m.in. intubację dotchawiczą z użyciem środków zwiotczających, kardiowersję elektryczną i elektrostymulację zewnętrzną, cewnikowanie pęcherza moczowego czy zakładanie sondy żołądkowej i płukanie żołądka. Załącznik do wspomnianego rozporządzenia Ministra Zdrowia wymienia łącznie 28 leków, które może podać pacjentowi ratownik medyczny, w tym głównie preparaty stosowane w resuscytacji krążeniowo-oddechowej oraz płyny infuzyjne. Zakres czynności ratunkowych, które ratownik medyczny może podjąć samodzielnie wraz z zestawem leków, którym dysponuje, pozwala na fachowe udzielenie pomocy ofiarom wypadków drogowych w większości przypadków, a zatem właściwa pomoc medyczna może być udzielona także przez zespoły ratownictwa medycznego, składające się wyłącznie z ratowników medycznych, bez obecności lekarza. W przypadku udzielania pomocy medycznej osobom rannym w wypadkach drogowych decydującym czynnikiem jest jak najszybszy transport poszkodowanego do szpitala i monitorowanie parametrów życiowych chorego, co należy do głównych zadań zespołów ratownictwa złożonych z ratowników medycznych. Podsumowanie 1. Zgodnie z przepisami prawnymi każdy obywatel ma obowiązek udzielenia pomocy osobie znajdującej w stanie grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. 2. Lekarz, pielęgniarka lub ratownik medyczny nie mogą odmówić pomocy osobie, która znajduje się w stanie niecierpiącym zwłoki i grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, a udzielenie pomocy nie powoduje zagrożenia dla ich zdrowia lub życia. 3. Możliwości odstępstwa od udzielenia pomocy ofierze wypadku w rozumieniu prawa są ściśle określone i nieliczne. Piśmiennictwo 1. Bafia J, Miodunki K, Siewierski M. Kodeks karny komentarz. Wyd Prawn, Warszawa 1987: Bojarski M, Kadecki W. Kodeks wykroczeń z komentarzem. Of Wyd Profi, Warszawa 1995: ***Kodeks Etyki Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004 r. z późn. zm. 4. ***Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) 5. ***Kodeks wykroczeń z dnia 20 maja 1971 r. (Dz. U. z 1971 r. nr 12, poz. 114 z późn. zm.) 6. Konieczny J, Wawrzynowicz A, Patalas E. Ratownictwo w systemie bezpieczeństwa publicznego wybór źródeł. Garmond Of Wyd, Poznań-Inowrocław 2002, 9, 36, 39, Kordel K. Nieudzielenie pomocy dylematy. Materiały konferencyjne V Ogólnopolskiego Forum Prawniczo- Medycznego Aktualne problemy prawa medycznego, Warszawa, r.: Kubicki L. HIV/AIDS odmowa leczenia i nieudzielanie pomocy medycznej. Wyd Poznańskie 2001: Kubicki L. Prawo medyczne. Wyd Med Urban & Partner 2003: Nesterowicz M. Prawo medyczne. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora, Toruń 1994: Poździocha S, Guła P. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym komentarz. ABC, Warszawa 2008: ***Prawo o ruchu drogowym z dnia 20 czerwca 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 98, poz. 602 z późn. zm.) 13. Szwarca A. J. AIDS i prawo karne. Wyd Poznańskie 1996: Świątek B. Obowiązek ratowania życia. Postępy Medycyny Sądowej i Kryminologii 1997, 3: ***Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U Nr 28 poz. 152 z późn. zm.) 16. ***Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej. (Dz. U. z 1996 r. Nr 91 poz. 410 z późn. zm.) 17. Wojciechowski J. Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo. Wyd Librata, Warszawa 1998, ***Wypadki drogowe w Polsce w 2009 roku. Komenda Główna Policji, Biuro Ruchu Drogowego, Wydział Profilaktyki i Analiz, Warszawa Zamirowska A, Żołnowska A, Smereka J. Zasady postępowania z chorymi zakażonymi HIV w stanach zagrożenia życia. Medycyna Intensywna i Ratunkowa. Wyd Med Urban & Partner 2002: