Z Lawonem Barszczeuskim, białoruskim opozycjonistą, tłumaczem i pisarzem, rozmawiają Karolina Słowik i Zbigniew Rokita

Transkrypt

1 Lodówki na wierzbie Z Lawonem Barszczeuskim, białoruskim opozycjonistą, tłumaczem i pisarzem, rozmawiają Karolina Słowik i Zbigniew Rokita NOWA EUROPA WSCHODNIA: Jakie są trzy najbardziej charakterystyczne cechy Białorusinów? LAWON BARSZCZEUSKI: Brak wiary we własne siły, ostrożność i strach przed wojną. Dwadzieścia lat temu wymieniłby Pan te same cechy? Łukaszenka rządzi od 1994 roku w jakim stopniu zdążył w tym czasie zmienić białoruską mentalność? Rzeczywiście, odcisnął trwałe piętno, które nie przeminie wraz z jego odejściem. Łukaszenka nie tyle doprowadził jednak do wykształcenia się nowej mentalności Białorusinów, ile po krótkim okresie demokratyzacji zakonserwował myślenie sowieckie. A czym różnią się młodsze pokolenia od starszych? Dzisiejsi trzydziestopięciolatkowie byli dziećmi, gdy Łukaszenka dochodził do władzy. Średnia wieku mężczyzn na Białorusi to trzydzieści sześć lat, a z tego płynie wniosek, że połowa społeczeństwa nie wie, jak to jest być rządzonym przez kogoś innego. Młodzi rzeczywiście są inni. Akceptują ten system, bo nie wiedzą, jak to jest żyć w innym, ale jednocześnie myślą, jak go przechytrzyć skłamać, pokombinować, ustawić się. Są cynikami, materialistami, którzy wciąż czują się kontrolowani. Białorusini stają się też w coraz większym stopniu społeczeństwem miejskim: w 1994 roku dwie trzecie ludności miejskiej stanowili mieszkańcy miast w pierwszym lub drugim pokoleniu. Dla przykładu, w 1964 roku w Mińsku żyło mniej niż 500 tysięcy osób, a w 1972 roku już milion. Wpłynęła na to reforma Aleksieja Kosygina, premiera w czasach radzieckich, na podstawie której kołchoźnicy otrzymywali paszporty pozwalające im przemieszczać się po kraju. A czy młodzi Białorusini są apolityczni? Tak, mają poczucie, że nic od nich nie zależy i że lepiej się nie wychylać. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku walczyli, teraz już nie. Przykłady można mnożyć: w połowie lat dziewięćdziesiątych przed Uniwersytetem Państwowym w Mińsku codziennie wystawiano oficjalną czerwono-zieloną flagę i któryś ze studentów każdego dnia na jej miejscu umieszczał biało-czerwono-białą. Rektor postanowił więc zabezpieczyć państwową flagę, otaczając ją grubym szkłem tym

2 132 Reportaż rektorem był zresztą Aleksandr Kazulin, w przyszłości jeden z głównych polityków opozycji. Czy mimo wszystko wokół łukaszenkizmu i jego symboli takich jak flaga, hymn, porządek, nie powstała neobiałoruska tożsamość? System dał Białorusinom wiele cech dystynktywnych, które pozwoliły im poczuć, że nie są już ludźmi sowieckimi czy młodszymi braćmi Rosjan, ale czymś odrębnym. Tak, ale co z tego, skoro ta tożsamość jest słaba. Na Białorusi jest jak na wschodzie Ukrainy tam też ludzie godzili się na lekcje ukraińskiego czy państwowe symbole, ale kiedy trzeba było tego kraju bronić, okazało się, że niewielu jest na to gotowych. Białorusini chcą wierzyć, że ktoś przyjdzie i......i przelicytuje Łukaszenkę. Oznacza to, że młodzi Białorusini byliby w stanie przehandlować swoją niepodległość? Tak uważam. Jak to zmienić? Białorusini muszą przestać traktować białoruskich intelektualistów jak wrogów, bo ich potrzebują. Tymczasem ci ostatni byli w ubiegłym stuleciu potwornie doświadczeni. Inteligencja, która powstała w latach dwudziestych XX wieku, najpierw została zdziesiątkowana przez czystki stalinowskie, a w czasie II wojny światowej stanęła przed tragicznym wyborem: współpracować czy walczyć z Niemcami. Dylemat był trudny, ponieważ hitlerowcy pozwalali Białorusinom na więcej niż Polakom: mogliśmy zakładać swoje szkoły, nawet namiastki uniwersytetów. Białoruscy intelektualiści,

3 Lodówki na wierzbie z L. Barszczeuskim rozmawiają K. Słowik i Z. Rokita Rozmowa 133 którzy zdecydowali się na tworzenie białoruskiego życia kulturalnego na ziemiach zajętych przez Niemców, musieli uciekać lub byli represjonowani po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej w 1944 roku. W porozumieniu społeczeństwa i inteligencji przeszkadzała też sowiecka ideologia, zgodnie z którą osoby niepracujące fizycznie traktowano jak kogoś gorszego. Ale wy, białoruscy intelektualiści, też potrzebujecie społeczeństwa powstała między wami ogromna przepaść. Oceniając z perspektywy dwudziestu lat, co mogliście zrobić inaczej? Stworzyć państwo podziemne, w którym życie kulturalne i oświatowe toczyłoby się niezależnie od politycznego. A czy na Białorusi istnieje dziś choć namiastka państwa podziemnego? Moje środowisko koncentruje się na prowadzonym przez nas liceum. W Mińsku działa ono jak inne placówki tego typu, a poza stolicą oferuje zajęcia uzupełniające w soboty i niedziele. Mieścimy się na obrzeżach Mińska. Ale matury w ten sposób młodzież nie otrzyma? Formalnie działamy jako filia polskiej szkoły, uczniowie otrzymują polskie wykształcenie. Daje nam to możliwość prowadzenia zajęć po białorusku i samodzielnego układania programu jest to szczególnie ważne w przypadku takich przedmiotów jak historia, wiedza o społeczeństwie czy język białoruski. Mamy sześćdziesięciu uczniów w czterech klasach. Kiedyś było ich więcej, ale dziś nie możemy nawet otwarcie informować o istnieniu placówki. Mało tego uczniowie boją się czasem mówić znajomym, do jakiej szkoły chodzą, bo tamci mogą napisać donos. A co złego jest w państwowych szkołach? Po pierwsze, językiem, w którym odbywają się lekcje, jest niemal wyłącznie rosyjski, a po drugie, powrócono do sowieckiego modelu edukacji. Od nauczyciela nie wymaga się, żeby uczył na wysokim poziomie, a zamiast tego ma obowiązek kontrolować poglądy uczniów, prześwietlać ich życie osobiste. Nauczyciele są przy tym najczęściej zatrudniani na rok i w zależności od ich postawy umowa zostaje przedłużona bądź nie ma to gwarantować lojalność. Gdyby mógł Pan zdecydować: albo w białoruskich szkołach nauka będzie na wyższym poziomie, albo pozostanie na takim samym, ale językiem wykładowym będzie białoruski co by Pan wybrał? Poziom nauki. Jednym z przedmiotów jest język białoruski, więc polepszenie standardów wpłynie również na lepszą jego znajomość wśród uczniów. Póki co, dzieci uczą się białoruskiego po łebkach, a kończąc szkołę, wcale go nie znają. A czy intelektualistom udało się znaleźć wspólny język z białoruskim społeczeństwem?

4 134 Rozmowa Lodówki na wierzbie z L. Barszczeuskim rozmawiają K. Słowik i Z. Rokita Nie udało się. To wyjątkowy przypadek, kiedy elita przegrała z ludem. Łukaszenka doszedł dwadzieścia lat temu do władzy właśnie dlatego, że ten język znalazł. On obiecywał, że jutro każdy dostanie lodówkę Mińsk, a my, iż po przeprowadzeniu trudnych reform za kilka lat będziemy żyć jak w Czechosłowacji. Tymczasem Czechosłowacji już nie ma, o was mało kto słyszy, a Łukaszenka dalej obiecuje gruszki a raczej lodówki na wierzbie. Spójrzmy na język z innej perspektywy: czy nie ma Pan wrażenia, że język białoruski stał się apolityczny? W Mińsku hipsterzy chodzą na kursy, stało się to modne, bo już nie kojarzy się z opozycją. Rzeczywiście, pojawia się coraz więcej miejsc, gdzie ten język można poznać. Pozakładali je byli uczniowie naszego liceum, jak Franciszak Wiaczorka czy Hleb Łabadzienka. Te kursy sprzyjają oswojeniu się z białoruskim, ale koniec końców to show, trudno go tam opanować na dobrym poziomie. Potrzebna jest zmiana systemu edukacji. Jeszcze w 1994 roku w Mińsku do szkół białoruskojęzycznych poszło 64 procent uczniów. Później prestiż białoruskiego bardzo się obniżył. Dlaczego? Między innymi dlatego, że kojarzona z białoruskim opozycja zawiodła. Zabrakło nam czasu. Gdyby Łukaszenka pojawił się kilka lat później, to nie byłby już w stanie wywrócić wszystkiego do góry nogami między innymi zdławić języka białoruskiego. Już Lenin powiedział, że każda kucharka powinna nauczyć się rządzić państwem. Łukaszenka doszedł do władzy, a z czasem język białoruski zaczął dzielić społeczeństwo. W zeszłym roku w Kuropatach działacz BNF Jurij Bieleńkij powiedział, że Białorusini, którzy mówią po rosyjsku, są w armii okupanta i strzelają do swojego narodu. Takie słowa odbierają większości obywateli prawo do bycia Białorusinami. Tak, to zbyt mocna wypowiedź. Niemniej trzeba znać własny język, żeby zbudować swoje państwo. Łukaszenka nie zwalczał zresztą białoruskiego, żeby uderzyć w przeciwników politycznych. Zdarzają mu się momenty szczerości i kiedyś wyjawił mediom, że do zamknięcia białoruskojęzycznych szkół doszło pod naciskiem Moskwy: w zamian otrzymaliśmy między innymi tańsze surowce. Dziś pod wpływem odnoszącej się do Ukrainy rosyjskiej propagandy również w naszym kraju na osoby białoruskojęzyczne patrzy się jak na banderowców. Wniosek jest prosty: to nie Łukaszenka sprzeciwia się białoruskiemu szkolnictwu, a Rosja. Kiedyś ktoś powiedział, że gdyby dziś cały naród zaczął mówić po białorusku, jutro reżim by upadł. Mnie się tymczasem wydaje, że trzeciego dnia sam Łukaszenka przeszedłby na białoruski i jakoś się wybronił. On traktuje nasz język instrumentalnie, a tymczasem różnica między inteligencją a prezydentem jest taka, że o ile on myśli o Białorusi

5 Lodówki na wierzbie z L. Barszczeuskim rozmawiają K. Słowik i Z. Rokita Rozmowa 135 w perspektywie swojego życia, o tyle my musimy myśleć o następnych pokoleniach. A czy osoba rosyjskojęzyczna może być białoruskim patriotą? Może, ale tylko tymczasowo. Ma obowiązek bronić języka białoruskiego, nasza mowa musi być częścią tożsamości patrioty. Ciekawą kwestią jest stosunek Białorusinów do Europy jako nośnika pewnych wartości. Na Białorusi najczęściej słyszymy, że Europa pełna jest biedaków, homoseksualistów, narkomanów i ludzi otyłych. Tymczasem intelektualiści mają funkcję mediacyjną, powinniście oswoić społeczeństwo z Zachodem. Ale badania pokazują, że większość Białorusinów wybiera Europę. Jakie badania? Na Białorusi trudno o obiektywne dane: ludzie boją się szczerze odpowiadać, przeprowadzający badania rozdają kwestionariusze znajomym, a publicyści bazują na ośrodkach emigracyjnych jak litewskie NISEPI. Istotne jest to, że Białorusini jeżdżą do Europy najpierw dwa miliony czarnobylskich dzieci miało tę możliwość, a obecnie kilka milionów obywateli przynajmniej raz było na Zachodzie. Widzieli inne standardy na własne oczy. Ale większość jeździ na zakupy do Białegostoku. Ogromna część Białorusinów popiera europejskie wartości i odpowiada im tamtejszy poziom życia, ale wybierają Rosję, bo to gwarantuje życie spokojne i bez wojny. To walka dwóch iluzji iluzji niepodległości w sojuszu z Moskwą i iluzji, że Zachód zgodzi się, abyśmy stali się jego częścią. Białoruś nie ma niestety swojej zachodniej Ukrainy. Atrakcyjność Europy sprawia też, że część naszych elit wyjeżdża z kraju i nie wraca. Bo chcą zmian. Głosuje Pan podczas wyborów? W wyborach parlamentarnych nie biorę udziału, rezultaty są w góry ukartowane. Ale jest Pan opozycjonistą rolnik z Wołkowyska, który widzi, że opozycja bojkotuje wybory parlamentarne, a potem namawia go do poparcia jej w prezydenckich, może nie zrozumieć, o co w tym chodzi. Wybory prezydenckie są zrozumiałe dla tego rolnika, wtedy głosuje on na konkretnego człowieka. A czy Pan docenia białoruskie społeczeństwo? Tak. Lawon Barszczeuski jest białoruskim tłumaczem, pisarzem, poetą i politykiem. W latach deputowany do białoruskiej Rady Najwyższej z ramienia Białoruskiego Frontu Narodowego, a w latach lider ugrupowania. Na język białoruski przełożył między innymi utwory Czesława Miłosza, Sofoklesa, Petrarki, Johanna Wolfganga Goethego, Bertolta Brechta i Stanisława Wyspiańskiego.