AKTUALNE WYTYCZNE OCENY NARA ENIA ZAWODOWEGO NA NIELASEROWE PROMIENIOWENIE OPTCZNE MARCIN KRAUSE, MAREK PROFAKA

Transkrypt

1 AKTUALNE WYTYCZNE OCENY NARA ENIA ZAWODOWEGO NA NIELASEROWE PROMIENIOWENIE OPTCZNE MARCIN KRAUSE, MAREK PROFAKA Streszczenie Opracowanie podejmuje aktualn obecnie problematyk oceny nara enia zawodowego, na przykładzie promieniowania optycznego. W artykule tym przedstawiono nast puj ce zagadnienia: identyfikacja wymaga i wytycznych dotycz cych promieniowania optycznego, przegl d terminologii dotycz cej oceny promieniowania optycznego, przepisy bezpiecze stwa i higieny pracy dotycz ce promieniowania optycznego, procedury i kryteria oceny promieniowania optycznego. Słowa kluczowe: bhp, ocena nara enia zawodowego, promieniowanie optyczne 1. Identyfikacja wymaga i wytycznych dotycz cych promieniowania optycznego Aktualne wymagania prawne dotycz ce promieniowania optycznego okre la rozporz dzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie bezpiecze stwa i higieny pracy przy pracach zwi zanych z ekspozycj na promieniowanie optyczne (Dz.U ). Przepisy rozporz dzenia wdra aj postanowienia dyrektywy 2006/25/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie minimalnych wymaga w zakresie ochrony zdrowia i bezpiecze stwa dotycz cych nara enia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (sztucznym promieniowaniem optycznym), tj. dziewi tnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG. Rozporz dzenie okre la minimalne wymagania dotycz ce: wyznaczania poziomu ekspozycji, oceny ryzyka zawodowego, unikania lub ograniczania ryzyka zawodowego, informowania i szkolenia pracowników przy pracach, przy których mo e wyst pi ekspozycja pracownika na promieniowanie optyczne w postaci promieniowania nielaserowego lub laserowego. Przepisów rozporz dzenia nie stosuje si przy pracach zwi zanych z ekspozycj na naturalne promieniowanie optyczne. Zał cznik obejmuje zasady wyznaczania poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne dla promieniowania nielaserowego i laserowego. Inne wymagania prawne dotycz ce oceny nara enia zawodowego na promieniowanie optyczne to m.in.: Rozporz dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrze nia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpiecze stwa i higieny pracy (Dz.U ; z po n. zm.). 39a. 3. (Dz.U ) Pracodawca prowadzi dokumentacj oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezb dnych rodków profilaktycznych. Dokument potwierdzaj cy dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzgl dnia w szczególno ci: o opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie: stosowanych maszyn, na-

2 144 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny nara enia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne rz dzi i materiałów, wykonywanych zada, wyst puj cych na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uci liwych czynników rodowiska pracy, stosowanych rodków ochrony zbiorowej i indywidualnej, osób pracuj cych na tym stanowisku; o wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla ka dego z czynników rodowiska pracy oraz niezb dne rodki profilaktyczne zmniejszaj ce ryzyko; o dat przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonuj ce oceny. Rozporz dzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniaj ce rozporz dzenie w sprawie najwy szych dopuszczalnych st e i nat e czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U ). W rozporz dzeniu ustalono dla czynników szkodliwych dla zdrowia warto ci najwy szych dopuszczalnych st e chemicznych i pyłowych, okre lone w zał czniku nr 1 (substancje chemiczne, pyły), oraz warto ci najwy szych dopuszczalnych nat e, okre lone w zał czniku nr 2 (hałas, drgania mechaniczne, mikroklimat, promieniowanie optyczne, pola i promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie cz stotliwo ci 0 Hz 300 GHz). Zał cznik 2 Wykaz najwy szych dopuszczalnych nat e fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy Cz D Promieniowanie optyczne: 1. Promieniowanie nielaserowe. 2. Promieniowanie laserowe. Rozporz dzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie bada i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U ; zm. Dz.U ). Rozporz dzenie reguluje: tryb, metody, rodzaj i cz stotliwo wykonywania bada i pomiarów; przypadki, w których jest konieczne przeprowadzenie bada ci głych; wymagania, jakie powinny spełnia laboratoria wykonuj ce badania i pomiary; sposób rejestrowania i przechowywania wyników bada i pomiarów; wzory dokumentów oraz sposób udost pniania wyników bada i pomiarów pracownikom. 4. Pracodawca przed przyst pieniem do przeprowadzania bada i pomiarów szkodliwych dla zdrowia wyst puj cych w rodowisku pracy dokonuje rozeznania: procesów technologicznych i wyst puj cych w nich czynników szkodliwych dla zdrowia w celu ich wytypowania do oznaczenia w rodowisku pracy; organizacji i sposobu wykonywania pracy. 7. Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia wyst puj cych w rodowisku pracy przeprowadzaj laboratoria posiadaj ce akredytacj na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodno ci (Dz.U ). Rozporz dzenie Ministra Zdrowia z dnia r. zmieniaj ce rozporz dzenie w sprawie przeprowadzania bada lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzecze lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U ). Rozporz dzenie okre la: zakres wst pnych, okresowych i kontrolnych bada lekarskich pracowników, tryb ich przeprowadzania oraz sposób dokumentowania i kontroli tych bada ; cz stotliwo wykonywania bada okresowych; zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezb dnej z uwagi na warunki pracy; tryb wydawania i przechowywania orzecze lekarskich. 6. Zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, nie-

3 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, zb dnej z uwagi na warunki pracy obejmuje: 3a) w przypadku gdy pracownicy wykonuj prac w warunkach przekrocze warto ci maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji na promieniowanie optyczne oraz w przypadku gdy w wyniku bada lekarskich stwierdzono u pracownika chorob lub niekorzystne dla zdrowia skutki, które w opinii lekarza s wynikiem nara enia na promieniowanie optyczne w pracy, lekarz sprawuj cy opiek zdrowotn : o zawiadamia pracowników o wynikach bada lekarskich oraz informuje, jakim badaniom lekarskim powinni si podda po ustaniu nara enia na promieniowanie optyczne, o dokonuje okresowych analiz wyników kontroli zdrowia pracowników oraz informuje pracodawc o wynikach tych analiz z uwzgl dnieniem tajemnicy lekarskiej. Zał cznik nr 1 Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania bada profilaktycznych pracowników. I Czynniki fizyczne 7. Promieniowanie optyczne: Promieniowanie nadfioletowe: o badania wst pne: lekarskie ogólne, ze zwróceniem uwagi na skór, okulistyczne, ze zwróceniem uwagi na stan spojówek, rogówek i soczewek, w zale no ci od wskaza dermatologiczne; pomocnicze w zale no ci od wskaza ; o badania okresowe i ostatnie badanie okresowe: identycznie jak badania wst pne; o cz stotliwo bada : co 3 lata; o narz dy (układy) krytyczne: narz d wzroku, skóra; o uwagi: u osób powy ej 50. roku ycia nara onych na promieniowanie optyczne powy ej 10 lat, badania okresowe powinny by powtarzane co 2 lata. Promieniowanie podczerwone: o badania wst pne: lekarskie ogólne, ze zwróceniem uwagi na skór, okulistyczne, ze zwróceniem uwagi na stan spojówek, siatkówek i soczewek; pomocnicze w zale no ci od wskaza ; o badania okresowe i ostatnie badanie okresowe: identycznie jak badania wst pne; o cz stotliwo bada : co 3 lata; o narz dy (układy) krytyczne: narz d wzroku, skóra. Promieniowanie widzialne ( wiatło): o badania wst pne: lekarskie ogólne, okulistyczne, ze zwróceniem uwagi na stan siatkówek; pomocnicze w zale no ci od wskaza ; o badania okresowe i ostatnie badanie okresowe: identycznie jak badania wst pne; o cz stotliwo bada : co 3 lata; o narz dy (układy) krytyczne: narz d wzroku. Promieniowanie laserowe: o badania wst pne: lekarskie ogólne, ze zwróceniem uwagi na skór, okulistyczne, ze zwróceniem uwagi na stan rogówek, soczewek i siatkówek; pomocnicze w zale no- ci od wskaza ; o badania okresowe i ostatnie badanie okresowe: identycznie jak badania wst pne; o cz stotliwo bada : co 3 lata; o narz dy (układy) krytyczne: narz d wzroku, skóra. Rozporz dzenie Rady Ministrów z dnia 10 wrze nia 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbro-

4 146 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny nara enia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne nionych kobietom (Dz.U ; zm. Dz.U ). Zał cznik Wykaz prac szczególnie uci liwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet IV Prace nara aj ce na działanie pól elektromagnetycznych, promieniowania jonizuj cego i nadfioletowego oraz prace przy monitorach ekranowych 1. Kobietom w ci y: 2) Prace w rodowisku, w którym wyst puje przekroczenie ¼ warto ci najwy szych dopuszczalnych nat e promieniowania nadfioletowego (...) Rozporz dzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U ; z po n. zm.). Zał cznik 1 Wykaz prac wzbronionych młodocianym II. Prace w nara eniu na szkodliwe działanie czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych 3. Prace w nara eniu na szkodliwe działanie czynników fizycznych: 3) Prace w warunkach nara enia na promieniowanie laserowe. 4) Prace w warunkach nara enia na promieniowanie nadfioletowe, zwłaszcza emitowane przez technologiczne urz dzenia przemysłowe, w tym w szczególno ci przy spawaniu, ci ciu i napawaniu metali. Zał cznik 2 Wykaz niektórych rodzajów prac wzbronionych młodocianym, przy których zezwala si na zatrudnianie młodocianych w wieku powy ej 16 lat. II. Prace w nara eniu na szkodliwe działanie czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych 3. Prace w nara eniu na szkodliwe działanie czynników fizycznych: 1) Prace chłopców w wieku powy ej 17 lat: a) przy spawaniu, ci ciu i stapianiu metali, z wył czeniem metali kolorowych oraz spawania wewn trz zbiorników i pod wod, pod warunkiem wykonywania ich nie dłu ej ni 3 godziny na dob oraz 60 godzin w całym okresie szkolenia zawodowego ( ) Podstawowe normy techniczne dotycz ce promieniowania optycznego to m.in.: PN-E-01005: Ap1:2004 Technika wietlna Terminologia. PN-T-05687:2002 Ochrona przed promieniowaniem optycznym Metody pomiaru promieniowania widzialnego i podczerwonego na stanowiskach pracy (nieobowiazuj ca). PN-T-06589:2002 Ochrona przed promieniowaniem optycznym Metody pomiaru promieniowania nadfioletowego na stanowiskach pracy. PN-EN :2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne Cz 1: Promieniowanie nadfioletowe emitowane przez ródła sztuczne na stanowisku pracy. PN-EN :2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne Cz 2: Promieniowanie widzialne i podczerwone emitowane przez ródła sztuczne na stanowisku pracy. PN-EN :2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne Cz 3: Promieniowanie nadfioletowe emitowane przez sło ce. PN-EN :2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne Cz 4: Terminologia i wielko ci stosowane w pomiarach ekspozycji na promieniowanie nadfioletowe, widzialne i podczerwone. PN-EN :2010 Bezpiecze stwo urz dze laserowych Cz 1: Klasyfikacja sprz tu

5 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, i wymagania. PN-T-06704:2003 Zestawienie maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji dla niekoherentnego (nielaserowego) promieniowania optycznego. PN-EN :2004 wiatło i o wietlenie O wietlenie miejsc pracy Cz 1: Miejsca pracy we wn trzach. PN-EN : Ap1: Ap2:2010 wiatło i o wietlenie O wietlenie miejsc pracy Cz 2: Miejsca pracy na zewn trz. 2. Przegl d terminologii dotycz cej oceny promieniowania optycznego Promieniowanie optyczne jest cz ci widma promieniowania elektromagnetycznego o długo- ciach fali w zakresie od 100 nm do 1 mm. Przykładowe klasyfikacje promieniowania optycznego: według charakteru: promieniowanie laserowe i nielaserowe (niespójne, niekoherentne); według ródła: promieniowanie naturalne i sztuczne; według zakresu: promieniowanie nadfioletowe, widzialne i podczerwone. Promieniowanie nadfioletowe (UV), czyli nadfiolet promieniowanie optyczne o długo ci fali w przedziale od 100 nm do 400 nm; zakres nadfioletu dzieli si na pasma: UVA ( nm), UVB ( nm) oraz UVC ( nm). Promieniowanie widzialne (VIS), czyli wiatło promieniowanie optyczne o długo ci fali w przedziale od 380 nm do 780 nm. Promieniowanie podczerwone (IR), czyli podczerwie promieniowanie optyczne o długo ci fali w przedziale od 780 nm do 1 mm; zakres podczerwieni dzieli si na pasma: IRA ( nm), IRB ( nm) oraz IRC (3000 nm 1 mm). Grupy szczególnego ryzyka dla promieniowania optycznego pracownicy, którzy: podlegaj szczególnej ochronie zdrowia na podstawie odr bnych przepisów, w szczególno ci kobiety w ci y [6] oraz młodociani [7]; maj stwierdzone schorzenia powoduj ce nadwra liwo na promieniowanie optyczne lub stosuj rodki fotouczulaj ce. Maksymalna dopuszczalna ekspozycja (MDE) dla promieniowania optycznego poziom promieniowania, na który w normalnych warunkach pracy mog by eksponowane osoby bez doznania szkodliwych skutków dla zdrowia. Warto ci MDE dla promieniowania optycznego maksymalne dopuszczalne ekspozycje na promieniowanie optyczne, okre lone w przepisach rozporz dzenia [3]. Warto ci MDE dla promieniowania nielaserowego s wyra ane jako nat enie napromieniowania, napromieniowanie lub luminancja energetyczna. Poziom promieniowania warto parametrów charakteryzuj cych promieniowanie optyczne jako fizyczny czynnik szkodliwy dla zdrowia w rodowisku pracy. Poziom ekspozycji poziom promieniowania po uwzgl dnieniu rodków ochrony zbiorowej, zastosowanych w celu ograniczenia ekspozycji pracownika na promieniowanie optyczne. Przykładowe sposoby oddziaływania promieniowania optycznego: działanie korzystne (niezb dne do prawidłowego rozwoju i działalno ci człowieka) lub działanie szkodliwe dla zdrowia (prowadz ce do uszkodzenia oczu lub skóry); działanie na skór (nara ona tkanka, tkanki s siednie, cały organizm) lub działanie na oczy (rogówka, spojówka, soczewka, siatkówka);

6 148 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny nara enia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne reakcja termiczna (zagro enie termiczne) lub fotochemiczna (zagro enie fotochemiczne). Skutki oddziaływania na promieniowania optycznego zale od: parametrów fizycznych promieniowania (długo fali, intensywno promieniowania dla poszczególnych długo ci fal); wielko ci pochłoni tej dawki; wła ciwo ci optycznych i biologicznych eksponowanej tkanki (rodzaj tkanki oko lub skóra, fototyp skóry itp.). Skutki oddziaływania promieniowania nielaserowego: oko, np. zapalenie rogówki, oparzenie rogówki, zapalenie spojówki, za ma fotochemiczna, za ma podczerwienna, fotochemiczne uszkodzenie siatkówki, termiczne uszkodzenie siatkówki; skóra, np. oparzenie, rumie, fotostarzenie, nowotwór skóry. Skutki oddziaływania promieniowania nielaserowego na organizm człowieka rozpatruje si w odniesieniu do skóry oraz oka i s one zale ne przede wszystkim od: poziomu promieniowania, długo ci fali promieniowania, czasu trwania ekspozycji, rozmiaru obrazu ródła promieniowania na siatkówce oka (dla = nm). Przykładowe klasyfikacje ródeł promieniowania optycznego: ródła naturalne i sztuczne (elektryczne i technologiczne); ródła termiczne i luminescencyjne. Naturalne ródła promieniowania optycznego: Sło ce; nieboskłon, Ksi yc, planety, gwiazdy itp. Sztuczne ródła promieniowania optycznego: procesy technologiczne, np. poligrafia, przemysł elektroniczny, chemiczny, meblarski, drobiarski, oczyszczalnie wody i cieków; medycyna, np. dermatologia, rehabilitacja; kosmetyka, np. solaria; dezynfekcja, np. szpitale, przemysł spo ywczy, farmaceutyczny; prace badawcze. ródła promieniowania nielaserowego (według rozporz dzenia [1]): ródła elektryczne, w szczególno ci: promienniki nadfioletu (UV), podczerwieni (IR), arówki, wietlówki, lampy metalohalogenkowe, rt ciowe, ksenonowe, deuterowe i inne; ródła luminescencyjne i termiczne, które emituj promieniowanie optyczne jako produkt uboczny wykonywanego procesu technologicznego, w szczególno ci: łuki elektryczne, palniki plazmowe i gazowe, paleniska, piece, roztopione metale lub inne materiały oraz wszelkie obiekty rozgrzane do wysokiej temperatury. Elektryczne i technologiczne ródła promieniowania optycznego (według [10]): elektryczne ródła promieniowania nadfioletowego: wietlówki UV-A, wietlówki bakteriobójcze UV-C, lampy Wooda, lampy rt ciowe UV redniopr ne i wysokopr ne, metalohalo-

7 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, genowe promienniki UV, lampy ksenonowe; elektryczne ródła promieniowania podczerwonego: promienniki podczerwieni, promienniki kwarcowe, lampy ksenonowe; technologiczne ródła promieniowania nadfioletowego: spawanie łukowe (elektryczne), spawanie gazowe, ci cie łukiem plazmowym, ci cie tlenowe, natryskiwanie cieplne, elektrodr - enie; technologiczne ródła promieniowania widzialnego: spawanie łukowe (elektryczne), spawanie gazowe, piece łukowe, wanny szklarskie, wytop: stali, eliwa, metali nie elaznych, szkła; technologiczne ródła promieniowania podczerwonego: spawanie łukowe (elektryczne), zgrzewanie, piece hutnicze, paleniska, piece hartownicze, ceramiczne, szklarskie, laboratoryjne itp., wszelkiego rodzaju procesy hutnicze, np. wytop stali, eliwa metali nie elaznych, szkła. Grupy zawodowe nara one na promieniowanie optyczne (według [10]): nara enie na promieniowanie nadfioletowe: spawacze (spawanie elektryczne), pracownicy blachowni, wytwarzanie bojlerów, operatorzy pieców metalurgicznych, hydraulicy, budowniczy konstrukcji stalowych, wytapiacz metali; nara enie na promieniowanie widzialne: spawacze (spawanie elektryczne), operatorzy pieca łukowego, kopista offsetowy, spawacze (spawanie gazowe); nara enie na promieniowanie podczerwone: wytapiacze stali (pobieranie próby), garowy (kontrola spustu surówki), formierz szkła (nabieranie masy szklanej), maszynista maszyn szklarskich (obsługa automatu szklarskiego), topiarz szkła (kontrola pracy wanny szklarskiej), spawacze (spawanie elektryczne i gazowe). 3. Przepisy bhp przy pracach zwi zanych z ekspozycj na promieniowanie optyczne Rozporz dzenie w sprawie bezpiecze stwa i higieny pracy przy pracach zwi zanych z ekspozycj na promieniowanie optyczne [1] okre la procedur obejmuj c nast puj ce etapy: identyfikacja ródeł i ustalenie poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne ( 3. 1), wyznaczenie poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne ( 3. 2), przypadek, gdy promieniowanie optyczne nie jest czynnikiem szkodliwym dla zdrowia ( 3. 3), cz stotliwo wyznaczania poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne ( 3. 4), dokumentacja wyznaczania poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne ( 3. 5), zasady oceny ryzyka zawodowego dla promieniowania optycznego ( 4), działania wynikaj ce z oceny ryzyka zawodowego dla promieniowania optycznego ( 5 8), informowanie i szkolenie pracowników podlegaj cych ekspozycji na promieniowanie optyczne ( 9), opieka medyczna pracowników podlegaj cych ekspozycji na promieniowanie optyczne ( 10). Pracodawca identyfikuje ródła promieniowania, które mog stwarza zagro enie w miejscu pracy, a nast pnie ustala poziom promieniowania na podstawie: pomiarów odpowiednich parametrów promieniowania wykonanych na stanowisku pracy, lub

8 150 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny nara enia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne danych od producenta urz dzenia, zawieraj cych wyniki pomiarów emitowanych poziomów promieniowania, lub oblicze odpowiednich parametrów promieniowania wyst puj cych na stanowisku pracy, gdy obliczenia takie s mo liwe do wykonania, przykładowo na podstawie znajomo ci praw i reguł stosowanych dla promieniowania optycznego. Pracodawca wyznacza poziom ekspozycji w sposób okre lony w zał czniku do rozporz dzenia [1], uwzgl dniaj c wszystkie czynno ci zwi zane z eksploatacj ródła promieniowania w miejscu pracy w zakresie: obsługi, konserwacji, remontów, monta u i kontrolno-pomiarowym. Pracodawca nie rozpatruje promieniowania optycznego jako czynnika szkodliwego dla zdrowia w rodowisku pracy, je eli w trakcie eksploatacji ródła promieniowania zgodnej z jego przeznaczeniem poziom ekspozycji nie przekracza 0,4 warto ci MDE, a w szczególno ci je eli w celu o wietlenia pomieszcze lub stanowisk pracy stosuje ródła wiatła w przeznaczonych dla nich oprawach o wietleniowych i w odpowiedniej odległo ci od eksponowanych cz ci ciała pracownika, a ekspozycja nie dotyczy pracowników nale cych do grup szczególnego ryzyka i nie wyst puj inne czynniki wpływaj ce na wzrost zagro enia pracowników przez promieniowanie optyczne. Wyznaczanie poziomu ekspozycji przeprowadza si co najmniej: raz do roku je eli ostatnio wyznaczony poziom ekspozycji przekraczał 0,7 warto ci MDE dla promieniowania nielaserowego; raz na dwa lata je eli ostatnio wyznaczony poziom ekspozycji zawierał si w granicach powy ej 0,4 do 0,7 warto ci MDE dla promieniowania nielaserowego; ka dorazowo je eli nast piły zmiany warunków wykonywania pracy, które mogły mie wpływ na zmian poziomu ekspozycji lub wyst piły okoliczno ci, które uzasadniaj jego ponowne wyznaczenie. Pracodawca prowadzi dokumentacj dotycz c wyznaczania poziomu ekspozycji i przechowuje j : zgodnie z przepisami w sprawie bada i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy [5] je eli podstaw ustalenia poziomu promieniowania jest pomiar; wraz z dokumentacj dotycz c oceny ryzyka zawodowego [2], o której mowa w 4 ust. 2 je eli podstaw ustalenia poziomu promieniowania s dane od producenta urz dzenia lub obliczenia. Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe zwi zane z ekspozycj pracowników na promieniowanie optyczne, wynikaj ce z konkretnych uwarunkowa wyst puj cych w miejscu pracy, ze szczególnym uwzgl dnieniem: 1) czynników maj cych wpływ na skutki oddziaływania promieniowania optycznego na organizm człowieka, okre lonych w pkt 1.1 zał cznika do rozporz dzenia [1]; 2) warto ci MDE, w tym równie warto ci MDE odr bnie dla kobiet w ci y [6], oraz ogranicze przy zatrudnianiu młodocianych [7]; 3) skutków dla zdrowia i bezpiecze stwa pracowników, w tym nale cych do grup szczególnego ryzyka; 4) mo liwych skutków dla zdrowia i bezpiecze stwa pracowników, wynikaj cych ze współwyst powania w rodowisku pracy promieniowania optycznego i fotouczulaj cych substancji chemicznych;

9 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, ) po rednich skutków maj cych wpływ na bezpiecze stwo pracowników, w szczególno ci zagro e zwi zanych z mo liwo ci wywołania ol nienia, po aru lub wybuchu; 6) istnienia urz dze ochronnych i innego wyposa enia zabezpieczaj cego przed nadmiernym poziomem ekspozycji; 7) wiedzy medycznej w dost pnych publikacjach oraz informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych bada lekarskich pracowników; 8) przypadków ekspozycji na promieniowanie optyczne emitowane przez wi cej ni jedno ródło promieniowania lub ekspozycji na promieniowanie optyczne o szerokim zakresie długo ci fal; 9) klasyfikacji laserów podanej w polskich normach; 10) informacji dostarczanych przez producentów ródeł promieniowania i zwi zanego z nimi wyposa enia, wykonywanych zgodnie z normami zharmonizowanymi i spełniaj cych zasadnicze wymagania w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodno ci (Dz.U ). Pracodawca dokumentuje ocen ryzyka zawodowego, w tym wykonan w przypadku, o którym mowa w 3 ust. 3, w sposób okre lony w przepisach rozporz dzenia [2]. Pracodawca ponownie ocenia ryzyko zawodowe, je eli nast piły zmiany warunków wykonywania pracy lub wyst piły inne okoliczno ci, które wskazuj na konieczno aktualizacji tej oceny. Na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego pracodawca okre la niezb dne działania profilaktyczne zmniejszaj ce to ryzyko, zgodnie z przepisami Uwzgl dniaj c dost pne rozwi zania techniczne oraz post p naukowo-techniczny, pracodawca eliminuje ryzyko zawodowe zwi zane z ekspozycj na promieniowanie optyczne albo ogranicza je w mo liwie najwi kszym stopniu, w szczególno ci przez likwidowanie zagro e w miejscu ich powstawania. W przypadku gdy ocena ryzyka zawodowego wyka e, e istnieje mo liwo wyst pienia poziomów ekspozycji przekraczaj cych warto ci MDE, pracodawca sporz dza i wprowadza w ycie program działa organizacyjno-technicznych, zapobiegaj cych przekroczeniu dopuszczalnych poziomów ekspozycji. Pracodawca oznacza znakami bezpiecze stwa miejsca pracy, w których poziom promieniowania mo e przekracza warto ci MDE, oraz wydziela strefy z takimi miejscami i ogranicza do nich dost p, je eli jest to technicznie wykonalne. Znaki bezpiecze stwa stosuje si zgodnie z przepisami rozporz dzenia [2]. Poziom ekspozycji pracownika na promieniowanie optyczne, po uwzgl dnieniu wszystkich rodków ochronnych zastosowanych w celu ograniczenia zagro enia, w tym rodków ochrony indywidualnej, nie mo e przekracza warto ci MDE. Przepis stosuje si odpowiednio do osób fizycznych wykonuj cych prac na innej podstawie ni stosunek pracy albo prowadz cych na własny rachunek działalno gospodarcz w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym przez pracodawc, studentów lub uczniów odbywaj cych zaj cia praktyczne, osób wykonuj cych krótkotrwałe prace lub czynno ci inspekcyjne oraz osób niebior cych udziału w procesie pracy, je eli prace z u yciem ródeł promieniowania s prowadzone w miejscach, do których maj dost p te osoby.

10 152 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny nara enia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne 4. Aktualne kryteria oceny nielaserowego promieniowania optycznego Aktualna procedura oceny promieniowania optycznego według rozporz dzenia [1]: wyznaczenie poziomu promieniowania; wyznaczenie poziomu ekspozycji; wyznaczenie warto ci MDE; porównanie poziomu ekspozycji z warto ciami MDE. Aktualne kryteria oceny promieniowania nielaserowego według rozporz dzenia [1]: Poziom promieniowania, w zale no ci od zakresu promieniowania i rodzaju zagro enia, jest charakteryzowany przez nast puj ce parametry: o nat enie napromienienia (E) g sto powierzchniowa strumienia energetycznego padaj cego na dan powierzchni, wyra one w watach na metr kwadratowy (W m-2), albo o napromienienie (H) iloczyn nat enia napromienienia i czasu ekspozycji, wyra one w d ulach na metr kwadratowy (J m-2), albo o luminancja energetyczna (L) iloraz strumienia energetycznego wysyłanego przez dan powierzchni w okre lonym kierunku oraz iloczynu rzutu tej powierzchni na płaszczyzn prostopadł wzgl dem kierunku promieniowania i k ta bryłowego obejmuj cego kierunek promieniowania, wyra ona w watach na metr kwadratowy na steradian (W m- 2 sr-1). Poziom ekspozycji wyznacza si przy uwzgl dnieniu: o poziomu promieniowania, o tłumienia uzyskanego dzi ki zastosowaniu rodków ochrony zbiorowej, o czasu trwania ekspozycji. Czas trwania ekspozycji w zale no ci od analizowanego zagro enia przyjmuje si jako: czas jednorazowej ekspozycji (zagro enie termiczne) lub całkowity czas ekspozycji w ci gu zmiany roboczej, bez wzgl du na długo jej trwania (zagro enie fotochemiczne). Warto ci MDE zale od: długo ci fali promieniowania, czasu trwania ekspozycji, rodzaju nara onego narz du (oko, skóra), k ta widzenia ródła promieniowania (w przypadku MDE dla oka i promieniowania z zakresu nm). Warto ci MDE okre la tabela 4 zał cznika nr 2 rozporz dzenia [3]. Wielko ci przyj te do okre lania warto ci MDE: Hs skuteczne napromienienie (dla oka i skóry w zakresie długo ci fali nm); HUVA napromienienie (dla oka w zakresie długo ci fali nm); LB skuteczna luminancja energetyczna (dla oka w zakresie długo ci fali nm); EB skuteczne nat enie napromienienia (dla oka w zakresie długo ci fali nm); LR skuteczna luminancja energetyczna (dla oka w zakresie długo ci fali nm); EIR nat enie napromienienia (dla oka w zakresie długo ci fali nm); Hskóra napromienienie (dla skóry w zakresie długo ci fali nm).

11 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, Wyznaczone poziomy ekspozycji porównuje si z warto ciami MDE dla promieniowania nielaserowego, okre lonymi zgodnie z przepisami rozporz dzenia [3]. Procedura oceny promieniowania optycznego według CIOP-PIB [9]: identyfikacja ródła b d ródeł promieniowania optycznego na stanowisku pracy lub w jego otoczeniu; identyfikacja stosowanych na stanowisku pracy zbiorowych i/lub indywidualnych rodków ochrony przed promieniowaniem optycznym; okre lenie, przez eksperta w zakresie oceny zagro enia promieniowaniem optycznym, intensywno ci promieniowania optycznego na podstawie: o analizy informacji dostarczonych przez producenta maszyny, która emituje promieniowanie optyczne, dane od producenta maszyny powinny zawiera wyniki pomiarów emisji promieniowania optycznego oraz instrukcj jej bezpiecznej obsługi, lub o pomiarów odpowiednich parametrów promieniowania optycznego wykonanych na stanowisku pracy zgodnie z polskimi normami, lub o oblicze odpowiednich parametrów promieniowania optycznego wyst puj cych na stanowisku pracy, gdy obliczenia takie s mo liwe, np. na podstawie dokładnych danych technologicznych procesu i znanych praw fizyki; dokonanie oceny ryzyka na podstawie porównania uzyskanych warto ci parametrów promieniowania optycznego z warto ciami dopuszczalnymi. 5. Podsumowanie W dokumentacji dotycz cej oceny ryzyka zawodowego spotyka si cz sto wiadomie lub rutynowo wpisywane dla promieniowania optycznego ryzyko małe, jednak bez gł bszego wnikania w przygotowanie prawidłowego opisu oceny nara enia zawodowego. Karty oceny ryzyka zawodowego zawieraj głównie wyniki oceny ryzyka zawodowego dla o wietlenia, rzadziej natomiast uwzgl dniaj nadfiolet lub podczerwie (najcz ciej dla spawacza i hutnika), praktycznie pomijaj nara enie na promieniowanie optyczne. Taki stan wiedzy i praktyki nale y uzna za niezadowalaj cy, aktualne wymagania prawne dotycz ce promieniowania optycznego zobowi zuj pracodawc do szczegółowej analizy ekspozycji na promieniowanie optyczne promieniowanie nielaserowe i laserowe oraz promieniowanie nadfioletowe, widzialne i podczerwone. Podstawy prawne dotycz ce oceny nara enia zawodowego na promieniowanie optyczne stanowi rozporz dzenie [1] wraz z rozporz dzeniami [2 7], zwłaszcza zmienione przepisy dotycz ce najwy szych dopuszczalnych st e i nat e czynników szkodliwych dla zdrowia [3] oraz dotycz ce przeprowadzania bada lekarskich pracowników [4]. Wymagania techniczne dotycz ce oceny nielaserowego promieniowania optycznego stanowi polskie normy, rozporz dzenie [1] podaje normy PN-T-05687:2002 i PN-T-06589:2002, ale zgodnie z aktualnym Katalogiem Polskich Norm na stronie Polskiego Komitetu Normalizacyjnego norm PN-T-05687:2002 zast piła norma PN-EN :2010. Najcz ciej cytowane wytyczne literaturowe dotycz ce oceny nara enia zawodowego na promieniowanie optyczne stanowi publikacje pracowników Centralnego Instytutu Ochrony Pracy w Warszawie (Wolska A., Pawlak A., Owczarek G.) i Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia rodowiskowego w Sosnowcu (Marzec S.), np. [8 10].

12 154 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny nara enia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne [1] Rozporz dzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia r. w sprawie bezpiecze stwa i higieny pracy przy pracach zwi zanych z ekspozycj na promieniowanie optyczne (Dz.U ). [2] Rozporz dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia r. w sprawie ogólnych przepisów bezpiecze stwa i higieny pracy (Dz.U ; z po n. zm.). [3] Rozporz dzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia r. zmieniaj ce rozporz dzenie w sprawie najwy szych dopuszczalnych st e i nat e czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U ). [4] Rozporz dzenie Ministra Zdrowia z dnia r. zmieniaj ce rozporz dzenie w sprawie przeprowadzania bada lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzecze lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U ). [5] Rozporz dzenie Ministra Zdrowia z dnia r. w sprawie bada i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U ; zm. Dz.U ). [6] Rozporz dzenie Rady Ministrów z dnia r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz.U ; zm. Dz.U ). [7] Rozporz dzenie Rady Ministrów z dnia r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U ; z po n. zm.). [8] Wolska A., Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego. CIOP, Warszawa [9] Wolska A., Pawlak A.: Promieniowanie optyczne. [w:] praca zbiorowa pod red. Zawieski W. pt. Ryzyko zawodowe Metodyczne podstawy oceny, str CIOP-PIB, Warszawa [10] Wolska A., Pawlak A.: Syntetyczna charakterystyka nara enia na promieniowanie UV i podczerwone w rodowisku pracy. CIOP-PIB, BHP INFO, Nara enie na promieniowanie optyczne, dost p r.

13 155 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, 2011 ACTUAL GUIDELINES OF OCCUPATIONAL EXPOSURE ASSESSMENT FOR NONLASER OPTICAL RADIOATION Summary The elaboration presents current problems of occupational exposure assessment, for example of optical radiation. Issues as: identification of requirements and guidelines of optical radiation, review of vocabulary concerning optical radiation assessment, regulations of occupational health and safety concerning optical radiation, procedures and criteria of optical radiation assessment have been presented in this article. Keywords: health and safety work, occupational exposure assessment, optical radiation Marcin Krause Politechnika l ska Wydział Górnictwa i Geologii ul. Akademicka 2, Gliwice marcin.krause@polsl.pl marek.profaska@polsl.pl