Analiza aktualnego składu fauny oraz roślinności wodnej i nabrzeżnej zbiornika Jeziorko Czerniakowskie

Transkrypt

1 Analiza aktualnego składu fauny oraz roślinności wodnej i nabrzeżnej zbiornika Jeziorko Czerniakowskie Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa Dzielnica Mokotów Dr inż. Michał Wasilewicz (kierownik opracowania) Warszawa, czerwiec 2016

2 Zespół badawczy: Dr inż. Michał Wasilewicz (kierownik opracowania) Dr hab. Paweł Koperski Dr Andrzej Mikulski Dr Paweł Oglęcki Dr inż. Daria Sikorska Dr hab. Piotr Sikorski SPIS TREŚCI Podstawa i zakres opracowania... 2 ANALIZA ROŚLINNOŚCI ZWIĄZANEJ FUNKCJONALNIE ZE ZBIORNIKIEM- AUTORZY: DARIA SIKORSKA, MICHAŁ WASILEWICZ, PIOTR SIKORSKI... 2 Wprowadzenie... 2 Metodyka... 4 Inwentaryzacja fitosocjologiczna zbiornika i strefy brzegowej... 4 Mapa roślinności zbiornika i terenów przyległych... 4 Wyniki pracy... 5 Inwentaryzacja roślinności jeziora i najbliższego sąsiedztwa... 5 Charakterystyka wyróżnionych jednostek... 6 Siedliska przyrodnicze Natura Opis zmienności bogactwa florystycznego Mapa roślinności Przemiany roślinności Jeziora w XIX i XX wieku Możliwości zrównoważonego udostępniania roślinności dla zwiedzających WYNIKI OBSERWACJI ORNITOLOGICZNYCH AUTOR: PAWEŁ OGLĘCKI ANALIZA AKTUALNEGO SKŁADU FAUNY BEZKRĘGOWEJ STREFY PRZYBRZEŻNEJ I DENNEJ AUTORZY: PAWEŁ KOPERSKI, ANDRZEJ MIKULSKI ANALIZA PŁAZÓW STREFY PRZYBRZEŻNEJ AUTORZY: PAWEŁ KOPERSKI, ANDRZEJ MIKULSKI Wnioski Literatura Załącznik 1 Zdjęcia fitosocjologiczne wykonane podczas inwentaryzacji roślinności jeziora i najbliższego sąsiedztwa Załącznik 2 Mapa roślinności jeziorka czerniakowskiego w 2015 z lokalizacją transektów

3 PODSTAWA I ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie pod tytułem: Analiza aktualnego składu fauny oraz roślinności wodnej i nabrzeżnej zbiornika Jeziorko Czerniakowskie zostało wykonane na podstawie umowy MOK- 4OŚ/B/III/3/3/11/16/GZ940, pomiędzy Miastem Stołecznym Warszawa Dzielnicą Mokotów jako zamawiającym, a Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedrą Inżynierii Wodnej jako Wykonawcą. Zakres opracowania obejmuje zgodnie z ofertą: - analizę roślinności związanej funkcjonalnie ze zbiornikiem: (kartowanie fitosocjologiczne w reprezentatywnych transektach, ocena stopnia naturalności, wskaźniki naturalności i synantropizacji (udział gatunków rodzimych, obcych niesynantropijnych, obcych), wskaźniki różnorodności (Simpsona i Shannona), - analizę ornitologiczną określenie aktualnej liczby gatunków (w tym lęgowych oraz prawdopodobnie lęgowych) występujących w najbliższym otoczeniu zbiornika, - analizę aktualnego składu fauny rozpoznanie składu taksonomicznego: bezkręgowców strefy przybrzeżnej i dennej, płazów w strefie przybrzeżnej, - analizę fauny bentosowej w trzech transektach, w trzech terminach. ANALIZA ROŚLINNOŚCI ZWIĄZANEJ FUNKCJONALNIE ZE ZBIORNIKIEM- AUTORZY: DARIA SIKORSKA, MICHAŁ WASILEWICZ, PIOTR SIKORSKI WPROWADZENIE Roślinność Jeziorka Czerniakowskiego odznacza się niezbyt dużą naturalnością, nawet na tle innych jezior rzecznych w Warszawie. Największą wartością rezerwatu jest typowy układ roślinności związanej ze starorzeczem o mało zmienionej linii brzegowej. Już w 1985 r. Zaręba sugeruje "...zachowanie eutroficznego jeziora, częściowo w stanie naturalnym, o bogatej florze i faunie...". Wszelkie prace związane z rekultywacją zbiornika muszą brać pod uwagę zachowanie bogactwa siedlisk przyrodniczych nietypowych dla starorzeczy położonych w granicach dużego miasta, dając tym samym szanse na zachowanie nieczęstych ekosystemów w takim miejscu (Borysiak, Ratyńska 1984, Ciecierska 2001, Sikorska i in. 2010). W uzasadnieniu powołania rezerwatu - zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska i 2

4 Zasobów Naturalnych z dnia 18 lutego 1987 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (MP z 10 marca 1987 nr 7 poz. 54) celem utworzenia tej formy ochrony jest zachowanie "... starorzecza Wisły oraz terenów stanowiących jego otoczenie, z charakterystycznym krajobrazem oraz bogatą florą i fauną, będących cennym elementem środowiska przyrodniczego na terenie m. st. Warszawy". W ekspertyzie Solon (2010) 1 sugeruje wręcz zrezygnować z podkreślania bogactwa flory i fauny tego obszaru, gdyż w porównaniu z innymi jeziorkami eutroficznymi i ich otoczeniem świat żywy, przynajmniej w odniesieniu do roślin jest już znacznie zubożały, a częściowo także uległ ruderalizacji. Na terenie rezerwatu występują siedliska przyrodnicze wymienione w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty (Dz.U nr 77 poz. 510). Poza starorzeczem, znajdują się tu drobne powierzchnie łąk świeżych i ziołorośla nadrzeczne o niskiej naturalności. Obszar znajduje się jednak poza siecią Natura 2000, więc formalnie nie podlegają ochronie, ale o wartości habitatów świadczy obecność starorzecza, jako typu siedliska priorytetowego (Ryc. 1). 0 2 km Ryc. 1. Lokalizacja Rezerwatu Jeziorko Czerniakowskie z otuliną (źródło

5 Podstawowym zagrożeniem dla rezerwatu jest bezpośrednie oddziaływanie antropogeniczne. Obszar Jeziorka i jego roślinność cieszą się dużym zainteresowaniem ze strony mieszkańców Warszawy, co sprzyja rozwojowi rekreacji na tym terenie. Roślinność w takich miejscach jest narażona na szczególne oddziaływanie ze strony przebywających tam ludzi, przyczyniających się do jej degradacji. Pojawia się zatem potrzeba znalezienia rozwiązań minimalizujących negatywny wpływ człowieka na cenne przyrodniczo ekosystemy. By to osiągnąć, niezbędne jest jednak rozpoznanie mechanizmów wywołujących zniszczenia oraz inwentaryzacja fitosocjologiczna. W opracowaniu przedstawione zostaną najpilniejsze działania ochronne wynikające z planu ochrony, wymagające jednak uszczegółowienia. METODYKA Inwentaryzacja fitosocjologiczna zbiornika i strefy brzegowej Inwentaryzacja roślinności została sporządzona w lipcu 2015 roku. Dokumentację w postaci zdjęć fitosocjologicznych całego obszaru badań wykonano standardowymi metodami fitosocjologicznymi (Matuszkiewicz 2009) metodą transektów równoległych przecinając wszystkie typowe fizjonomicznie płaty. W zdjęciach fitosocjologicznych rozpoznano wszystkie gatunki roślin naczyniowych (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2002) oraz ich ilościowości. Mapa roślinności zbiornika i terenów przyległych Mapę roślinności w skali 1: 1000 (przedstawiona w opracowaniu jako zmniejszona do 1:4000) wykonano w lipcu 2015 metodą transektów równoległych rejestrując i zaznaczając charakterystyczne stanowiska za pomocą odbiornika GPS, ich zasięg delimitowano na podstawie ortofotomap w skali 1:500 z 2010 r. Granicę opracowania mapy stanowi linia brzegowa zbiornika pozyskana z warstwy tematycznej wody powierzchniowe, zamieszczonej w geoportalu: Nieciągłości roślinności brzegowej na mapie wynikają z obecności kąpieliska (wydeptana, wykoszona roślinność), wąskich przedeptów, wykonanych przez wędkarzy oraz z obecności wysokich drzew i stromego brzegu, które silnie ograniczają lub zupełnie eliminują występowanie makrofitów. Rozmieszczenie przestrzenne roślinności było w wielu miejscach przejściowe i z tego powodu niektóre jednostki skompleksowano. 4

6 WYNIKI PRACY Inwentaryzacja roślinności jeziora i najbliższego sąsiedztwa Zidentyfikowano 22 typy zbiorowisk roślinnych zróżnicowanych pod względem siedliskowym i stopnia przekształcenia, z czego 12 można uznać za właściwe dla siedliska przyrodniczego eutroficzne zbiorniki wodne i starorzecza. Pełne tabele fitosocjologiczne zamieszczono w Załączniku 1. Wykaz zbiorowisk roślinnych jeziora i najbliższego sąsiedztwa GRUPA ZBIOROWISK DROBNYCH ROŚLIN WODNYCH Lemnetum minoris Lemnetum trisulcae Ceratophylletum demersum Numpharo-Nymphaeetum GRUPA SZUWARÓW WYSOKICH I TURZYCOWYCH Typhetum angustifoliae Phragmitetum australis Iridetum pseudoacori Sparganietum erecti Glycerietum maximae Caricetum acutiformis Phalaridetum arundinaceae GRUPA PÓŁNATRURALNYCH ZIOŁOROŚLI NITROFILNYCH Urtico-Calystegietum GRUPA ŁĄK ŚWIEŻYCH zb. Festuca pratensis zb. Poa pratensis GRUPA PÓŁNATURALNYCH ZBIOROWISK POUGOROWYCH Convolvulo-Agropyretum GRUPA RUDERALNYCH ZAROŚLI, ZADRZEWIEŃ Z BRZOZĄ I WIERZBAMI zb. Salix fragilis-salix alba zb. Betula pendula-solidago canadensis Prunetalia GRUPA WIELOLETNICH ZBIOROWISK RUDERALNYCH Nieustabilizowana mozaika zbiorowisk z klasy Artemisietea Calamagrostietum epigeii Rubeckio-Solidaginetum Berteroetum incanae Lolio-Plantaginetum 5

7 CHARAKTERYSTYKA WYRÓŻNIONYCH JEDNOSTEK GRUPA ZBIOROWISK DROBNYCH ROŚLIN WODNYCH Zespół rzęsy drobnej Lemnetum minoris i trójrowkowej Lemnetum trisulcae z klasy Lemnetea minoris są bardzo pospolite w wodach stojących. Opisywane zbiorowiska występują w wodach o ograniczonym falowaniu i wietrze, których głębokość nie przekracza 2 m (zbiornik ma średnio 2,5 m głębokości). Powierzchnie zbiornika o takich głębokościach pokrywa niemal wyłącznie trzcina, więc zbiorowiska są rozpowszechnione jako synuzja na całym lustrze Jeziorka Czerniakowskiego. Na głębszych wodach, przy dużej powierzchni zbiornika rzęsa jest zwiewana do brzegów. Trudno określić, jaki wpływ na zbiorowisko ma obfita liczebność osobników ryb karpiowatych w wodach zbiornika. W sprzyjających warunkach, a takie występują w opisywanym akwenie, zarastają całe powierzchnie zbiorników wodnych, zwłaszcza małych o zasobnych wodach (Kłosowski 2006). Zbiorowiska tworzą biernie unoszone agregacje drobnych roślin. Struktura roślinności opisywanych zespołów jest uboga florystycznie i znikoma powierzchniowo. W stosunku do wcześniejszych danych (Gumiński i in. 1925, Gryczka-Ozimek 1968, Sikorska 2014) zespoły te znacząco zmniejszyły swoją powierzchnię i liczebność gatunkową, co może być jednak wynikiem sezonowych fluktuacji, jak i efektem żerowania ryb roślinożernych. Brak w składzie rzadszych przedstawicieli tej klasy spotykanych w okolicznych starorzeczach. W 2011 r. stwierdzono wolfię Wolffia arrhiza, lecz w 2015 r. nie potwierdzono jej obecności (Sikorska 2014). Niewielki obszar zajmuje zbiorowisko rogatka sztywnego Ceratophylletum demersum z klasy Potametea, który znalazł nisze na skraju trzcin na głębokościach poniżej 1,5 m. Największe skupienia znajdują się w zatokach na północy i południu zbiornika. Rogatek sztywny znosi dobrze wody zeutrofizowane, zasobne w fosfor, o małej przezroczystości. Długotrwale przekraczane w Jeziorku Czerniakowskim wartości ogólnego fosforu w 2003 r. ponad 0,2 mgp/l (wody pozaklasowe) 3, a w 2013 r. 1,39 mgp/l 4, podobnie przekraczanie azotu ogólnego w 2003 r. ponad 2,0 mgn/l 5, a w 2013 r. 1,13 mgn/l 6, przyczyniły się najpewniej do ubożenia roślinności wodnej i dominacji rogatka. Podobnie widoczność krążka Sikorska D Zróżnicowanie i kierunki zmian roślinności starorzeczy Wisły w okolicach Warszawy. Maszynopis. Warszawa. SGGW Sikorska D Zróżnicowanie i kierunki zmian roślinności starorzeczy Wisły w okolicach Warszawy. Maszynopis. Warszawa. SGGW 6

8 Secciego wynosi 90 cm, co nie jest najgorszym wynikiem wśród innych starorzeczy, ale ogranicza możliwości zasiedlania głębszych partii wody przez rośliny zanurzone. Warunki świetlne i troficzne w 2016 były jeszcze gorsze niż w 2013 (np. widzialność w lipcu 2015 spadła do 40 cm) stąd proces zwiększania dominacji rogatka utrzymywał się. Nie zaobserwowano notowanych w badaniach z 1925 (Gumiński i in. 1925) wielu gatunków rdestnicowatych jak: rdestnica grzebieniasta (Potamogeton pectinatus), rdestnica kędzierzawa (Potamogeton crispus), rdestnica ściśnięta (Potamogeton compressus), rdestnica połyskliwa (Potamogeton lucens), rdestnica przeszyta (w oryg. przerośnięta) (Potamogeton perfoliatus) rdestnica wydłużona (Potamogeton praelongus), rdestnica pływająca (Potamogeton natans). Brak też jest odnotowanej wtedy, popularnej moczarki kanadyjskiej (Elodea canadensis) czy rzęśli wodnej (Callitriche verna). Jeszcze w badaniach z 1968 (Gryczka-Ozimek 1968) wykazywano duże zróżnicowanie gatunkowe makrofitów zanurzonych. Obecne badania potwierdzają dramatyczny spadek liczby gatunków tej grupy roślin. W wielu miejscach rozproszonych na całej powierzchni zbiornika zarejestrowano trwałe płaty grążela Numpharo-Nymphaeetum z klasy Potametea. Sam grążel występuje dość często jako domieszka zespołu rogatka sztywnego. W płatach tego zespołu sporadycznie odnotowywano obecność innych hydromakrofitów, głównie żabiściek pływający Hydrocharis morsus-ranae i lemnoidy. Zbiorowisko grążela utrzymuje się na odsłoniętych, silnie uwodnionych organicznych osadach. Wedle innych autorów jest to jedyne zbiorowisko, które może rozwijać się w zbiornikach z obecnością licznej obsady ryb, o wodach w niewielkim stopniu przezroczystych

9 Ryc. 2. Zbiorowiska rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi w południowej zatoce Jeziorka Czerniakowskiego (Sikorski P. 2011). Ponowna inwentaryzacja w 2015 r. wskazała na znacznie mniejsze pokrycie rogatkiem. Zagrożenia: Istniejące zbiorowiska są zagrożone głównie przez nadmierną obsadę ryb. Istniejące zbiorowiska to takie, jakie spotyka się w starszych stawach rybnych. Kontrola liczebności roślinożernych ryb karpiowatych jest niezbędna do ustabilizowania roślinności wodnej. Eutrofizacja stanowi zagrożenie w mniejszym stopniu. Długotrwała eutrofizacja doprowadziła do zachowania wyłącznie zbiorowisk odpornych na ten czynnik. Proces wahania lustra wody (z długimi okresami niskich stanów) i eutrofizacja wód zanieczyszczeniami komunalnymi nie powinna spowodować znaczących negatywnych zmian zbiorowiska. 8

10 Ryc. 3. Zbiorowiska grążela żółtego i rogatka sztywnego w środkowej części Jeziorka Czerniakowskiego (Sikorski P. 2011). Celem ochrony roślinności wodnej powinno być stworzenie warunków do odtwarzania się składników typowych dla starorzeczy. Stąd też, zapisana w planie ochrony konieczność dodatkowego zasilania akwenu rezerwatu wodami odpowiedniej jakości i ilości spoza jego zlewni. Wskazane jest również ograniczenie eutrofizacji i wyeliminowanie zjawiska nielegalnego odprowadzania ścieków 8, a także dopływu biogenów wraz z wodami gruntowymi z wysoczyzny, z kierunku osiedli na Sadybie (dość zwarta zabudowa z terenami rolniczymi, istniejąca tu co najmniej od początku XIX w.). Wskazane byłoby uporządkowanie odpływu wód z terenów zurbanizowanych i wstępne jego oczyszczanie. GRUPA SZUWARÓW WYSOKICH I TURZYCOWYCH Typhetum angustifoliae Phragmitetum australis Iridetum pseudoacori Sparganietum erecti Glycerietum maximae Roślinność szuwarowa w jeziorze występuje niemal na całym obrzeżu, gdzie wody mają charakter stojących lub wolno płynących (w wyniku intensywnego mieszania wiatrowego, szczególnie w południowej części, ponieważ obecnie zbiornik ma charakter bezodpływowy)

11 Są to powierzchnie na głębokościach mniejszych niż 1,5 m zdominowane przez płaty trzciny pospolitej Phragmitetum australis. Zwykle płaty są ubogie, choć liczba gatunków w płacie wynosi 6-9, są to najczęściej manna olbrzymia, jeżogłówka gałęzista, turzyca brzegowa, oczeret tabernamontana. Podobnie zbudowane, lecz na bardziej zamulonych powierzchniach wykształcają się zbiorowiska manny olbrzymiej Glycerietum maximae. Na brzegach zbiornika spotyka się drobno powierzchniowe płaty zespołów Typhetum angustifoliae, Iridetum pseudoacori, Sparganietum erecti, Caricetum acutiformis i Phalaridetum arundinaceae. Łączeń baldaszkowy (Butomus umbellatus) wspomniany przez Gumińskiego (1925) jako gatunek intensywnie rozprzestrzeniający się w szuwarze, obecnie występuje szczątkowo (odnotowano kilka egzemplarzy w środkowej części zbiornika). Rośliny szuwarów żyją w specyficznym, okresowo zalewanym podłożu, w którym gromadzą się, jak w Jeziorku Czerniakowskim, znaczne pokłady osadów organicznych. Na mało stabilnym, położonym na stromych zboczach w części środkowej, a silnie nawodnionym podłożu w północnej i południowej części, rośliny tworzą potężne, pełzające korzenie i kłącza, wykształcając niemal jednogatunkowe zbiorowiska. Cechują się one dużą zdolnością do konkurowania o przestrzeń. Wystarczy usunąć z powierzchni rośliny jednego gatunku, który jest w przewadze, a w krótkim czasie gatunki konkurencyjne, znajdujące się w mniejszości, zajmują cały obszar luki (Lenssen i in. 1999). Zbiorowiska odznaczają się dużą różnorodnością gatunków (3-21 taksonów, średnio 9), najniższe wartości odnotowano na powierzchniach o dużej głębokości. Ryc 4. Szuwary trzcinowe i płaty jeżogłówki gałęzistej, w wodzie rogatek sztywny i rzęsa drobna (Sikorski P. 2011). 10

12 Zagrożenia: Nie stwierdzono większych zagrożeń dla szuwarów, zdominowanych przez trzcinę i poddanych długotrwałej antropopresji. Nieliczne płaty turzycowisk, jeżogłówek, kosaćców, które zajmują małą powierzchnię mogą być zagrożone na skutek ekspansji trzciny. Ta z kolei, jako gatunek szuwarów najbardziej odporny na zmiany poziomu wód, hipertrofię, zasypywanie podłoża resztkami organicznymi i gruzem, konkurencyjnie przeważa nad innymi gatunkami. Przenawożenie wody wpływa znacząco na rozwój bardziej ekspansywnych gatunków roślin takich jak trzcina (Wójciak i in. 2000). np. Lorens i Sugier (1999) obserwowali duże tempo rozprzestrzeniania się szuwarów zwłaszcza trzcinowych w zbiornikach silnie przenawożonych. Strefa szuwarów zajmuje na znacznej części zbiornika wąski pas o szerokości 3-4 m. Rola fitosanitarna takich wąskich stref, dodatkowo w niektórych miejscach poprzerywanych, jest nieduża. Pozostawienie pasa roślinności ziołoroślowej towarzyszącej szuwarom powinno być zatem celowym działaniem. Zgodnie z zapisami planu zagospodarowania przestrzennego obszaru wyznaczona trasa wokół zbiornika i skanalizowanie ruchu pieszego oraz wskazanie miejsc udostępnionych dla celów rekreacyjnych i turystycznych to działania niewystarczające. Należy wyeliminować również miejsca sztucznie pozbawione szuwarów dla celów wypoczynkowych i miejsca do przenoszenia łodzi na brzeg, a zastąpić je pomostami, gdzie konstrukcje będą znajdowały się ponad szuwarami i roślinnością wodną. Wyeliminowanie takich okien infiltracyjnych dla zanieczyszczeń biogennych jest w przypadku Jeziorka Czerniakowskiego pożądane. Dostęp do wody byłby większy niż obecnie, a strefa szuwarów zwarta. Zasadne byłoby stosowanie konstrukcji przynajmniej częściowo ażurowych, umożliwiających rozwój roślinności pod nimi. PÓŁNATURALNE ZIOŁOROŚLA NITROFILNE - Urtico-Calystegietum Zbiorowiska kielisznika ukształtowały się wskutek żyznych spływów na skraju szuwarów. Są one pozostałością po zarzuconych fragmentach łąk wilgotnych ze związku Filipendulion. Typ siedliska zaliczany do cennych w ramach sieci Natura 2000, choć zbiorowiska nad Jeziorkiem Czerniakowskim są zaburzone, w wyniku czego nie są przedmiotem ochrony. Zbiorowiska odznaczają się umiarkowanie dużą różnorodnością gatunków (8 taksonów) i dominacją trzciny i kielisznika. 11

13 Zagrożenia: Obecnie brak, lecz w przyszłości utrzymanie tego okrajka ziołorośli wymagać będzie ekstensywnej gospodarki łąkarskiej. Ryc. 5. Urtico-Calystegietum (Sikorski P. 2011). GRUPA ŁĄK ŚWIEŻYCH - zb Festuca pratensis - zb Poa pratensis Dawne łąki i pastwiska nad Jeziorkiem Czerniakowskim, uprawę których zarzucono kilkakilkanaście lat temu zarastają nawłociami i zaroślami klonów jesionolistnych. Pozostałe płaty o charakterze łąkowym odznaczają się stosunkowo dużą różnorodnością gatunków (20 taksonów), przy czym stały jest w nich udział gatunków ruderalnych. Siedliska łąk świeżych podlegające ochronie w ramach sieci Natura 2000, są zubożone, lecz odpowiadają interpretacji poradników ministerialnych. Występują tu gatunki wskaźnikowe dla siedliska Molinio-Arrhenatheretea i niższych jednostek Achillea millefolium, Potentilla anserina, Rumex acetosa, Carex hirta, Holcus lanatus, Lotus corniculatus, Potentilla reptans, Geranium pratense, Trifolium pratense, Bellis perennis, Cerastium holosteoides, Euphrasia rostkoviana, Festuca pratensis, Galium mollugo, Pimpinella major, Plantago lanceolata, Prunella vulgaris, Trifolium repens. 12

14 Zagrożenia: W obecnej postaci łąki w przeciągu kilkunastu lat przestałyby istnieć na skutek sukcesji. Przywrócenie zabiegów koszenia musi się wiązać z wykarczowaniem krzewów i samosiewów. Koszenie powinno być nie częstsze niż 2 razy/rok, a nawożenie niewielkie i pod kontrolą z uwagi na istniejące problemy z eutrofizacją Jeziorka. Ryc. 6. Łąka świeża z Poa pratensis w południowej części Jeziorka Czerniakowskiego (Sikorski P. 2009) GRUPA WIELOLETNICH ZBIOROWISK RUDERALNYCH - Nieustabilizowana mozaika zbiorowisk z klasy Artemisietea i Rhamno-Prunetea - Calamagrostietum epigeii - Rubeckio-Solidaginetum - Berteroetum incanae - Lolio-Plantaginetum Ruderalne zbiorowiska z klasy Artemisietea są wynikiem złożonej presji człowieka na roślinność w otoczeniu jeziora. Są to powierzchnie od wielu lat wydeptywane zespoły Berteroetum incanae, Lolio-Plantaginetum oraz zespoły będące skutkiem zaprzestania użytkowania i wnikania inwazyjnych gatunków Calamagrostietum epigeii, Rubeckio- Solidaginetum. Mniejsze powierzchnie zajmują zbiorowiska nieustabilizowane, ujęte ogólnie 13

15 jako zbiorowiska z klasy Artemisietea, będące wynikiem podorywania, rozkopywania, czy składowania zanieczyszczeń. Specyficzną grupą zbiorowisk ruderalnych są zarośla tarniny z rzędu Prunetalia i zagajniki drzew lekkonasiennych zbiorowiska Salix fragilis-salix alba, zbiorowiska Betula pendula- Solidago gigantea. Runo tych zbiorowisk jest zdominowane przez gatunki ruderalne i często odznacza się małym pokryciem. Całkowicie brakuje tu gatunków typowych dla zbiorowisk leśnych. Ryc. 7. Mozaika zbiorowisk z nawłocią olbrzymią zb. Solidago gigantea (Sikorski P. 2011) Zagrożenia: zbiorowiska są mało cenne i nie wymagają ochrony. Ze względu na obecność inwazyjnych gatunków nawłoci późnej Solidago gigantea, nawłoci kanadyjskiej Solidago canadensis, kolczurki klapowanej Echinocystis lobata, klonu jesionolistnego Acer negundo na terenach przylegających do jeziorka stały się one miejscem ich rozprzestrzeniania na inne powierzchnie. W Planie Ochrony przewidziano te powierzchnie do naturalnej sukcesji jednak nie wyklucza to zagrożenia, a go sankcjonuje. Doniesienia ze świata sugerują jednak, że wspomniane gatunki ruderalne, głównie nawłoć, blokuje sukcesję o kilkadziesiąt lat. Najwłaściwszym sposobem byłoby przywrócenie koszenia i użytkowanie powierzchni jako ekstensywne łąki. 14

16 Ryc. 8. Ruderalne zbiorowiska z pyleńcem Berterooetum incanae (Sikorski P. 2011) Ryc. 9. Ruderalne zbiorowiska zaroślowe z rzędu Prunetalia (Sikorski P. 2011) SIEDLISKA PRZYRODNICZE NATURA 2000 Pomimo faktu, że obszar Jeziorka Czerniakowskiego leży poza granicami obszarów należących do sieci Natura 2000 w zbiorniku i na terenie najbliższego sąsiedztwa można zidentyfikować następujące siedliska przyrodnicze cenne i chronione w ramach tej sieci: 15

17 STARORZECZA Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami Nympheion, Potamion kod 3150, jedno z największych starorzeczy w okolicach Warszawy, poddane długotrwałej antropopresji, jednak zachowujące wiele ze swojego naturalnego charakteru. MURAWY ŚWIEŻE Murawy świeże z kostrzewą czerwoną i wiechliną łąkową zbiorowiska Poa pratensis-festuca rubra kod najbardziej nawiązujące do Arrhenatherion zdegradowane, z dużym udziałem roślin synantropijnych i inwazyjnych, zachowujące cechy łąk świeżych możliwe do regeneracji pod warunkiem przywrócenia koszenia. NIŻOWE, NADRZECZNE ZBIOROWISKA OKRAJKOWE Zespół pokrzywy i kielisznika zaroślowego Urtico-Calystegietum sepium kod wykształcone fragmentarycznie na skraju szuwarów o charakterze synantropijnym, warta ochrony jest większa powierzchnia u dopływu Kanału W do jeziora. Obecnie nie można stwierdzić, że na obszarze opracowania występuje wiele gatunków chronionych i rzadkich. Na wielu stanowiskach tworzący płaty zbiorowisk grążel żółty (rzadki) był także stwierdzany przez innych autorów 9. Podawane przez Kołodziejczyk, Dołęgę w roku 2004 grzybienie białe nie zostały odnalezione podczas badań w latach , mimo wielokrotnego penetrowania zbiorowisk od strony wody. W raportach oddziaływania na teren inwestycji w okolicy jeziorka 10 też nie stwierdzano obecności grzybieni białych, a jedynie w przylegającym do Trasy Siekierkowskiej zbiorniku. Gatunki takie jak kalina koralowa, porzeczka czarna, bluszcz pospolity i inne podawane przez wcześniejszą literaturę stwierdzano, ale wyłącznie pochodzenia antropogenicznego

18 Podawane przez autorów starszych opracowań (Gumiński, Jasińska, Kobendza 1925, Gryczka 1969, Polesiak 1970, Kołodziejczyk 1976, Zaręba 1985, Stysło ) - salwinia pływająca (Salvina natans) pływacz pospolity (Utricularia vulgaris) obecnie już nie występują. Salwinia mogła pojawiać się okresowo, wraz z zalewami Wisły, ostatnio w 1934 r., ale na skutek usprawnienia obwałowania jest to już prawie niemożliwe. Gatunki wykazywane w strefie nie podlegającej wpływom bezpośrednim wody jeziora - groszek leśny (Lathyrus sylvestris), dziurawiec czteroboczny (Hypericum maculatum), krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis) świadczą o zanikaniu użytkowania kośnego widocznego jeszcze na ortofotomapie z 1945 r (Ryc. 16). Z gatunków, które stwierdzono jako nowe, warto wspomnieć wolffię bezkorzeniową. OPIS ZMIENNOŚCI BOGACTWA FLORYSTYCZNEGO Największą liczbą gatunków odznaczają się płaty szuwarów, są wyjątkowo bogate jak na typowe szuwary (Ryc. 10). Jest to spowodowane specyficzną budową brzegów, które są strome i przenikają tu licznie gatunki ze stref wodnych jak i z lądu. Podobny efekt uzyskano przy wskaźnikach różnorodności Shanonna i Simpsona (Ryc. 11 i 12). Mniej istotne stają się przy tych wskaźnikach różnice w strefie szuwarów i ziołorośli. Największe podobieństwo do ubogich w gatunki i o niskiej różnorodności gatunkowej zbiorowisk wodnych wykazują szuwary trzcinowe. Wnikają one najgłębiej w toń wody i odgrywają ważną rolę łącznikową. Ekspansywne na lądzie trzcinowiska wypierające inne płaty szuwarów zubażają roślinność jeziora, w szczególności na siedliskach ze związku Magnocaricion. W strefie lądowej występują dość ubogie w gatunki (przy czym najwięcej tu mniej wartościowych gatunków ruderalnych) płaty ziołorośli nabrzeżnych Urtico-Calystegietum i rzadziej Phalaridetum. Granicę między strefą szuwarów i ziołoroślami wyznacza poziom uwilgotnienia, ale w dużej mierze jest ona sztucznie wyznaczana przez wykaszanie szuwarów. W takie miejsca wkraczają ziołorośla Urtico-Calystegietum _martyna styslo.pdf 17

19 Ryc. 10. Zmienność bogactwa florystycznego w płatach roślinności Jeziorka Czerniakowskiego Ryc. 11. Zmienność różnorodności florystycznej Shanonna w płatach roślinności Jeziorka Czerniakowskiego 18

20 Ryc. 12. Zmienność różnorodności florystycznej Simpsona w płatach roślinności Jeziorka Czerniakowskiego MAPA ROŚLINNOŚCI Obszar w największym stopniu pokryty przez makrofity znajduje się w północnej części zbiornika(ryc. 13, Załącznik 2). Najmniejsze pokrycie roślinnością wodną obserwuje się na wschodnim brzegu południowej części akwenu (Ryc. 19) oraz w rejonie plaży miejskiej. Największe skupiska roślinności wodnej w północnym i południowym krańcu zbiornika tworzą zespoły nymfeoidów Nupharo-Nymphaeetum albae i rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi. Wśród roślinności szuwarowej dominują szuwary trzcinowe Phragmitetum aystralis, rzadziej szuwary wąskopałkowe Typhetum angustifoliae, mannowe Glycerietum maximae i jeżogłówkowe Sparganietum ramosum. 19

21 Ryc. 13. Mapa roślinności rzeczywistej Jeziorka Czerniakowskiego wraz z lokalizacją transektów badawczych i numeracją zdjęć fitosocjologicznych (źródło: opracowanie własne). 20

22 PRZEMIANY ROŚLINNOŚCI JEZIORA W XIX I XX WIEKU Roślinność Jeziorka Czerniakowskiego zmienia się gwałtownie od czasu wybudowania obwałowania koryta Wisły. Można uznać, że dramatyczna zmiana nastąpiła po ostatniej katastrofalnej powodzi w 1934 r., która doprowadziła do dużych zniszczeń na Czerniakowie i w Wilanowie, pomimo istniejącego już systemu wałów przeciwpowodziowych (Magnuszewski, Gutry-Korycka ). Zbyt skąpe są dane by udokumentować dokładniej te zmiany, ale wskazują one na ogólne ubożenie flory. Ryc. 14. Wylew Wisły w 1923 r. nad Czerniakowem, w rejonie Jeziorka Czerniakowskiego (fot. Kobendza 1925) Analizując mapy z XIX w., a więc zanim powstały wały przeciwpowodziowe, trudno stwierdzić, że zmniejszenie powierzchni zbiornika od tego czasu było dramatycznie duże. Roślinność szuwarów zajęła przybrzeżne stanowiska, które wypłycają się wraz z depozytem osadów organicznych. Osady nie są od 80 lat wymywane przez wody powodziowe. Połączenie o małej drożności z Wilanówką i Wisłą przy stanach niskich, w czasie powodzi szczególnie na tej drugiej rzece zaczynało odgrywać dużą rolę w wymianie wody, co było bardzo istotne dla roślinności starorzecza w kwestii odprowadzania osadów, większej zawartości tlenu w wodzie, migracji gatunków. Odnotowywane obniżanie się poziomu wód jeziora jest w pewnym stopniu konsekwencją odcięcia wód powodziowych od zbiornika. Kolejną przyczyną obniżania się lustra wody, to niekorzystny bilans wodny (Górski 2009),

23 który jest z kolei konsekwencją m.in. zmian w użytkowaniu otoczenia zbiornika. Zabudowanie w przeciągu 50 lat około 50% powierzchni terenów rolniczych, zwiększyło o około 10 razy straty wody, z czego część odprowadzone zostało do kanalizacji burzowej. Obniżanie zwierciadła wody obserwowane w Jeziorku Czerniakowskim, jak też w sąsiadujących starorzeczach, w strefie poza wałami przeciwpowodziowymi nie powinno zaskakiwać. Na podstawie serii zdjęć ortofotomapy z lat można ocenić, że powierzchnia roślinności nieznacznie zmniejszyła się. Jest to konsekwencją tego, że ukształtowanie dna jeziora jest dość regularne (w większości dno położone jest na głębokości 2,5 m), w niedużej części są to głębokości mniejsze niż 1 m i większe niż 3 m. Roślinność stopniowo i powoli zarasta zbiornik, a przy wypłyceniu o około 2 m zacznie gwałtowną ekspansję i lustro wody zacznie szybko zanikać. Kłącza trzciny i oczeretów będą w stanie dosięgnąć dna, a od brzegu wykształci się roślinność pła. Szybkość depozytu osadów gwałtownie się wówczas zwiększy. Dane literaturowe wspominają o wielkości obniżania się poziomu wody nawet do 14cm rocznie (Górski, 2009). Obserwacje własne w roku wykonywania badań roślinności są jeszcze bardziej niepokojące, ponieważ obniżenie zwierciadła wody od kwietnia do listopada 2016 wyniosło prawie 0,5 m. Jeśli tendencja obniżania zwierciadła wody w zbiorniku utrzyma się to przy braku działań w chwili obecnej doprowadzi to do gwałtownych zmian roślinności za około 20 lat. Sugerowane podczas opracowywania koncepcji renaturyzacji rezerwatu bagrowanie osadów o 1 m nie rozwiąże zagrożenia, a jedynie odsunie zagrożenie o kilka lat. Dobrym kierunkiem działań, są zapisy Rady Miasta w sprawie stworzenia systemu odbioru i retencji wód opadowych i doprowadzenie jej do Jeziorka Czerniakowskiego 13, ale podobnie jak bagrowanie, nie rozwiąże to problemu. Potrzebne jest niewątpliwie zaprzestanie dalszej zabudowy i wprowadzenie na pozostałych terenach publicznych obszarów zieleni urządzonej, co jest niewątpliwie najlepszą formą ochrony otuliny rezerwatu. Wprowadzanie limitu terenu biologicznie czynnego (poniżej 80%) jest półśrodkiem, gdyż wprowadzenie infrastruktury utwardzonej na 20% i więcej może prowadzić do trudnych do przewidzenia konsekwencji Ogr%C3%B3d_Sadyba_wersja_58.pdf 22

24 Najważniejszym kierunkiem działań jest dążenie do przywrócenia okresowego przepłukiwania zbiornika. Wymuszenie poziomej wymiany wody byłoby też realną szansą na odwrócenie tendencji zapoczątkowanych 80 lat temu. Ryc. 15. Sąsiedztwo Jeziora Czerniakowskiego w 1838 r. stanowiła zabudowa podmiejska od zachodu i obszar łąk i szuwarów w pozostałych częściach (źródło Karta Okrestnostey Goroda Varshavy 1838) Ryc. 16. Sąsiedztwo Jeziora Czerniakowskiego w 1945, 1994 i 2013 r. stanowiła zabudowa podmiejska od zachodu i obszar łąk i szuwarów w pozostałych częściach (źródło 23

25 MOŻLIWOŚCI ZRÓWNOWAŻONEGO UDOSTĘPNIANIA ROŚLINNOŚCI DLA ZWIEDZAJĄCYCH Jeziorko Czerniakowskie jest i było przed powstaniem rezerwatu bardzo atrakcyjnym miejscem do spędzania wolnego czasu dla mieszkańców okolicznych osiedli. Rezerwat jest traktowany jako miejsce wypoczynku, które otwiera możliwości przyjemnego spędzania czasu, pełni funkcje parku miejskiego. Proponowane Plany Ochrony w ostatnich latach dopuszczały powstanie na miejscu istniejącej zorganizowanej plaży wraz z całorocznym kąpieliskiem i zabudową towarzyszącą, stworzenie dwóch boisk, budowę pomostu dla sprzętu pływającego. Dopuszcza się możliwość połowu ryb i obecność terenu do wyprowadzania psów. W 2015 wytyczono wokół jeziora ścieżkę turystyczno-edukacyjną dla turystów indywidualnych i zorganizowanych grup. Jest to efekt realizacji projektu w ramach budżetu partycypacyjnego w rejonie Sadyby, Czerniakowa i Stegien. Przewidziano ścieżkę edukacyjną, z towarzyszącymi jej ławkami, koszami na śmieci i przenośnymi toaletami 14. Atrakcją ścieżki ma być w przyszłości wieża widokowa, przewidziana na północnowschodnim krańcu Jeziorka oraz centrum edukacyjne. Z punktu widzenia ochrony roślinności zadaniem strefy sąsiadującej z lustrem wody jest 1) przeciwdziałanie, aby w strefie brzegowej nie była niszczona roślinność szuwarowa i wodna, 2) eliminowanie bezpośrednich zniszczeń roślinności łąk, zarośli i zadrzewień, ich zaśmiecania, wprowadzania gatunków obcych, 3) nie ograniczanie dopływu wody opadowej do jeziora oraz spowolnienie jej odpływu, przy zachowaniu jej jak najwyższej jakości. Wszystkie powyższe postulaty można pogodzić w ramach zagospodarowania rekreacyjnego, jednak przy ściśle określonych warunkach. Po pierwsze konstrukcja ścieżki musi zapewniać zdolność przeprowadzania nawet 100 osób dziennie nie prowadząc do zjawiska nielegalnej dyspersji, ani powstawania nielegalnych przedeptów. Odporność zbiorowisk szuwarowych, ziołorośli na deptanie jest minimalna, poniżej 1 osoby/dzień schodzącej ze ścieżki na jej 100 m, a w przypadku łąk 5 osób/dzień. Obecnie ścieżki są w niskim standardzie i liczba osób je przemierzających jest względnie mała. Miejsca spoczynku z ławkami przy ścieżkach muszą być odizolowane od roślinności. Należy wyeliminować miejsca dłuższego wypoczynku wymagające infrastruktury o podwyższonym standardzie, a zlokalizować je przy ulicy Jeziornej. Miejsca połowu ryb, winno zbudować się po konsultacji z organizacjami rybackimi i powiązać te stanowiska ze

26 ścieżką. Miejsca te powinny być zbudowane na ażurowych pomostach w taki sposób, aby nie niszczyć strefy szuwarów. Powinien obowiązywać zakaz połowu w innych miejscach. Najatrakcyjniejsze dla użytkownika są zbiorowiska najbardziej naturalne. Przeprowadzając jednak przez takie stanowiska (zwykle są to płytsze brzegi z grążelami) muszą to być pomosty uniemożliwiające schodzenie po gruncie. Brzegi ścieżek to jedna z najistotniejszych spraw związanych z zabezpieczeniem roślinności runa, ale też atrakcyjności i bezpieczeństwa. Krawędzie ścieżki muszą być wyraźnie podkreślone i widoczne dla odwiedzających. Mają dwojakie znaczenie wskazują światło drogi i zniechęcają do ich przekraczania. W większości wystarczy samo pokazanie granicy pielęgnując brzegi, a wskazane jest również wstawienie niskiej bariery w postaci leżących pni, najlepiej ściętych przy okazji prac pielęgnacyjnych, czy też wprowadzenie niskiej na cm faszyny (Ryc. 17). W przypadku łęgów, ważne jest wprowadzenie odwodnienia z boku ścieżki w postaci niewielkiego rowu. Wskazane jest uzdatnienie podłoża ścieżki przez dodanie cm warstwy pospółki na powierzchni i jej ubicie (Ryc. 17). Ryc. 17. Trasy piesze i rowerowe na siedliskach łęgów powinny być wykonane z materiału naturalnego, odpornego na długotrwałe zalewanie i nie ingerujące głęboko w profil podłoża (w strefę korzeni drzew) (rycina za Hooper 1983) W miejscach głównego przebiegu trasa powinna mieć co najmniej 120 cm szerokości (swobodne przejście dla 2 osób). Szerokość powinna być miejscami większa umożliwiając przystanięcie w miejscu. W miejscach podbagnionych ścieżki powinny zostać wyniesione i utwardzone deskami lub balami drewnianymi na wysokość minimum 1 m, w celu 25

27 ograniczenia możliwości zejścia (ryc. 18). Przy samej ścieżce należy dokonać przecinki zwartych podrostów i krzewów, co poprawi znacznie odbiór miejsca jako bezpieczniejsze. Ryc. 18. Ścieżka na obszarze zbiorowisk łęgowych w dolinie Wisły w Warszawie o wyraźnie zarysowanych brzegach złożonych z niskiej ok. 30 cm faszyny, zbudowanych z miejscowego materiału. Brzeg jeziora w obecnej postaci jest trudno dostępny, a zejścia do wody są mało wygodne i narażają na niszczenie roślin pojawiających się na płyciznach. Zaleca się zbudowanie pomostów i miejsc umożliwiających dogodny widok na lustro wody. Ryc. 19. Widok na brzeg pozbawiony roślinności szuwarowej. 26

28 Pomosty przeprowadzone przez strefę szuwarów i roślinności wodnej uniemożliwią wchodzenie do wody obok, bezpośrednio z brzegu. Pomosty powinny mieć szerokość nie większą niż 1,5 m. Wodowanie kajaków powinno odbywać się podobnie, na specjalnie do tego przeznaczonych pomostach z pochylniami. Pochylnie takie są znacznie wygodniejsze w użytkowaniu. Kajaki zrzucane do jeziora nie powinny niszczyć strefy brzegowej. Szczególnej troski wymagają obszary położone w pobliżu ogrodów działkowych, gdzie istnieje ryzyko przenikania gatunków niepożądanych. Pas dookoła ogrodzenia winien być wykaszany raz w roku, a pojawiające się tam gatunki obce usuwane. Roślinność lądowa wymaga bezwzględnego użytkowania kośnego, bądź pozostawienia naturalnej sukcesji. Obszary przeznaczone do odtworzenia łąk (dawniej dominujące w krajobrazie jeziora), powinny być koszone 1-2 razy w roku, w miejscach przylegających do bardziej użytkowanych rekreacyjnie 2 razy na rok. Szczególnego traktowania wymagają łąki i zbiorowiska ruderalne zdominowane obecnie przez nawłocie. WYNIKI OBSERWACJI ORNITOLOGICZNYCH AUTOR: PAWEŁ OGLĘCKI Jeziorko Czerniakowskie w Warszawie jest starorzeczem Wisły, od 1987 roku będące rezerwatem przyrody, w dużej mierze dzięki unikatowej dla terenów miejskich awifaunie. Niestety, jej skład ulega systematycznemu ubożeniu, przede wszystkim ze względu na postępującą presję urbanistyczną. Przedstawione poniżej wyniki inwentaryzacji awifauny akwenu i terenów przyległych (pas około 100 metrów od granicy linii brzegowej) są efektem obserwacji, prowadzonych w sezonach (do połowy listopada). Obserwacje prowadzono systematycznie, co najmniej raz w tygodniu (z wyjątkiem dwutygodniowych przerw na początku lutego 2014 i 2015), na trasie obejmującej całą linię brzegową lub znaczący jej fragment. W okresie zimowym rezygnowano niekiedy z obserwacji marszrutowych, poprzestając na obserwacjach z punktów. Stwierdzono występowanie 60 gatunków ptaków zarówno wodnych, jak szuwarowych, a także związanych z biotopami lądowymi i występującymi jedynie w otulinie zbiornika. Z tej liczby 49 gatunków objętych jest ochroną całkowitą, zaś 11- częściową. Znacznie bardziej 27

29 interesująca pod względem awifaunistycznym jest, poddana mniejszej presji antropogenicznej, część północna zbiornika na północ od mostu na ulicy Statkowskiego. Wyniki obserwacji zestawiono w formie tabelarycznej (Tab. 1). Status lęgowy przedstawiono wg oznaczeń: L- lęgowy (obserwowano dorosłe z pisklętami, znaleziono gniazdo), PLprawdopodobnie lęgowy (obserwowano dorosłe osobniki w biotopie dogodnym do gniazdowania), P przelotny lub zalatujący Strefa występowania: W- woda otwarta, S- szuwar, B- strefa przyległa (brzegowa) Symbolem * oznaczono gatunek całkowicie, a ** - częściowo chroniony Tabela 1. Wyniki obserwacji ornitologicznych nad Jeziorkiem Czerniakowskim. Gatunek Status lęgowy Szacunkowa liczebność (średnia z dwóch lat obserwacji) Strefa występowania Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus* PL 4 W, S Perkozek Tachybaptus ruffcollis* PL 2 W, S Czapla siwa Ardea cinerea** P 6 B Bączek Ixobrychus minutus* PL 4 S Łabędź niemy Cygnus olor* L 6 W, S Krzyżówka Anas platyrhynchos** L, P 40 W, S, B Cyraneczka Anas crecca** P 5 W Czernica Aythya fuligula** P 12 W Nurogęś Mergus merganser* P 10 W Krogulec Accipiter nisus* P 2 Nad akwenem i strefami przyległymi Błotniak stawowy Circus aeruginosus* PL 2 W, S Bażant Phasianus colchicus** L 10 B Kokoszka wodna Gallinula chloropus* L 6 W, S Łyska Fulica atra** L 15 W, S Mewa siwa Larus canus* P 4 W Mewa srebrzysta Larus argentatus** P 20 W, B Śmieszka Larus ridibundus* P 30 W, B Rybitwa rzeczna Sterna hirundo* P 4 W Rybitwa białoczelna Sterna albifrons* P 1 W Grzywacz Columba palumbus** L 6 B Sierpówka Streptopelia decaocto* L 6 B Gołąb domowy Columba livia f. urbana** L 20 B Zimorodek Alcedo atthis* P 2 W, S Dzięcioł duży Dendrocopos major* L 4 B Dzięcioł średni Dendrocopos medius* L 2 B Wrona Corvus corone** P 14 B 28

30 Gawron Corvus frugilegus* P 6 B Kawka Corvus monedula * L 12 B Sroka Pica pica** L 4 B Sójka Garrulus glandarius* L 8 B Szpak Sturnus vulgaris * L 18 B Bogatka Parus major * L 12 B Modraszka Parus caeruleus * L 4 B Wąsatka Panurus biarmicus* PL 2 S Raniuszek Aegithalos caudatus* PL 7 B Kowalik Sitta europaea* PL 4 B Pełzacz leśny Certhia familiaris* PL 4 B Kwiczoł Turdus pilaris* L 12 B Kos Turdus merula * L 6 B Śpiewak Turdus philomelos* L 4 B Kopciuszek Phoenicurus ochruros* P 4 B Słowik szary Luscinia luscinia * L 6 B Rudzik Erithacus rubecula* L 8 B Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus* L 6 S Łozówka Acrocephalus palustris* L 8 S, B Trzciniak Acrocephalus arundinaceus* L 6 S Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus* L 2 S Zaganiacz Hippolais icterina* L 4 B Cierniówka Sylvia communis* L 6 B Piegża Sylvia curruca* L 8 B Kapturka Sylvia atricapilla* L 4 B Pierwiosnek Phylloscopus collybita* L 6 B Grubodziób Coccothraustes coccothraustes* P 8 B Czyż Carduelis spinus* P 12 B Szczygieł Carduelis carduelis* P 20 B Gil Pyrrhula pyrrhula * P 10 B Zięba Fringilla coelebs* L 8 B Trznadel Emberiza citrinella* L 6 B Wróbel Passer domesticus * L 10 B Mazurek Passer montanus* L 14 B Ʃ 60 Z grupy 60 wymienionych gatunków jedynie 22 występuje w strefie wodnej lub szuwarowej. Pozostałe gatunki są funkcjonalnie związane głównie ze strefą otaczającą jezioro. Wśród stwierdzonych gatunków ptaków dwa należą do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Pierwszy z nich, bączek (Ixobrychus minutus) posiada we wspomnianym rejestrze zwierząt zagrożonych status VU, czyli gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie. 29

31 Drugi z gatunków, wąsatka (Panurus biarmicus) ma w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt status LC - gatunek na razie niezagrożony wymarciem, z różnych powodów wpisany do Czerwonej Księgi. Miejsca najczęstszych obserwacji obu gatunków przedstawiono na Ryc.20 i Ryc. 21. Ryc.20. Miejsca najczęstszych obserwacji bączka (Ixobrychus minutus) 30

32 Ryc. 21. Miejsce obserwacji wąsatki (Panurus biarmicus) Awifaunę Jeziorka Czerniakowskiego należy uznać za interesującą i zróżnicowaną. Najcenniejszymi gatunkami zarówno dla samego zbiornika, jak i aglomeracji warszawskiej i polskiej przyrody w ogóle są umieszczone na Czerwonej Liście bączek i wąsatka. Stanowią one element wyróżniający Jeziorko Czerniakowskie spośród podobnych, choć zwykle mniejszych, akwenów w pradolinie Wisły na odcinku warszawskim oraz przyległych (w górę i w dół rzeki). Jednocześnie nie wpływają w sposób znaczący ze względu na preferencje pokarmowe na populacje ryb, zwłaszcza o istotniejszym znaczeniu dla gospodarki wędkarsko-rybackiej. Wpływ ewentualnych zmian liczebności któregoś ze stwierdzonych gatunków ptaków na inne elementy biocenozy jest trudny do precyzyjnego ustalenia i pozostaje w sferze spekulacji. Natomiast zagrożenia dla awifauny wskutek planowanych i realizowanych inwestycji budowlanych należy uznać za istotne. Szczególne znaczenie ma tu naruszenie buforowej strefy otulinowej, wskutek czego mogą wycofać się bardziej płochliwe gatunki wodne i szuwarowe. W kontekście działań ochronnych populacji ptaków szczególna uwaga powinna zostać skierowana na zachowanie w jak najmniej zmienionym stanie północnej części zbiornika i 31

33 jego otuliny. Nie należy zapominać również o południowych krańcach zbiornika, gdzie rozbudowana linia brzegowa tworzy ciekawą strefę trzcinowisk i podmokłości preferowaną przez gatunki zagrożone (Ryc. 20). Obszary te powinny zostać dodatkowo oznaczone, tak aby użytkownicy ścieżki przyrodniczej mieli świadomość występowania tych rzadkich gatunków i swoim zachowanie nie powodowali płoszenia ptaków. Z pewnością badania awifauny powinny zostać powtórzone w celu weryfikacji lub identyfikacji nowych miejsc przebywania gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Problemy z jakością wody w zbiorniku (przeżyźnienie) skłaniają do bacznej obserwacji populacji ptaków dużych i/lub licznych takich jak łabędź czy krzyżówka. Nadmierny wzrost ich liczebności w przyszłości może przyczyniać się do wnoszenia do zbiornika dodatkowego ładunku biogenów. Promotorem zwiększania liczebności może być nadmierne dokarmianie ptaków przez odwiedzających Jeziorko. Działania edukacyjne, szczególnie lokalnej społeczności powinny zostać podjęte w tym temacie. Należałoby również rozważyć zapisanie tych informacji na jednej z tablic przy ścieżce przyrodniczej. Już dziś, przy plaży istnieje tablica nr 10, na której wspomina się o dokarmianiu zwierząt. Może warto byłoby na niej wyraźniej zaakcentować problem eutrofizacji zbiornika i w pierwszej kolejności zachęcać do niedokarmiania ptaków w ogóle, a dopiero w dalszej kolejności wskazywać jak dokarmiać je prawidłowo. ANALIZA AKTUALNEGO SKŁADU FAUNY BEZKRĘGOWEJ STREFY PRZYBRZEŻNEJ I DENNEJ AUTORZY: PAWEŁ KOPERSKI, ANDRZEJ MIKULSKI Litoralne bezkręgowce zamieszkujące przybrzeżna roślinność oraz przybrzeżne osady denne pobierano w trzech terminach: 27.05, i na trzech stanowiskach zaznaczonych na ryc. 22. Wszystkie stanowiska znajdowały się przy wschodnim brzegu środkowej i północnej części Jeziorka, a więc w we fragmentach w najmniejszym stopniu poddanych antropopresji. Występująca tam makrofauna odzwierciedla więc stan ogólny badanego zbiornika, a nie ostre, lokalne gradienty spowodowane działalnością człowieka. 32

34 Próby pobierano metodą kasarkowania: 10 standardowych zaciągnięć w strefie przybrzeżnej na głębokości do 0.5m i 5 standardowych zaciągnięć wśród osadów w trzcinowisku na głębokości ok. 1 m. Dodatkowo wszystkie próby osadu pobranego z głębszych części jeziorka (z trzech stanowisk badawczych realizowanego równolegle projektu obejmującego badania chemizmu wody i osadów, oraz planktonu) analizowane były pod kątem występowania w nich fauny dennej. Poniżej w tabeli 2 zaprezentowano dane spulowane. Tabela 2. Wyniki badań fauny bezkręgowej w trzech transektach, w trzech terminach. data takson Stanowisko st 1 st 2 st 3 st 1 st 2 st 3 st 1 st 2 st 3 Crustacea Asellus aquaticus Branchiura Acari Hydrachnellae Turbellaria Dugesia sp Dugesia tigrina Planaria torva Gastropoda Acoroloxus lacustris Anisus vortex Bithynia tentaculata Bithynia troscheli Gyraulus albus Hippeutis complanatus Lymnea auricularia Lymnaea corvus Lymnaea palustris Lymnaea stagnalis Physa fontalis Planorbarius corneus Valvata piscinalis Viviparus contectus Bivalvia Anodonta complanata Unio pictorum Hirudinea Alboglossiphonia heteroclita Alboglossiphonia striata Erpobdella nigricolis Erpobdella octoculata Glossiphonia complanata Helobdella stagnalis Hemiclepsis marginata Piscicola geometra Piscicola pojmanskae

35 Theromyzon tessulatum Glossiphonidae g. sp Insecta: Hemiptera Corixidae g.sp Ilyocoris cimicoides Nepa cinerea Plea minutissima Ranatra linearis Insecta: Trichoptera Ecnomus tenellus Limnephilidae g.sp Leptoceridae g.sp Phyrageneidae g.sp Polycentropodidae g.sp Insecta: Megaloptera Sialis lutaria Insecta: Diptera Ceratopogonidae g.sp Chironomidae g.sp Culicidae g.sp Limonidae g.sp Ptychopteridae g.sp Stratiomyidae g.sp Syrphidae g.sp Tipulidae g.sp Insecta: Ephemeroptera Baetidae g.sp Caenidae g.sp Insecta: Odonata Anax imperator Calopteryx splendens Coenagrion sp Coenagrionidae g.sp Erythromma najas Ischnura elegans Orthetrum cancellatum Platycnemis pennipes Insecta: Lepidoptera Paraponyx stratiotata Insecta: Coleoptera Dytiscidae g.sp. g.sp Hydrophilidae g.sp Helodidae g.sp Hyphydrus g.sp SUMA Liczba taksonów

36 Fauna zebrana w trakcie badań ma liczebność i strukturę taksonomiczną typową dla zespołów bentosu płytkiego eutroficznego jeziora. Największą obfitość bentosu zanotowano w lipcu a najmniejszą we wrześniu, przy czym zdecydowanie najwyższa przez cały rok notowana była na stanowisku drugim. Różnorodność taksonomiczna fauny zmieniała się w ciągu roku wiosną najwyższa była na stanowisku 3, a w pozostałych terminach na stanowisku 1 (rys. 22). W próbach osadu pobieranych z głębokości poniżej 1.5 m nie wykryto żywych organizmów. Ryc. 22 Mapa poboru prób bezkręgowców do oznaczeń Makrofauna bezkręgowa litoralu Jeziorka Czerniakowskiego nie odbiega wyraźnie od tej notowanej w podobnych, niezbyt wielkich, eutroficznych zbiornikach zasiedlonych przez ryby. Nie występują tu gatunki rzadkie, ani gatunki o dużym potencjale bioindykacyjnym. Na uwagę zasługuje jedynie występujący nieczęsto ślimak z rodziny zatoczkowatych Hippeutis complanatus. Z gatunków inwazyjnych obserwujemy obcy gatunek wypławka Dugesia tigrina. Zastanawiające jest wykrycie w próbach żywych osobników dużych małży z rodzaju Anodonta i Unio. Są one coraz rzadziej obserwowane w zbiornikach miejskich, a Fic (2004) wykrył jedynie ich muszle. Ich populacje są prawdopodobnie pozostałością populacji wiślanych pochodzących z Wisły, która w okresie przed wybudowaniem wałów zasilała w te 35

37 organizmy Jeziorko przy wysokich stanach wody. Utrzymanie przez tyle lat populacji tych zwierząt świadczy o dość dużej stabilności ekosystemu, gdyż organizmy te są dość wrażliwe na wszelkiego typu duże zaburzenia warunków, na przykład ograniczenie dostępności tlenu. Aby to ostatecznie potwierdzić, trzeba by jednak zbadać pochodzenie populacji tych małży w Jeziorku. To, na co jednak warto zwrócić uwagę to pionowe rozmieszczenie zwierząt - na głębokościach od 1,5 m praktycznie ich brak. Jeszcze w opracowaniu Fica z 2004 roku makrofauna bezkręgowa była odnajdywana na całym dnie Jeziorka Czerniakowskiego, choć już wtedy głębsze jego warstwy były w nią zdecydowanie uboższe. Brak skąposzczetów (z rodziny Tubificidae) i larw muchówek (z rodziny Chironomidae) zazwyczaj obfitych w takich siedliskach tłumaczyć można zbyt często pojawiającymi się i zbyt długo trwającymi deficytami tlenowymi na powierzchni osadu. Może to świadczyć teoretycznie o tym, że obraz strefy anoksji na granicy faz osad-woda uzyskany w wyniku pomiarów sondą tlenową umieszczoną kilka, kilkanaście centymetrów nad osadem może być mylny - warunki tlenowe tuż nad osadem mogą być znacznie gorsze. Ponieważ rozważania dotyczą, przynajmniej po części, strefy jeziora możliwej do zarośnięcia przez makrofity, ich powrót na dawne stanowiska mógłby znacząco poprawić sytuację, gdyż ich obecność sprzyja natlenieniu osadu i warstwy wody ponad nimi. Z drugiej strony całkiem zaskakujący jest brak w Jeziorku Czerniakowskim larw wodzienia (Chaoborus sp.), które występują w osadach takich zbiorników także przy całkowitym braku tlenu w warstwie przydennej. Larwy te przebywają w dzień w osadzie chroniąc się przed presją ryb (posługujących się przy polowaniu wzrokiem), a nocą wędrują ku powierzchniowym warstwom wody, gdzie intensywnie żerują i rosną korzystając z wyższej temperatury. Są też notowane w podobnych zbiornikach w dolinie Wisły. W Jeziorku nie zostały zaobserwowane ani w dzień w osadach, ani w nocy w toni wodnej. Teoretycznie można by to tłumaczyć zbyt silną presją ryb, ale skala zjawiska wydaje się zbyt duża. Takiemu wytłumaczeniu przeczy też obecność w zbiorniku wioślarek z rodzaju Daphnia ustępujących z zespołu, gdy presja ryb jest zbyt silna. To bardzo dziwny wynik mogący świadczyć o działaniu w Jeziorku czynnika, o którym nic nie wiemy. Ostatnim elementem, którego brakuje w osadach profundalnych Jeziorka Czerniakowskiego są wykluwające się formy przetrwalne organizmów planktonowych. Kilkukrotnie osad pobrany z trzech stanowisk (z południowego, środkowego i północnego fragmentu Jeziorka) 36

38 był inkubowany w temperaturze pokojowej z wodą jeziorną. W wodzie nad osadem nie zaobserwowano żywych organizmów. Nie było tam nawet widłonogów, które zazwyczaj pojawiają się w takich sytuacjach prawie natychmiast, dzięki powrotowi do aktywnego życia, ukrytych w osadach, zapadłych w stan spoczynku larw (kopepoditów). ANALIZA PŁAZÓW STREFY PRZYBRZEŻNEJ AUTOR: PAWEŁ KOPERSKI Skład taksonomiczny płazów w strefie przybrzeżnej Jeziora Czerniakowskiego analizowano jednokrotnie, 20 maja W godzinach popołudniowych i wieczornych, wzdłuż całej linii brzegowej Jeziorka, liczono widoczne na powierzchni wody i w strefie przybrzeżnej wśród roślinności osobniki, poszukiwano kijanek poprzez kasarkowanie oraz analizowano głosy godowe. Obecność płazów stwierdzono na sześciu zaznaczonych na mapie (Ryc. 23) stanowiskach. Wyniki obserwacji zestawiono w Tabeli 3. Ryc. 23 Mapa stanowisk płazów stwierdzonych podczas badań 37