SEZONOWE ZMIANY WYBRANYCH CECH FIZYCZNO-CHEMICZNYCH WÓD MAŁEJ RZEKI PODMIEJSKIEJ NA PRZYKŁADZIE DZIERŻĄZNEJ

Transkrypt

1 MONOGRAFIE KOMITETU GOSPODARKI WODNEJ PAN z. XX 2014 Piotr MONIEWSKI Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych SEZONOWE ZMIANY WYBRANYCH CECH FIZYCZNO-CHEMICZNYCH WÓD MAŁEJ RZEKI PODMIEJSKIEJ NA PRZYKŁADZIE DZIERŻĄZNEJ 1. WSTĘP Fizyczno-chemiczne cechy wód rzecznych znajdują się pod wpływem naturalnych i antropogenicznych czynników środowiska geograficznego zlewni. Intensywność oddziaływania środowiska zmienia się w ciągu roku i kształtuje sezonową zmienność wszystkich niemal parametrów. Badanie tej zmienności pozwala na wyjaśnianie zjawisk i mechanizmów zachodzących w środowisku wodnym (Rzętała 2008; Bartnik, Tomalski 2012). Warto podkreślić, że identyfikacja przekształceń jest łatwiejsza w niewielkich zlewniach niż na większym, trudniejszym do interpretacji obszarze. Dlatego ilustracją sezonowej zmienności jakościowych cech wód powierzchniowych niech będzie mała zlewnia położona w strefie podmiejskiej Łodzi. 2. CHARAKTERYSTYKA ZLEWNI DZIERŻĄZNEJ Zlewnia Dzierżąznej leży w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji łódzkiej, na północ od Zgierza, w obrębie Wzniesień Łódzkich. Należy do zlewni Bzury, będąc dopływem Czarnawki, która z kolei uchodzi do Moszczenicy. Duże deniwelacje terenu i znaczny spadek rzeki (7,13 ) spowodowały wykształcenie dość wąskiej doliny i słabe rozwinięcie sieci rzecznej zlewni. Dzierżązna w dolnym biegu przyjmuje tylko jeden większy dopływ Ciosenkę, której dolinę cechuje małe urozmaicenie morfologiczne i niewielki spadek. Na obu rzekach znajdują się liczne sztuczne Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:15

2 408 P. Moniewski zbiorniki retencyjne (rys. 1). Powierzchnia zlewni Dzierżąznej liczy 42,9 km2, a jej przeciętny przepływ w przekroju zamykającym wynosi 0,23 m3 s-1. Rys. 1. Położenie zlewni Dzierżąznej i lokalizacja punktów pomiarowych: 1 Dąbrówka, 2 Swoboda, 3 Ciosenka, 4 Rosanów Obszar zlewni pokrywają osady polodowcowe, piaski i żwiry fluwioglacjalne, a w południowej części także gliny zwałowe. W zagospodarowaniu przestrzennym Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:16

3 Sezonowe zmiany wybranych cech fizyczno-chemicznych wód małej rzeki terenu wciąż dominują użytki rolne, mimo, iż zlewnia Dzierżąznej leży w strefie podmiejskiej Łodzi. W ostatnich latach obserwowane są, szczególnie w górnych odcinkach dolin rzecznych, intensywne zmiany struktury użytkowania terenu. Na północnych krańcach Zgierza rozwija się budownictwo jednorodzinne, a w Rosanowie zabudowa letniskowa. Istotną zmianę spowodowało także oddanie do użytku w 2006 r. autostrady A2 przecinającej równoleżnikowo zlewnię. Do głównych czynników kształtujących cechy fizyczno-chemiczne wód zlewni Dzierżąznej zaliczyć zatem należy odwodnienie sieci dróg gminnych oraz autostrady, z której wody opadowe poprzez system zbiorników retencyjno-infiltracyjnych przedostają się do wód podziemnych lub nawet bezpośrednio do koryt rzecznych. Udział w migracji zanieczyszczeń mają także wody pochodzące z kanalizacji deszczowej północnych dzielnic Zgierza. Zanieczyszczenia bytowe pochodzą natomiast głównie z rozciągającej się po obu stronach rzeki wsi Dąbrówka oraz licznych miejscowości skupionych w dolinach. Żadna z osad wiejskich nie jest wyposażona w zbiorczą kanalizację sanitarną. 3. MATERIAŁ I METODY Ilościowy monitoring obiegu wody w zlewni Dzierżąznej jest prowadzony od 1998 r. (Jokiel 2002). Przez 11 lat ( ) rejestrowano tu także podstawowe cechy fizyczno-chemiczne wód powierzchniowych i podziemnych. Co 2 lub co 4 tygodnie dokonywano pomiarów temperatury wody, jej konduktywności, odczynu, stężenia tlenu rozpuszczonego (od 2004 r.) oraz mętności (od połowy 2008 r.). Spośród kilkunastu punktów pomiarowych dla potrzeb niniejszej pracy wybrano 4 przekroje rzeczne (rys. 1). Przekrój Dąbrówka (1) jest reprezentatywny dla górnej, najbardziej zurbanizowanej części zlewni Dzierżąznej. Punkt ten założono tuż powyżej autostrady A2 w czasie jej budowy, dlatego seria pomiarowa ( ) jest nieco krótsza od pozostałych. W miejscowości Swoboda (2) znajduje się przekrój zamykający całą zlewnię Dzierżąznej, wraz z uchodzącą do niej Ciosenką, dla której reprezentatywny jest punkt 3. Przekrój Rosanów (4) znajduje się powyżej autostrady A2 i zamyka niszę dużego źródliska Rosanów I o przeciętnej wydajności ponad 40 dm 3 s -1. Ponadto w wymienionych przekrojach od 2011 r. pobierano co miesiąc próby wody do oznaczania, w warunkach laboratoryjnych (metodą kolorymetryczną), stężeń: chlorków, azotanów, amoniaku, fosforanów, siarczanów i fenoli. Analizę sezonowości cech fizyczno-chemicznych wody przeprowadzono z zastosowaniem metody wektorów, zaproponowanej przez C.G. Markhama (1970) do badania nierównomierności opadów atmosferycznych. Później była ona także wykorzystywana m. in. w interpretacji sezonowego rozkładu przepływów rzecznych (Tomaszewski 2001), wydajności źródeł (Moniewski 2004), a także cech fizyczno- -chemicznych wody (Stolarska 2008). W tym ostatnim zakresie adaptacja metody polega na przyjęciu, że wartości dobowe są wektorami r (1,2,,365) o długości określonej przez wartość danej cechy i kierunku wyznaczonym przez kąt α i = 360 i gdzie i = 1, 2,, 365 liczba dni od początku roku hydrologicznego. 365 Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:16

4 410 P. Moniewski Wypadkową 365 wektorów r i jest wektor R o długości R i kierunku ω. Natomiast dostosowanie miar sezonowości do danych miesięcznych wymaga pewnych przekształceń. Kąt ω w mierze kątowej wskazuje porę koncentracji danej cechy w roku hydrologicznym: ω = arctg 12 n=1 r n 12 n=1 r cosα gdzie: ω kąt wskazujący porę koncentracji; n = 1, 2,, 12 [miesiące]; r n wektor utożsamiany ze średnią wartością cechy w kolejnym miesiącu; α n kąt określający kierunek wektora r n [ ]. Aby obliczyć porę koncentracji odpływu (PK) należy liczbę dni i (2) dodać do daty początku roku hydrologicznego. n sinα 1 n n (1) 365 i = ω (2) 360 Indeks sezonowości (IS) wyraża się natomiast wzorem: R m IS m = 100% r (3) 12 n= 1 n gdzie: IS m indeks sezonowości [%]; n = 1, 2,, 12 [miesiące]; r n wektor utożsamiany ze średnią wartością cechy w kolejnym miesiącu; R wektor wypadkowy wyznaczany z 12 wektorów r m n jako ich średnia geometryczna: ( R 12 = m n=1 ( rn cosα n )) + ( n=1 ( rn sinα n )) Indeks sezonowości może przyjmować wartości w zakresie od 0 do 100%. Najwyższą sezonowością charakteryzują się cechy o natężeniu wyraźnie skoncentrowanym w pewnym miesiącu. Najniższe wartości z reguły oznaczają równomiernie rozłożone charakterystyki w ciągu roku lub gdy są one skupione w dwóch przeciwstawnych porach roku (miesiącach), np. w kwietniu i listopadzie. (4) Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:17

5 Sezonowe zmiany wybranych cech fizyczno-chemicznych wód małej rzeki CECHY FIZYCZNO-CHEMICZNE WODY Mimo niewielkich rozmiarów zlewni Dzierżąznej podstawowe cechy fizyczno- -chemiczne wód powierzchniowych wykazują pewne zróżnicowanie przestrzenne (tablica 1). Najniższą średnią wieloletnią temperaturą wody (9,0 C) charakteryzuje się najwyżej położony przekrój Dąbrówka. Dzierżązna bierze bowiem początek ze źródła w Rudunkach, na wysokości ok. 190 m n.p.m., a jej temperatura jest modyfikowana przez duży kompleks zbiorników znajdujących się w górnej części zlewni (kąpielisko Malinka ). Temperatura wód Ciosenki (9,7 C) jest natomiast zbliżona do średniej wieloletniej temperatury powietrza tego obszaru w ostatniej dekadzie. Kształtuje ją przede wszystkim dopływ podziemny z osadów sandrowych, które wypełniają południową stronę jej zlewni, zasilając trzy źródliska Rosanów I i II oraz Ciosny. Najwyższą średnią temperaturą (10,4 C) odnotowano w przekroju zamykającym zlewnię. Zimą pokrywa lodowa dużych zbiorników retencyjnych ogranicza wychładzanie się wody, latem eksponowanie zwierciadła na bezpośrednie promieniowanie sprzyja z kolei wzrostowi temperatury. Średnie arytmetyczne cech fizykochemicznych wody w latach Tablica 1 Parametr Jednostka Dąbrówka Swoboda Ciosenka Rosanów Temperatura T [ C] 9,0 10,4 9,7 9,7 Konduktywność SEC [μs cm -1 ] 480,5 391,5 395,5 416,1 Odczyn ph 7,4 7,6 7,4 7,4 Stężenie tlenu O 2 [mg dm 3 ] 7,7 7,7 6,9 6,8 Mętność NTU 10,7 4,7 3,0 1,5 Przewodność elektryczna wody ma odmienny do temperatury rozkład przestrzenny. Najwyższe średnie wartości notowano w strefach silnej antropopresji powodowanej przez osadnictwo stałe i letniskowe. W miarę oddalenia od większych skupisk zabudowy konduktywność wody maleje, także za sprawą zdolności rzek do samooczyszczania i dopływu mniej zanieczyszczonych wód podziemnych. Średni wieloletni odczyn wody jest najmniej zróżnicowany. We wszystkich przekrojach kształtuje się on na pograniczu obojętnego i lekko zasadowego (ph 7,4), jedynie w przekroju zamykającym jest słabo zasadowy (ph 7,6), zapewne za sprawą wzrastającego z biegiem cieków oddziaływania gospodarki rolnej. Na przykładach stężenia rozpuszczonego tlenu oraz stopnia zmącenia wody widoczny jest związek między cechami wody a charakterem zlewni. Szybciej płynąca Dzierżązna charakteryzuje się większym zmąceniem wody (szczególnie w górnym odcinku) i wyższym stężeniem tlenu. Większa prędkość przepływu wody rekompensuje przy tym zdolność do rozpuszczania gazów, bowiem stężenie tlenu nie maleje mimo wzrostu średniej temperatury wody o 1,4 C. Natomiast wody spokojnie płynącej Ciosenki zawierają zdecydowanie mniej unosin, a znaczny udział zasilania podziemnego powoduje obniżoną średnią zawartość tlenu. Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:17

6 412 P. Moniewski 5. SEZONOWOŚĆ Właściwości fizyczno-chemiczne wody ulegają istotnym zmianom w ciągu roku wraz z wahaniami temperatury powietrza, rozwojem wegetacji i zmieniającymi się właściwościami powierzchni zlewni. Sezonowe wahania temperatury powietrza najsilniej wpływają oczywiście na roczny przebieg temperatury wody (rys. 2A). Świadczą o tym wysokie indeksy sezonowości (tablica 2), proporcjonalne do ekspozycji zwierciadła na nasłonecznienie. Podobnie układają się amplitudy temperatury, wyraźnie zależne od udziału zasilania podziemnego. Najniższą średnią roczną amplitudę (5,2 C) zanotowano w punkcie zamykającym źródlisko Rosanów, którego temperatura w najmniejszym stopniu podlega wpływom zewnętrznym. Amplituda średniej miesięcznej temperatury wód Dzierżąznej, zasilanej również podziemnie, w profilu Dąbrówka poniżej dwóch zbiorników retencyjnych wyniosła już 12,3 C, na dopływie Ciosenki 13,9 C, a w Swobodzie aż 17,3 C. Warto przy tym zauważyć, że różnice dotyczą przede wszystkim ciepłej połowy roku. Z uwagi na duże zacienienie koryt (Bartnik, Moniewski 2011), wzrost temperatury w tym okresie zależy bezpośrednio od łącznej powierzchni przepływowych stawów. Wpływ okrywy roślinnej ujawnia się także w niszy źródliskowej w Rosanowie. W kwietniu, kiedy następuje gwałtowny rozwój ulistnienia drzew, widoczne jest wyraźne odcięcie dna niszy od bezpośredniego nasłonecznienia i wytworzenie stabilnego mikroklimatu silnie zależnego od temperatury wody podziemnej. Mimo to, pora koncentracji temperatury we wszystkich punktach przypada na najcieplejszy z miesięcy lipiec (tablica 3), przy czym w Rosanowie ma ono miejsce blisko 2 tygodnie wcześniej niż w pozostałych. Rys. 2. Sezonowe zmiany cech fizykochemicznych wody w badanych punktach pomiarowych: A temperatura, B konduktywność, C odczyn, D stężenie tlenu rozpuszczonego Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:17

7 Sezonowe zmiany wybranych cech fizyczno-chemicznych wód małej rzeki W rocznym przebiegu konduktywności także można zauważyć wyraźny podział na dwa sezony (rys. 2B). Zimą przewodność elektryczna wody jest o około 50 μs cm -1 wyższa niż latem. W przekroju Dąbrówka uwidacznia się wówczas wpływ zanieczyszczeń pochodzących z zimowego utrzymania dróg gminnych, zaś w przekrojach Ciosenka i Swoboda za wzrost konduktywności odpowiadają wody odprowadzane z autostrady A2. Zimą wraz ze zwiększonym odpływem podziemnym przemieszczają się także zanieczyszczenia bytowe oraz nieorganiczne związki pochodzące z obumierających szczątków roślinnych. Ich swobodna migracja ulega zahamowaniu w kwietniu i maju, wraz z rozwojem roślinności przydennej w korytach cieków i w stawach. Potwierdzeniem migracji zanieczyszczeń jest przesuwająca się z biegiem cieków pora koncentracji (tablica 3). Jednak w kolejnych miesiącach zdolności absorpcyjne fitocenoz wodnych maleją wskutek wzrostu zacienienia koryt i brzegów zbiorników oraz zmniejszenia rozpuszczalności tlenu powodowanej wzrostem temperatury. Natomiast w źródlisku Rosanowo, którego roślinność wskutek stałej temperatury wypływu ma zupełnie inny cykl wegetacyjny, niemal nie zaobserwowano różnic sezonowych (IS = 1,3%). Co więcej, przeciętna wieloletnia konduktywność wody latem jest nawet nieco wyższa (o 2,3 μs cm -1 ) niż zimą, co świadczy o sezonowej presji otoczenia niszy źródliskowej. Tablica 2 Przeciętny indeks sezonowości IS [%] cech fizyczno-chemicznych wody w latach Parametr Dąbrówka Swoboda Ciosenka Rosanów Temperatura 35,8 43,1 36,8 12,4 Konduktywność 5,7 5,7 4,2 1,3 Odczyn 1,3 2,9 2,1 2,1 Stężenie tlenu 8,7 10,5 13,7 8,5 Mętność 31,0 21,5 18,2 12,5 Potwierdzeniem powyższych spostrzeżeń są sezonowe zmiany stężeń podstawowych zanieczyszczeń azotanów i chlorków (rys. 3). Różnią się one poziomem, ale w przekrojach rzecznych (Dąbrówka, Swoboda, Ciosenka) ich przebieg jest bardzo podobny zimą obserwowano wyższe stężenia niż latem. W ciepłej połowie roku maleje dopływ chlorków, a część azotanów jest wychwytywana przez rośliny. Zupełnie przeciwnie zachowują się hydrochemiczne charakterystyki źródliska w Rosanowie tu stężenia w okresie letnim są mniej zróżnicowane, za to ich poziom jest wyższy niż w zimowym. Świadczy to o zdecydowanej przewadze wpływu letniskowej zabudowy nad siecią drogową, która poza dwiema lokalnymi drogami asfaltowymi składa się w większości z nieodśnieżanych zimą dróg gruntowych. Indeksy sezonowości odczynu wody są niskie (tablica 2). Cała zmienność średnich miesięcznych wartości w wieloleciu zawiera się w obrębie jednej jednostki odczynu. Najbardziej zbliżonym do obojętnego odczynem wody charakteryzuje się okres od listopada do lutego, gdy możliwy jest bezpośredni dopływ wód z opadów i topniejącej pokrywy śnieżnej (rys. 2C). Wraz z jego ustaniem ph wody staje się bardziej zasadowe aż do początku rozwoju wegetacji. Koncentracja odczynu wody (naj- Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:17

8 414 P. Moniewski bardziej zasadowe ph) przypada na maj i jej pora także jest wcześniej obserwowana w górnych odcinkach cieków, a później w dolnych (tablica 3). Ponowne letnie zobojętnienie odczynu następuje w lipcu (maksimum opadów deszczu), a kolejne jesienią wraz ze wzrostem opadów oraz zakwaszeniem powodowanym przez postępujący rozkład materii organicznej. Szczególnie widoczny jest w niszy źródliska Rosanów, na przełomie października i listopada, gdy wypełnia je pokrywa butwiejących liści. Rys. 2. Sezonowe zmiany stężeń zanieczyszczeń w badanych punktach pomiarowych: A stężenie azotanów, B stężenie chlorków Zmiany stężenia rozpuszczonego tlenu charakteryzują się znaczną amplitudą i sezonowością wzrastającą wraz z odległością od źródeł (tablica 2). Różnica pomiędzy średnim stężeniem tlenu latem i zimą dochodzą do blisko 1 mg dm 3 w górnym biegu Dzierżąznej i około 2 mg dm 3 w dolnych odcinkach obu rzek, a amplituda średnich miesięcznych wynosi 2,3-3,4 mg dm 3 (rys. 2D). Pora koncentracji przypada na pierwszą połowę marca, z wyjątkiem źródliska Rosanów, gdzie notowana jest o miesiąc później (tablica 3). Wiosną zbiorniki są już pozbawione pokrywy lodowej, temperatura wody jest jeszcze względnie niska, a przepływy i prędkości wody w korycie wysokie. Natomiast w źródlisku koncentracja tlenu (7,6 mg dm 3 ) pokrywa się z maksimum średniej miesięcznej temperatury (11,7 C). Decydujące znaczenie ma tu jednak dopływ względnie natlenionych wód opadowych i roztopowych obserwowany przez całą zimę. Natomiast jesienne deficyty tlenowe w tym i w pozostałych przekrojach powodowane są przez utlenianie obumierających szczątków roślinnych. Dzierżązna i Ciosenka są rzekami o dużej przezroczystości wody. Duża liczba przepływowych zbiorników znacznie redukuje ilość unosin, utrudniając właściwą Tablica 3 Przeciętna pora koncentracji PK dni cech fizyczno-chemicznych wody w latach Parametr Dąbrówka Swoboda Ciosenka Rosanów Temperatura 16 lip 14 lip 12 lip 3 lip Konduktywność 28 mar 27 cze 22 cze 21 maj Odczyn 2 maj 18 maj 15 maj 9 maj Stężenie tlenu 9 mar 11 mar 4 mar 6 kwi Mętność 8 kwi 26 cze 15 cze 4 maj Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:17

9 Sezonowe zmiany wybranych cech fizyczno-chemicznych wód małej rzeki ocenę krążenia wody w transporcie materii nierozpuszczonej. Niemniej w sezonowym rozkładzie zmącenia wody można wyróżnić dwa okresy intensyfikacji tego procesu (tablica 3). W okresie zimowo-wiosennym pozbawiona pokrywy roślinnej gleba jest bardziej podatna na spłukiwanie (Dąbrówka, Rosanów), zaś latem intensywne opady uruchamiają proces erozji (Swoboda, Ciosenka). Indeks sezonowości odzwierciedla przy tym warunki morfologiczne zlewni (tablica 2). 6. PODSUMOWANIE Analizowane właściwości fizyczno-chemiczne wód Dzierżąznej i Ciosenki wykazują wyraźną sezonowość. Zaobserwowano przy tym duże zróżnicowanie przestrzenne badanych cech, wynikające z wpływu lokalnych czynników. Warto podkreślić, że właściwości fizyczno-chemiczne wody obu rzek ulegają przekształceniom wskutek przepływu przez szereg sztucznych, przy czym intensywność tego procesu zależy od faz rozwoju roślinności wodnej. Przed przystąpieniem do badań wydawało się, że jednym z najważniejszych elementów antropogenicznych, kształtujących sezonową zmienność cech jakościowych wody w zlewni Dzierżąznej, będzie autostrada A2 (Moniewski, Stolarska 2008). Jednak pośredni (zbiorniki retencyjno-infiltracyjne) i epizodyczny charakter zrzutu wód z odwodnienia autostrady spowodowały, że ustrój fizyczno-chemiczny wód rzecznych w punktach poniżej autostrady nie odbiega w istotny sposób od prawidłowości stwierdzonych w innych częściach zlewni. SEASONAL CHANGES OF THE SELECTED PHYSICOCHEMICAL CHARACTERISTICS OF THE SUBURBAN SMALL RIVER WATERS ON THE DZIERŻĄZNA RIVER EXAMPLE Abstract The settlement, agriculture and A2 highway exploitation play a principal role in the formation of the physicochemical characteristics on the Dzierżązna catchment. The retarding and infiltration basins system directs waters from A2 highway towards Dzierżązna river or its tributary (Ciosenka). Waters coming from the rain water sewer system of the Northern Zgierz and the commune roads drainage system take the leading part in the contaminants migration. Contaminations steam from Dąbrówka (village extending on the both sides of river) and Rosanów (a summer resort). The measurements of the specific conductance, alkali level, dissolved oxygen, water temperature and turbidity were performed on the stations located around the all catchment area. In addition, the hydro tests of the chlorides and nitrates concentrations were conducted. In this paper, the transformation rate of the physicochemical aquatic environment characteristics and its seasonal distribution were presented. Below water discharge place form the highway drainage, a slight increase of the electrolytic conductance and reactions changes were noticed. Furthermore, the analysis of the data series has proved that the chlorides and nitrates are characterized by the seasonal rhythm. Moreover, physicochemical water charac- Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:17

10 416 P. Moniewski teristics are changed due to flow through the artificial water reservoirs which are recharge from Dzierżązna River and its tributaries. The intensity of this processes is highly related to water plants growth phases. Key words: anthropopressure, quality of water, seasonality, small river catchment, surface waters BIBLIOGRAFIA Bartnik A., Moniewski P., 2011, River Bed Shade and Its Importance in the Process of Studying of the Fundamental Physico-Chemical Characteristics of Small River Waters, [w:] Contemporary problems of management and environmental protection: Issues of landscape conservation and water management in rural areas, K. Glińska-Lewczuk (red.), 7, Bartnik A., Tomalski P., 2012, Impact of the different function of small reservoirs on seasonal oscillations of the selected physico-chemical water parameters of the urban rivers (Sokolovka catchment, Lodz case), [w:] Natural and anthropogenic transformations of lakes, Conference materials, International limnological conference Natural and anthropogenic transformations of lakes September Łagów Lubuski (Poland), IMGW, Poznań Jokiel P., 2002, Woda na zapleczu wielkiego miasta, IMGW, Warszawa Markham C.G., 1970, Seasonality of precipitation in the United States, Annals of the Association of American Geographers, 60 (3), Moniewski P., 2004, Źródła okolic Łodzi, Acta Geographica Lodziensia, 87 Moniewski P., Stolarska M., 2008, Wpływ przekształceń infrastruktury drogowej na podstawowe cechy fizykochemiczne wód powierzchniowych małej zlewni podmiejskiej, [w:] Problemy środowiska przyrodniczego miast. Problemy ekologii krajobrazu, S. Bródka (red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Warszawa, Rzętała M., 2008, Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice Stolarska M., 2008, Sezonowe zmiany zasobów i podstawowych właściwości fizykochemicznych wód w małej zlewni nizinnej, Acta Geographica Lodziensia, 94 Tomaszewski E., 2001, Sezonowe zmiany odpływu podziemnego w Polsce w latach , Acta Geographica Lodziensia, 79 Adres do korespondencji Corresponding author: dr Piotr Moniewski, Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Łódź, ul. Narutowicza 88, moniek@geo.uni.lodz.pl Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:17