Analiza układu węgiel kamienny-gaz pod kątem intensyfikacji wydobycia metanu z użyciem ditlenku węgla

Transkrypt

1 Paweł Baran*, Joanna Rogozińska, Katarzyna Zarębska, Stanisław Porada AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków Analysis of the coal-gas system for intensification of methane recovery with carbon dioxide Analiza układu węgiel kamienny-gaz pod kątem intensyfikacji wydobycia metanu z użyciem ditlenku węgla DOI: dxmedraorg/12916/przemchem21428 Five Polish bituminous coals from Upper Silesian Coal Basin were studied for adsorption and desorption of CH 4 and under lab conditions at elevated temp and pressure Correlations between sorption capacity of and CH 4 desorption ability, pressure of CH 4 in the coal deposit and characteristic parameters of coal beds were established A threshold pressure of CH 4 in the bed for its displacement with was detd Badano procesy sorpcji/desorpcji metanu oraz ditlenku węgla w warunkach podwyższonego ciśnienia i temperatury w skali laboratoryjnej na pięciu próbkach węgla kamiennego pochodzącego z polskich kopalń Górnośląskiego Zagłębia Węglowego Przedstawione wyniki badań układu węgiel-gaz wykazują zależność chłonności sorpcyjnej ditlenku węgla oraz zdolności desorpcji metanu od ciśnienia złożowego gazu w pokładzie węgla, jak również wybranych parametrów charakteryzujących złoże Stwierdzono także, że istnieje pewne graniczne ciśnienie w złożu węgla, powyżej którego może mieć miejsce wypieranie metanu z pokładów węgla przez Zmiany klimatu w długoterminowej perspektywie mogą wywołać wiele nieprzewidzianych zagrożeń Uważa się, że są one spowodowane min przez wzmożoną emisję gazów cieplarnianych do atmosfery, a w szczególności ditlenku węgla pochodzącego z działalności człowieka, głównie ze spalania paliw kopalnych 1) Należy jednak pamiętać, że obecność w powietrzu atmosferycznym takich gazów, jak para wodna, ditlenek węgla lub metan są zjawiskiem naturalnym, a wręcz w pewnym stopniu wskazanym Gazy cieplarniane mają zdolność do absorbowania charakterystycznych części promieniowania podczerwonego utrzymując średnią temperaturę na Ziemi ok 15 C (a nie -19 C w przypadku braku ich obecności), co pozwala na istnienie życia 2) Zmniejszenie emisji można osiągnąć min poprzez ograniczenie spalania paliw kopalnych, zwiększenie udziałów produkcji energii ze źródeł odnawialnych oraz energetykę atomową Jednak takie działania mogą okazać się niewystarczające dla globalnego zmniejszenia emisji ditlenku węgla 1) W przypadku Polski problematyka ta jest szczególnie trudna, ponieważ krajowa energetyka oparta jest w ok 96% na spalaniu paliw kopalnych 3) W wyniku podpisanych porozumień Unia Europejska zakłada redukcję emisji gazów cieplarnianych o 4%, oraz 27-proc wzrost udziału źródeł odnawialnych w produkcji energii do 23 r, a w ramach dalszych działań kraje UE przyjmują kolejne cele redukcji emisji 4) Potencjał cieplarniany metanu (zdolność zatrzymywania ciepła) jest ok 21-krotnie wyższy od potencjału cieplarnianego ditlenku węgla, zaś żywotność metanu w atmosferze znacznie krótsza od czasu życia ditlenku węgla 5) Istnieje wiele antropogenicznych źródeł emisji metanu, jednak najbardziej znaczącymi są wydobycie węgla oraz składowi- Dr inż Paweł BARAN w roku 23 ukończył studia na Wydziale Paliw i Energii AGH Akademii Górniczo-Hutniczej im Stanisława Staszica w Krakowie Jest adiunktem w Katedrze Chemii Węgla i Nauk o Środowisku na Wydziale Energetyki i Paliw na tej uczelni Specjalność adsorpcja, fizykochemia węgla * Autor do korespondencji: Wydział Energetyki i Paliw, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza im Stanisława Staszica, Al Mickiewicza 3, 3-59 Kraków, tel: (12) , fax: (12) , pawelbaran@aghedupl Mgr inż Joanna ROGOZIŃSKA w roku 213 ukończyła studia na Wydziale Chemicznym Politechniki Wrocławskiej, a w roku 214 na Wydziale Energetyki i Paliw AGH Akademii Górniczo-Hutniczej im Stanisława Staszica w Krakowie Specjalność analityka przemysłowa i środowiskowa 28 93/12(214)

2 ska odpadów 2, 6) Metan ze względu na swoje właściwości wybuchowe stanowi także zagrożenie dla górników podczas eksploatacji kopalń 7) Metan z pokładów węgla (coal bed methane) powstał w etapie tworzenia węgla kamiennego z substancji organicznych Szacuje się, że podczas tworzenia się 1 t węgla wysokouwęglonego powstaje ok 2 m 3 gazu 7) Część powstałego gazu zostaje utracona wskutek migracji do powierzchni, ale w nienaruszonym stanie pokłady węgla mogą wciąż zawierać ok 25 m 3 na 1 t węgla, w formie zaadsorbowanej 1) Gaz znajdujący się w pokładach węgla składa się w ok 9% z metanu Pozostałą część stanowią wyższe węglowodory (C 2 C 3 ) oraz ditlenek węgla, a także śladowe ilości azotu, tlenu, wodoru oraz helu 7) Metan z pokładów węgla występuje jako gaz słodki, gdyż nie zawiera H 2 S Ponadto gaz ten nie wymaga specjalnego przygotowania przed zastosowaniem go jako paliwa, ze względu na nieznaczne ilości ditlenku węgla oraz azotu 8) Obecny w złożu gaz może migrować w pokładach węgla przez szczeliny i spękania, przedostając się do atmosfery Jednak w przypadku, gdy w pokładzie występują warstwy uszczelniające, metan jest wiązany w węglu za pomocą fizycznej adsorpcji na powierzchni oraz w mikroporach węgla o średnicy mniejszej niż 2 mm Część z obecnego w pokładzie gazu znajduje się w formie gazu wolnego w szczelinach lub jest rozpuszczona w wodach złożowych 9) Zawartość metanu w pokładach węgla nie jest stała i jest zależna od wielu czynników, min od stopnia uwęglenia węgla, składu petrograficznego, a także od migracji gazu w pokładzie Największą zawartością genetycznego metanu charakteryzują się antracyty Zawartość metanu w węglu maleje ze wzrostem jego stopnia uwęglenia ) W świetle analizowanych badań trudno sugerować się wyłącznie porowatością przy ocenie złoża wytypowanego do procesu zatłaczania W węglach kamiennych porowatość jest zależna od obecności poszczególnych macerałów, np witrynit w przeważającej części zawiera składniki mikroporowate, podczas gdy składniki inertynitu cechują się mezo i mikroporowatością 11 14) Obecność poszczególnych macerałów determinuje właściwości technologiczne i mechaniczne węgla Badania Karacana 15) wskazują, że węgle zawierające więcej macerałów grupy inertynitu mogą być bardziej przydatne do procesu sekwestracji Jednak w przypadku macerałów grupy witrynitu, Karacan zaobserwował znaczne zwiększenie ich objętości wskutek sorpcji Zjawisko to może mieć niekorzystny wpływ na stan gazu w górotworze, ze względu na obniżenie przepuszczalności pokładu, możliwość wystąpienia tąpnięć i wstrząsów, a w konsekwencji możliwości rozszczelnienia górotworu i gwałtownej desorpcji do atmosfery Dlatego też wg literatury analiza chłonności sorpcyjnej powinna odbywać się w powiązaniu ze składem petrograficznym węgla 11, 16) Podejmując działania ograniczające emisję gazów cieplarniach do atmosfery, jedną z alternatyw może okazać się sekwestracja ditlenku węgla CCS (carbon capture and storage) oraz intensyfikacja wydobycia metanu z nieeksploatowanych pokładów węgla z użyciem technologia ECBM (enhanced coal bed methane recovery) Po wtłoczeniu ditlenku węgla do pokładu zostaje on uwięziony w szczelinach węgla, adsorbowany na powierzchni i absorbowany w węglu, a także rozpuszczony w wodach złożowych 9,, 17 2) Dodatkowym, korzystnym aspektem takiego procesu jest fakt, że ditlenek węgla dzięki preferencyjnej sorpcji wypiera zawarty w złożu metan 2, 21) Optymalne warunki magazynowania można osiągnąć przy dużej gęstości ditlenku węgla, tzn na głębokości większej niż 75 m Na tej głębokości panują warunki, w których ciśnienie wynosi ponad 75 bar, a temp 4 5 C W takich warunkach ditlenek węgla znajduje się w stanie nadkrytycznym 9) Faza nadkrytyczna ma właściwości gazu o dużej gęstości, zbliżonej do gęstości substancji ciekłych 22), która zmienia się w zależności od ciśnienia i temperatury w zakresie 2 9 kg/m 3 W przypadku adsorpcji nadkrytycznej (superkrytycznej) definicja tego zjawiska bywa niejednoznaczna głównie ze względu na różne podejścia w zdefiniowaniu płynu nadkrytycznego Jednakże przyjmuje się, że adsorpcja nadkrytyczna (supercritical adsorption) jest to proces zachodzący w temperaturze powyżej temperatury krytycznej sorbatu 22) Polski rząd zobowiązał się do przeprowadzenia analizy projektów oraz podjęcia decyzji co do przyszłości podziemnego składowania ditlenku dopiero po 224 r 23) Przedstawiono wyniki badań sorpcji/desorpcji ditlenku węgla oraz metanu przy podwyższonym ciśnieniu w temperaturze nadkrytycznej Przeanalizowano wpływ ciśnienia złożowego metanu w kontekście jego wydobycia z głębokich, nieeksploatowanych pokładów węgla z wykorzystaniem Badania w skali laboratoryjnej przeprowadzono na próbkach węgla pochodzących z wybranych polskich kopalń Górnośląskiego Zagłębia Węglowego Część doświadczalna Materiały i ich właściwości Wytypowane do badań próbki węgla kamiennego zostały pobrane z pięciu kopalń zlokalizowanych na terenie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (GZW): Pniówek, Wesoła, Chwałowice, Zofiówka oraz Jaworzno Analizę chemiczną (analizę elementarną) oraz technologiczną próbek węglowych wykonano w Głównym Instytucie Górnictwa (GIG) w Katowicach, z zastosowaniem wymagań i procedur Polskich Norm w klasyfikacji węgla kamiennego W tabeli 1 przedstawiono wyniki analizy elementarnej Zbadano zawartość podstawowych pierwiastków tworzących materiał węglowy, ilość balastu oraz zawartość części lotnych Zawartość węgla wahała się od 57,83% dla próbki Jaworzno do 84,24% dla węgla Pniówek Różnice można było również zaobserwować w zawartości wilgoci (,6 11,11%) oraz popiołu (2,65 14,45%) Istotnymi parametrami charakteryzującym węgiel jest jego refleksyjność oraz skład macerałowy (tabela 2) Badane próbki różniły się w znacznym stopniu zawartością witrynitu Wahała się ona w przedziale Table 1 Chemical and technological analysis of the coal samples, % by mass Tabela 1 Wyniki analizy chemicznej i technologicznej badanych próbek węgla, % mas C daf 84,24 79,46 79,29 78,62 57,83 S daf,39,32,35,35 1, H daf 4,58 4,55 4,97 4,37 3,37 N daf 1,52 1,27 1,7 1,15,87 O daf 4,58 8,7 8,47 6,17 11,3 W a 1,75 3,69 3,39,6 11,11 A a 3,1 2,86 2,65 8,92 14,45 V daf 27,12 3,4 35,62 27,93 28,39 daf postać sucha i bezpopiołowa, a postać analityczna, W wilgoć, A popiół, V części lotne Prof dr hab Katarzyna ZARĘBSKA w 1996 roku ukończyła studia na Wydziale Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Jest profesorem w Katedrze Chemii Węgla i Nauk o Środowisku Wydziału Energetyki i Paliw AGH Akademii Górniczo-Hutniczej im Stanisława Staszica w Krakowie Specjalność inżynieria środowiska, chemia węgla Dr inż Stanisław PORADA notkę biograficzną i fotografię Autora drukujemy w bieżącym numerze na str /12(214) 29

3 Table 2 Petrography of the coal samples, % Tabela 2 Analiza petrograficzna badanych próbek węgla, % Witrynit Liptynit Inertynit Substancja mineralna Refleksyjność,92,72,72 1,1, % Kolejne różnice można było zauważyć w zawartości inertynitu (8 53%) Najniższą refleksyjnością charakteryzowała się próbka z kopalni Jaworzno (,51), zaś najwyższą z kopalni Zofiówka (1,1) Badane próbki węgla kamiennego charakteryzowały się podobną gęstością (tabela 3), jednocześnie znacznie różniąc się porowatością materiału Najbardziej porowatą strukturą wyróżniał się węgiel pochodzący z kopali Jaworzno (15,9%) Pozostałe próbki nie miały aż tak rozwiniętej struktury porowatej (3,4 7,5%) Table 3 Densimetric analysis of studied coal samples Tabela 3 Badania densymetryczne badanych węgli d He, g/cm 3 1,26 1,33 1,27 1, 1,37 d Hg, g/cm 3 1,22 1,27 1,17 1,6 1,16 V p, cm 3 /g,26,36,67,34,132 Porowatość, % 3,2 4,3 7,5 3,5 15,9 Metodyka badań Badania sorpcji metanu oraz ditlenku węgla prowadzono w specjalnie zaprojektowanym aparacie sorpcyjnym (rys 1), składającym się z dwóch głównych części: dozującej (1) i ampułki pomiarowej z węglem (2) Aparat wyposażony był w miernik ciśnienia, pracujący w zakresie bar oraz umieszczony w termostacie, zapewniającym stałą temperaturę pomiaru 5 C Objętość części dozującej wyznaczono za pomocą przepływomierza El_Flow F111B firmy Bronkhorst Stosując prawa gazowe wyznaczono objętość pozostałych części aparatu, porównując masę azotu wprowadzonego i opuszczającego układ w temperaturze otoczenia Po umieszczeniu próbki węgla w aparacie, układ zanurzono w termostatowanej kąpieli wodnej o temp 5 C W celu usunięcia zasorbowanych na powierzchni gazów i par, całość układu odgazowano przy użyciu turbomolekularnej pompy próżniowej do osiągnięcia próżni -3 Pa Fig 1 Test equipment for measuring sorption isotherms Rys 1 Schemat aparatury sorpcyjnej Proces sorpcji zaplanowano i zrealizowano w dwóch zasadniczych etapach Etap pierwszy polegał na wprowadzenie do układu pojedynczego gazu (presorpcja metanu) Dla każdej próbki etap presorpcji przeprowadzano wg tej samej procedury, tzn każdorazowo wprowadzano do odgazowanej ampułki z węglem taką samą ilość metanu, wyczekując do ustalenia się stanu równowagi ok 48 h W drugim etapie, w celu analizy wyników pod kątem geologicznego magazynowania ditlenku węgla w pokładach węgla, do układu wprowadzano każdorazowo taką samą ilość Po ustaleniu się stanu równowagi sorpcyjnej zamykano zawór oddzielający część dozującą i pomiarową, a następnie z części dozującej pobierano mieszaninę gazów do analizy chromatograficznej Tego typu procedura, tj odcięcie części dozującej od części pomiarowej, pozwoliła pobrać gaz do analizy chromatograficznej bez naruszania równowagi sorpcyjnej Do analizy składu gazu wykorzystano chromatograf gazowy (GC) Hewlett Packard 589 z detektorem cieplno-przewodnościowym (TCD) Wyniki badań Presorpcja metanu Na rys 2 przedstawiono ilość zasorbowanego metanu w przeliczeniu na 1 kg próbki, a także zaznaczono ciśnienie równowagowe, jakie ustaliło się w układzie Największą chłonnością sorpcyjną charakteryzowały się próbki węgla z kopalń Wesoła oraz Chwałowice Dla tych węgli objętość pochłoniętego metanu wynosiła powyżej 2 dm 3 /kg próbki węgla Interesujący wydaje się być również wynik dla próbki Jaworzno, w przypadku której uzyskano stosunkowo dużą wartość chłonności sorpcyjnej przy równoczesnym najniższym ciśnieniu równowagowym Można sądzić, że w przypadku ciśnienia równowagowe- V, dm 3 STP/kg objętość zasorbowana / kg węgla Fig 2 Sorption capacity of the coal samples for methane go zbliżonego wartością do pozostałych próbek, chłonność sorpcyjna dla próbki Jaworzno byłaby najwyższa Otrzymane wyniki pozwalają stwierdzić, że chłonność sorpcyjna względem metanu pozostaje w związku z udziałem macerałów grupy witrynitu Wraz ze wzrostem udziału tej grupy macerałów maleje w sposób liniowy ilość pochłanianego metanu (rys 3) Zależność ta pozostaje w odwrotnej relacji do wyników otrzymanych przez Crosdale a, Beamisha i Valixa 13) oraz Clarksona i Bustina 14) W literaturze dostępne są także prace, których autorzy wykazują całkowity brak zależności chłonności sorpcyjnej względem metanu od składu petrograficznego węgla 17, 24) ciśnienie równowagowe Rys 2 Chłonność sorpcyjna badanych próbek węgla kamiennego względem metanu p, bar 2 93/12(214)

4 V CH4, dm 3 STP/kg 28, 26, 24, 22, 2, 18, 16, 14, 12, 93/12(214) R 2 =,9844, Witrynit, % Fig 3 Effect of vitrinite group content on sorbed volume of methane Rys 3 Wpływ zawartości grupy witrynitu na objętość sorbowanego metanu W przypadku zależności chłonności sorpcyjnej względem metanu w funkcji współczynnika refleksyjności nie stwierdzono zależności liniowej Z danych literaturowych 17, 21, 24, 25) wynika, że wraz ze wzrostem stopnia metamorfizmu (który można utożsamiać ze współczynnikiem refleksyjności) maleje chłonność sorpcyjna, a następnie rośnie dla antracytów Przedstawiona na rys 4 zależność jest wynikiem zestawienia chłonności sorpcyjnej otrzymanej w eksperymencie, gdzie dla każdej próbki ciśnienie równowagowe nie było takie samo Nie uzyskano tutaj w pełni porównywalnej wartości chłonności sorpcyjnej jaką można by odczytać z izotermy adsorpcji Jak wspomniano wcześniej, zdecydowanie najniższe ciśnienie równowagowe panowało w układzie metan-próbka Jaworzno W przypadku wyższego ciśnienia, zbliżonego dla pozostałych próbek, ilość pochłoniętego metanu byłaby większa, a zależność byłaby zbliżona do liniowej V CH4, dm 3 STP/kg 28, 26, 24, 22, 2, 18, 16, 14, 12, R 2 =,915,,4,5,6,7,8,9 1 1,1 Refleksyjność R Fig 4 Effect of vitrinite reflectance on sorbed volume of methane Rys 4 Wpływ refleksyjności witrynitu na objętość sorbowanego metanu Odzysk metanu Na rys 5 przedstawiono stopień odzysku metanu po wprowadzeniu do układu ditlenku węgla Z punktu widzenia efektywności % 7, 6, 5, 4, 3, 2,,, Jaworzno Fig 5 The recovery degree of methane from the coal samples Rys 5 Stopień odzysku metanu z badanych próbek węgla wydobycia CH 4 z węgla najlepsze cechy desorpcji CH 4 wykazuje próbka Pniówek Stwierdzono, że w wyniku wprowadzenia ditlenku węgla desorpcji uległo ok 6% zasorbowanego w węglu metanu Dla pozostałych próbek stopień desorpcji nie przekroczył 2% W przypadku próbki Jaworzno nie stwierdzono aby desorbowany gaz był wzbogacony w metan Na rys 6 przedstawiono bilans gazów w układzie równowagowym Kolumny z wartościami dodatnimi przedstawiają ilość desorbowanych gazów, natomiast kolumny z wartościami ujemnymi charakteryzują gazy sorbowane przez węgiel Próbka węgla Jaworzno wykazywała bardzo wysoką chłonność sorpcyjną wobec obu sorbatów W przypadku tej próbki nie stwierdzono preferencyjności sorpcji wobec przy badanym ciśnieniu Po wprowadzeniu do układu ditlenku węgla nie zaobserwowano desorpcji metanu, wręcz przeciwnie, zaobserwowano przesunięcie równowagi układu w kierunku dalszej sorpcji metanu, mimo równolegle zachodzącej sorpcji ditlenku węgla V, dm 3 STP /kg metan zasorbowany metan ditlenek węgla Fig 6 The balance of gases in an equilibrium system Rys 6 Bilans gazów w układzie równowagowym W przypadku pozostałych próbek można zaobserwować wypieranie CH 4 przez (rys 7) Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że znacznie większe ilości ditlenku węgla były sorbowane, niż metanu desorbowane Może być to istotne podczas procesu geologicznej sekwestracji Wraz ze wzrostem ciśnienia złożowego metanu stwierdzono liniową zależność wzrostu ilości desorbowanego metanu (rys 8) Opierając się na uzyskanych wynikach można stwierdzić, że istnieje pewna graniczna wartość ciśnienia, od wartości której może następować wypieranie metanu z węgla Stwierdzona zależność jest korzystna pod kątem głębokości projektowania rozwiązań ECBM, bowiem wzrostowi głębokości zalegania pokładu towarzyszy wzrost ciśnienia, uwzględniając w tych pokładach potencjalnie wyższą zawartość metanu, równocześnie więcej będzie można go odzyskać V, dm 3 STP/kg desorpcja metanu sorpcja ditlenku węgla ciśnienie równowagowe Fig 7 The amount of individual gases during the sorption / desorption Rys 7 Ilość poszczególnych gazów podczas sorpcji/desorpcji p, bar 211

5 Odzysk metanu, dm 3 STP/ kg Sorpcja ditlenku węgla R 2 =, Ciśnienie złożowe metanu, bar Fig 8 Effect of gas pressure in coal bed on intensification of methane production Rys 8 Wpływ ciśnienia złożowego metanu na jego intensyfikację wydobycia Na rys 9 i przedstawiono wpływ porowatości oraz objętości porów na efektywność procesu sorpcji Wraz z wzrostem tych parametrów stwierdzono wzrost objętości pochłoniętego gazu Próbka Jaworzno charakteryzuje się największą porowatością i jednocześnie największą chłonnością sorpcyjną W przypadku sorpcji ditlenku węgla można było zaobserwować zależność od współczynnika refleksyjności witrynitu (R ) Wraz ze wzrostem R malała objętość sorbowanego ditlenku węgla, co zilustrowano na rys 11 Analizując otrzymane dane sorpcyjne nie stwierdzono zależności chłonności sorpcyjnej ditlenku węgla od składu petrograficznego węgla Potwierdzają to wyniki badań na innych próbkach polskich węgli 26) Próbka węgla Jaworzno wykazywała najlepszą chłonność sorpcyjną, próbka Pniówek wykazywała również korzystniejsze właściwości zarówno z punktu widzenia sorpcji, jak i desorpcji metanu Porowatość, % Fig 9 Effect of coal porosity on sorbed volume of carbon dioxide Rys 9 Wpływ porowatości na objętość sorbowanego ditlenku węgla 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2,,,,2,4,6,8,1,12,14 Objętość porów, cm 3 /g Fig Effect of pores volume on sorbed volume of carbon dioxide Rys Wpływ objętości porów na objętość sorbowanego ditlenku węgla R 2 =,644,4,5,6,7,8,9 1 1,1 Refleksyjność R Fig 11 Effect of reflectance on sorbed volume of carbon dioxide Rys 11 Wpływ refleksyjności na objętość sorbowanego ditlenku węgla Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone badania, mimo praktycznego aspektu, mają charakter głównie poznawczy Otrzymane wyniki są potwierdzeniem skomplikowanej natury węgla kamiennego (budowy i zachowania) Nawet w przypadku uogólnienia pewnych zjawisk i zachowań układu węgiel-gaz, rozważając koncepcję zastosowania technologii ECBM, każdorazowo konieczne będzie przeprowadzenie bardzo szczegółowych badań i analiz dla wytypowanego do takiej inwestycji złoża węgla Najkorzystniejszymi właściwościami pod względem sorpcji ditlenku węgla cechuje się próbka Jaworzno Chłonność sorpcyjna badanych próbek węgla względem metanu maleje ze wzrostem udziału witrynitu oraz refleksyjności Z punktu widzenia odzysku metanu z pokładów węgla najlepsze cechy wykazuje próbka węgla Pniówek W wyniku wprowadzenia ditlenku węgla desorpcji uległo prawie 6% metanu Dla pozostałych próbek stopień desorpcji nie przekroczył 2% Próbka węgla Jaworzno wykazuje bardzo wysoką chłonność sorpcyjną wobec obu sorbatów Podwyższenie ciśnienia układu poprzez wprowadzenie, powoduje przesunięcie równowagi układu w kierunku dalszej sorpcji metanu, mimo równolegle zachodzącej sorpcji ditlenku węgla Dla badanego ciśnienia nie stwierdzono preferencyjności sorpcji wobec Ciśnienie złożowe ma wpływ na intensyfikację wydobycia metanu Wykazano, że wraz ze wzrostem ciśnienia złożowego rośnie ilość odzyskanego metanu Wraz ze wzrostem refleksyjności maleje chłonność sorpcyjna względem Praca była finansowana z Badań Statutowych AGH nr Otrzymano: LITERATURA 1 J Gale, P Freund, Environ Geosci 21, 8, nr 3, 2 2 P O Neill, Chemia środowiska, PWN, Warszawa Praca zbiorowa, Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na dzień r, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa A Gawlikowska-Fyk, Biul PISM 214, 8, B Barchański, Górnictwo Zrównoważonego Rozwoju 2, wwwgwarkowiepl/ pdf 6 Z Fang, X Li, H Hu, Energy Procedia 211, 4, B Uliasz-Misiak, J Chećko, L Wątor, L Zawisza, Przegl Górn 212, 68, nr 4, 4 8 A Gonet, S Nagy, Cz Rybicki, J Siemek, S Stryczek, R Wiśniowski, Górn Geol 2, 5, nr 3, 5 9 M Mazzotti, R Pini, G Storti, J Supercrit Fluids 29, 47, 619 S Jasieńko, Chemia i fizyka węgla, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław MJ Iglesias, A Jimenez, JC del Rio, I Suarez-Ruiz, Org Geochem 2, 31, CO Karacan, GD Mitchell, Int J Coal Geol 23, 53, PJ Crosdale, BB Beamish, M Valix, Int J Coal Geol 1998, 35, CR Clarkson, RM Bustin, Fuel 1999, 78, CO Karacan, Int J Coal Geol 27, 72, BJ Arnold, FF Aplan, Fuel 1989, 68, K Zarębska, Analiza możliwości wykorzystania polskich węgli kamiennych do sekwestracji, Prace Nauk GIG, nr 888, Katowice A Wójcicki, Przegl Geol 29, 57, nr 2, E Solik-Heliasz, Gospod Surowcami Min 2, 26, nr 3, 53 2 F van Bergen, P Krzystolik, N van Wageningen, H Pagnier, B Jura, J Skiba, P Winthaegen, Z Kobiela, Int J Coal Geol 29, 77, nr 1-2, K Zarębska, G Ceglarska-Stefańska, Int J Coal Geol 28, 74, P Baran, M Broś, A Nodzeński, Arch Min Sci 2, 55, nr 1, J Jureczka, J Chećko, W Krieger, J Kwarciński, T Urych, Biul Państwowego Inst Geol 212, 448, K Zarębska, P Baran, J Cygankiewicz, A Dudzińska, Fresen Environ Bull 212, 21, nr 12b, K Zarębska, Przem Chem 212, 91, nr 11, P Baran, K Zarębska, A Nodzeński, J Earth Sci 214, 25, nr 4, /12(214)