Wpisany przez Tomasz Arteusz Samek niedziela, 28 listopada :59 - Poprawiony poniedziałek, 14 marca :47

Transkrypt

1 Spis treści: 1. Gniezno 2. Giecz 3. Kałdus 4. Poznań 5. Ostrów Lednicki 6. Płock 7. Przemyśl 8. Kraków 9. Wrocław 10. Bibliografia 1. Gniezno Najstarsze dzieje Gniezna ściśle wiążą się z legendarną Górą Lecha i znajdującym się na niej piastowskim grodem. Gall Anonim tak wyjaśnia pochodzenie nazwy Gniezno: Był mianowicie w mieście Gnieźnie, które po słowiańsku znaczy tyle co gniazdo. Obecnie nazwa miasta wyprowadzana jest nie od legendarnego gniazda, ale od cech charakterystycznych geograficznego położenia grodu w tamtym okresie. Gniezno leżało na wzgórzu, które od południa, zachodu i północy otaczało jezioro, a od wschodu w jarze płynął strumień obecnie zwany Srawą. W wyniku najnowszych badań archeologicznych, analiz dendrochronologicznych, badań geomorfologicznych i datowania zespołów ceramik, wydzielono cztery podstawowe fazy rozwojowe gnieźnieńskiego kompleksu osadniczego. Stwierdzono także w obrębie Góry Lecha istnienie pierwotnie dwóch sąsiadujących ze sobą szczytów; pierwszy w okolicy kościoła św. Jerzego, drugi pod obecną katedrą. W fazie I, datowanej ogólnie na okres od VIII/IX wieku do około 940 roku, powstała i rozwijała się osada otwarta. Badania wykopaliskowe nie dostarczyły do tej pory żadnych dowodów na istnienie grodziska fazy plemiennej. Odkryto natomiast, przy południowej ścianie kościoła św. Jerzego, obiekt o konstrukcji wykonanej z luźno kładzionych kamieni polnych. Konstrukcja przypomina kurhan o średnicy metrów i istniała pomiędzy VIII a X wiekiem. Badacze interpretują ją jako obiekt o charakterze kultowym. W fazie II, datowanej na około rok, na Górze Lecha powstał dwuczłonowy zespół grodowy. Wokół obszaru zajmowanego dzisiaj przez katedrę wybudowano potężne, drewniano-ziemne wały. Wał składał się ze ściśle przylegających do siebie stosów berwion 1 / 16

2 dębowych o konstrukcji przekładkowej, wzmocnionej hakami. Każdą warstwę drewna pokryto ziemią, a stoki oblepiono gliną. W omawianym okresie od północy do grodu dobudowano niewielki, owalny w zarysie gródek. Cechą charakterystyczną owego gródka była konstrukcja kamienna w formie tzw. suchego murka, związana z wałem obronnym. Prawdopodobnie u schyłku tego okresu podjęto budowę trzeciego członu (podgrodzie II) po południowej stronie grodu. Obwarowania tego podgrodzia były równie potężne jak starszego grodu, ale konstrukcja była mniej skomplikowana i posadowiona na bardziej płaskim terenie. W tej samej fazie tworzy się zalążek ostatniego członu zespołu grodowego podgrodzie III. Człon ten w X wieku zostaje otoczony częstokołem (tzw. palisadą). Wyróżniono pozostałości dwóch jego form starszego (tzw. górnego z fosą) i młodszego, wzniesionego na miejscu częściowo zamulonej fosy. Okres omawianej fazy II miał duże znaczenie dla formowania się przyszłej funkcji siedziby pierwszych Piastów. Pierwsi władcy ten właśnie gród wybrali sobie na stolicę swojego państwa. Kreowanie Gniezna jako centralnego grodu pociągało za sobą szereg poważnych przedsięwzięć. Ich głównym celem było podkreślenie stołeczności ośrodka jako miejsca władzy oraz wysokiej rangi związanej z centrum kultu pogańskiego, a po przyjęciu chrześcijaństwa także jako stolicy arcybiskupiej. W fazie III, od około 980 do 1039 roku, w północnej części wzgórza, na miejscu dotychczasowego gródka powstał znacznie większy gród, otoczony wałem drewniano-ziemnym o konstrukcji przekładkowej z hakami. Rozbudowa ta miała miejsce u schyłku X i w początkach XI wieku. Celem tej rozbudowy było nie tylko polepszenie obronności, lecz głównie powiększenie powierzchni grodu (niemal dwukrotnie). Fakt ten wskazuje na szczególne znaczenie tego miejsca. Na początek XI wieku przypada także powstanie wału podgrodzia III (w miejsce częstokołu). Konstrukcja jest przekładkowa, ale gorsza jakościowo od starszych członów zespołu grodowego. Wał ten został spalony, co łączyć można najprawdopodobniej z najazdem Brzetysława, jednak istnieje też możliwość spalenia w pożarze z 1018 roku. Ostatni element, który pojawia się w tej fazie to zewnętrzny stos, który ma za zadanie wzmocnienie wału najstarszego członu grodu (podgrodzie I). Po dobudowie szerokość wału dochodziła do 30 metrów, a wysokość do około 12 metrów. Fazę IV (od 1039 roku do około połowy XIII wieku) charakteryzuje odbudowa Gniezna po wydarzeniach lat 30-tych XI wieku i intensywny rozwój osadnictwa. Gród w Gnieźnie nie rozwijał się w całym tym okresie w odosobnieniu. W bliskim sąsiedztwie, na wschód od grodu książęcego, na terenie dzisiejszego rynku i jego otoczenia (obecnie Wzgórze Panieńskie) istniała osada targowa. Jej początki sięgają IX wieku. Osada ta oddzielona była od ośrodka grodowego głębokim jarem, z płynącą w nim rzeczką Srawą. Komunikację zapewniał most o szerokości około 5 metrów, wykonany z bali dębowych i grubych kłód. Prowadził on wprost do bramy drugiego podgrodzia. Oprócz wyżej opisanej, na terenie dzisiejszego Gniezna istniało także kilka innych osad otwartych: druga osada targowa, osady służebne Łagiewniki i Węgielniki, oraz osiedla o charakterze rolniczym na zachód od grodu. Cały gnieźnieński okręg grodowy zamieszkiwało około tysięcy ludności, a samo Gniezno liczyło około 3-4 tysięcy ludności. 2 / 16

3 Potężna rozbudowa Gniezna w drugiej połowie X i początkach XI wieku zapewniły temu ośrodkowi pozycję wiodącą w państwie pierwszych Piastów. Świadczą o tym także inne fakty jak np.: tradycja o pochowaniu tu Dąbrówki, nazwanie u schyłku życia Mieszka I (w dokumencie Dagome Iudex) zasadniczej części państwa, mianem civitas Schinesghe państwo gnieźnieńskie, wyruszenie stąd biskupa praskiego Wojciecha w 997 roku do Prus, a następnie złożenie w Gnieźnie jego relikwii, jednak nade wszystko umieszczenie tu w 1000 roku siedziby arcybiskupiej dla ziem polskich. Bardzo ważnym momentem dla rozwoju Gniezna były wydarzenia z lat 30-tych XI wieku. Kryzys, który dotknął państwo polskie w latach spowodował załamanie władzy, a najazd Czechów w 1039 roku doprowadził do ruiny główne grody, w tym także Gniezno. Jeżeli wierzyć kronikarzowi Kosmasowi, Gniezno było wyludnione i łatwo uległo przemocy czeskiej. Powracając około 1040 roku do kraju, przez Węgry, Kazimierz Odnowiciel obrał sobie za stolicę Kraków i tam także prawdopodobnie przeniósł metropolię kościelną. Gniezno utraciło pozycję grodu stołecznego. 2. Giecz Gród w Gieczu powstał na miejscu starszej, datowanej na pierwszą połowę IX wieku, małej i nieobronnej osady otwartej, której pozostałości odkryto w południowo-wschodnim odcinku wałów. Być może jeszcze starszą była, usytuowana około 500 metrów na południe od grodu, przy przeprawie przez rzekę Moskawę, osada Skłoków. Istniejące obecnie grodzisko wzniesiono nie wcześniej niż w pierwszej połowie X wieku, jako założenie jednoczłonowe o powierzchni około 4 ha. W czasie prac archeologicznych od 1995 do 2000 roku, wyróżniono dwie fazy budowy wałów. Funkcjonowanie wału fazy I datowane jest na pierwszą połowę X wieku, co potwierdziły próby dendrochronologiczne. Przybliżony czas funkcjonowania wału fazy II datować można, na podstawie ceramiki tam znalezionej, na drugą połowę X wieku, ewentualnie na przełom X i XI stulecia. Analiza dendrochronologiczna spalonego drewna pozwala datować tę fazę na drugą połowę lat 80-tych X stulecia. Jednakże początek późniejszej potężnej twierdzy dał niewielki gródek plemienny, wzniesiony w drugiej połowie IX wieku w północnej części obecnych umocnień. W czasie prac w X wieku został on całkowicie zniwelowany. Gród wczesnopiastowski usytuowany był na półwyspie, otoczony jeziorem. Połączenie z najbliższą osadą stanowił szeroki na około 6 metrów drewniano-ziemny most o długości około 70 metrów, zbudowany w miejscu największego przewężenia jeziora. Gród otaczał potężny drewniano-ziemny wał o konstrukcji przekładkowej, wzmocniony od 3 / 16

4 zewnątrz drewnianym częstokołem. Wał fazy I miał szerokość u podstawy około 19 metrów, a wał fazy II około 21 metrów. Obecnie wysokość umocnień sięga miejscami 9 metrów nad poziom pól i łąk. W pobliżu grodu powstają ściśle z nim powiązane osady, jak np.: przylegająca od północnego-zachodu osada przygrodowa oraz znajdująca się na przeciwnym brzegu jeziora osada targowa (dzisiejsza wieś Giecz), rozwijająca się dzięki korzystnemu układowi krzyżujących się w tym miejscu dalekosiężnych szlaków handlowych. Na koniec X wieku i początek XI wieku jak wynika ze źródeł pisanych, potwierdzonych wynikami prac archeologicznych przypada okres największej świetności Giecza. Wtedy to gród stanowił bardzo ważny element zakrojonej na szeroką skalę akcji organizacyjno-budowlanej pierwszych Piastów. Miał on duże znaczenie strategiczne. Dzięki swemu położeniu (około 25 kilometrów w linii prostej na południowy-zachód od Gniezna i Ostrowa Lednickiego oraz około 30 kilometrów na południowy-wschód od Poznania) miał on za zadanie bronić od południa dostępu do stołecznych grodów wczesnopiastowskiego państwa, z którego wywiązywał się ze zmiennym szczęściem. Giecz wymieniany jest po raz pierwszy w kronice Galla Anonima pod nazwą Gdech i za czasów Bolesława Chrobrego miał dostarczać 300 wojowników pancernych i 2000 tarczowników. Dodajmy, że jest wymieniony z nazwy jako jedna z czterech miejscowości. Pozostałe trzy to: Poznań, Gniezno i Włocławek (w oryginale łacińskim Wladislau), co w takim zestawieniu musi świadczyć o dużej roli, jaką odgrywał. Rozwój grodu zahamował na jakiś czas najazd księcia czeskiego Brzetysława I w 1039 roku oraz wiążące się z nim przesiedlenie mieszkańców Giecza do Czech, o czym pisze w swojej kronice Kosmas. Mieszkańcy poddali się dobrowolnie, a książę czeski osiedlił ich w Czechach w pobliżu lasu Cernin (w oryginale łacińskim silva Cirnin ). Podczas najazdu gród został spalony, ale już w drugiej połowie XI wieku życie powróciło do Giecza i przystąpiono do odbudowy grodu siedziby kasztelani. 3. Kałdus Wieś Kałdus leży 4 kilometry od dzisiejszego Chełmna. Początki osadnictwa na obszarze wsi Kałdus sięgają VIII wieku. Na południowo-wschodniej stronie góry św. Wawrzyńca powstała wówczas osada otwarta. W połowie X wieku w wyniku podboju strefy chełmińsko-dobrzyńskiej przez państwo wczesnopiastowskie, doszło do znaczącej zmiany w organizacji zasiedlenia tego obszaru. Zmiana koncepcji rozwoju osadniczego polegała na budowie grodów na tzw. surowym korzeniu. Właśnie wtedy (druga połowa X wieku (przełom X i XI wieku) na szczycie wzgórza powstał gród w Kałdusie. Było to założenie dwuczłonowe, z wałem ziemnym i palisadą oddzielającą oba człony. Gród miał powierzchnię 2,7 ha i był położony na cyplu. Grodzisko utożsamiane jest z osiedlem in Culmine, wzmiankowanym w jednej z części tzw. falsyfikatu mogileńskiego z pierwszej połowy XII wieku. Dyplom ten zawiera tzw. przywilej Bolesława Szczodrego dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie i miał pochodzić z 1065 roku. 4 / 16

5 Obecnie wiemy, że jest to falsyfikat. Jednakże w świetle dotychczasowych badań archeologicznych nie ma wątpliwości, że to piastowskie in Culmine jest tożsame z grodziskiem we wsi Kałdus. Inną sprawą jest funkcja grodu. Jego wielkość, znacznie odbiegająca od średniej wielkości grodów w tamtym czasie na tym terenie, może wskazywać na znaczną rangę tego ośrodka. Być może stanowił siedzibę oddzielnej jednostki administracyjnej w XI wieku lub był grodem stołecznym danego obszaru, ale podporządkowanym innej prowincji. Około połowy XII wieku na terenie grodu wyodrębniono niewielki gródek, stanowiący zapewne ośrodek władzy kasztelańskiej. 4. Poznań Najstarsze osadnictwo na Ostrowie Tumskim datuje się na koniec IX i początek X wieku, kiedy to istniała tam najprawdopodobniej nieobronna osada. Omawiając dalszą historię grodu nie sposób nie odnieść się do jego nazwy. Z zapisów źródłowych wynika jednoznacznie, że nazwa Poznań ma charakter dzierżawczy i oznacza gród kogoś o imieniu Poznan, które to imię musiało być używane przynajmniej w wiekach X i XI. Nie wiadomo, czy imię to związane jest z jakimś zapomnianym naczelnikiem plemienia czy też należało do administratora tego ośrodka z ramienia Piastów. Gród, którego powstanie w świetle dotychczasowych badań datuje się na lata 40-te X wieku, został wzniesiony jako zespół składający się z dwóch zasadniczych części. Nie ma pewności, co do początkowego ukształtowania części północnej zespołu grodowego, w obrębie którego znajdowały się dwa niewielkie wypiętrzenia terenu. Było to być może założenie jednoczłonowe, o wymiarach wnętrza 50 x 40 metrów, obejmujące teren zajęty obecnie przez katedrę. Przesłanką do tego są relikty konstrukcji wałów odsłoniętych w jej wnętrzu. Równie prawdopodobne jest przypuszczenie, że założenie to od razu miało formę dwuczłonową, obejmującą osobno obszar wokół katedry i kościoła NMP. Trzecia możliwość rekonstrukcji to niewielki gródek na miejscu katedry i przyległej doń od wschodu osady otwartej. Pewne natomiast jest, że gród otaczały drewniano-ziemne wały o szerokości 10 metrów u podstawy, zbudowane ze stosów drewna, wzmocnionych konstrukcją hakową i zewnętrzną obsadzką. Po połowie X wieku, gród w Poznaniu w części północnej został znacznie powiększony. Miał formę dwuczłonową z wydzielonym gródkiem książęcym, obwiedzionym owalnym wałem o wymiarach 80 x 100 metrów. Wał wzniesiono w konstrukcji rusztowej wzmacnianej hakami i zewnętrzną obsadzką dochodzącą do 5 metrów. Jego szerokość u podstawy wynosiła około 20 metrów, a wysokość około 10 metrów. 5 / 16

6 Teren grodu już w drugiej połowie X wieku okazał się być niewystarczający, skoro w tym czasie dokonano kolejnego powiększenia jego północnej części poprzez dobudowanie nowego członu. Analiza dendrochronologiczna wykazała, że miało to miejsce około lat 80-tych X wieku. Mieszko I intensywnie poszerzał i wzmacniał ten w efekcie czteroczłonowy gród, czyniąc z niego obok Gniezna czołowy ośrodek swego władztwa. O sile Poznania informuje nas Gall Anonim, pisząc Z Poznania miał bowiem 1300 pancernych i 4000 tarczowników wymieniając go na początku innych grodów, które dostarczały wojska w owym okresie. Mieszko I uczynił zeń potężną twierdzę osłaniającą centrum państwa od zagrożeń ze strony zachodniej, o czym przekonały się wojska Henryka II w 1005 roku, który to najeżdżając ziemie Bolesława Chrobrego zatrzymał się dopiero na prośbę swoich książąt o dwie mile od poznańskiego grodu. Znaczenie grodu podkreślała szczególnie obecność kamiennej architektury tj. palatium, a zwłaszcza kościoła katedralnego. Z tą drugą budowlą wiąże się osoba pierwszego biskupa w Polsce Jordana. W literaturze toczy się spór, czy Jordan faktycznie miał swoją siedzibę w Poznaniu. Za Poznaniem przemawia to, że tutaj na miejscu późniejszej katedry istniała wcześniej czworoboczna budowla być może baptysterium, w katedrze umieszczono grób jej fundatora Mieszka I, a także wezwanie katedry św. Piotra jako patrona katedry rzymskiej i władzy w całym Kościele. Faktem jest, że Jordan w 968 roku został ordynowany na biskupa w Polsce, a przybył do kraju Piastów zapewne z Dobrawą jako prezbiter z uprawnieniami chrystianizacyjnymi. Stąd wyprawiony został do Rzymu, gdzie wyświęcono go na biskupa dla Polski. Zainteresowanie Poznaniem przez pierwszych Piastów związane było również z dużą rolą jaką odgrywał w handlu wewnętrznym (droga lądowa do Gdańska, Krakowa, Kalisza, Santoka) i międzynarodowym (połączenie z Rusią, Łużycami, Czechami, Skandynawią, Węgrami). O kontaktach z odległymi krajami, które można datować na pierwszą połowę X wieku, świadczą liczne znaleziska obcych monet i towarów. Poznańskie targowisko, skupiające handel lokalny, jak i dalekosiężny mieściło się na terenie osady przygrodowej, położonej w południowej części Ostrowa Tumskiego. Szersze zaplecze gospodarcze dla grodu stanowiła sieć osad, leżących po obu stronach Warty i Cybiny oraz system osad służebnych. Okres świetności grodu za panowania pierwszych Piastów, kończy się wraz z najazdem czeskim w 1039 roku. Zniszczenia dotknęły zwłaszcza jego północną część z kościołem katedralnym, który został zniszczony. Gall Anonim opisuje to obrazowo w kościele św. Piotra apostoła dzikie zwierzęta założyły swe legowiska. Najprawdopodobniej Kazimierz Odnowiciel odbudował gród i katedrę, ale Poznań (jak i cała Wielkopolska) przestał być centrum politycznym Polski. 5. Ostrów Lednicki Gród na Ostrowie Lednickim usytuowany był na jednej z czterech wysp Jeziora Lednickiego. Wyspa grodowa, o długości 480 metrów i największej szerokości do 240 metrów, zajmuje powierzchnię około 7,5 ha. Najstarsze ślady osadnictwa z VI do VII wieku, tworzy osada otwarta o luźnej zabudowie, funkcjonująca w południowo-wschodniej części wyspy. W 6 / 16

7 pierwszej połowie X wieku na wyspie, w jej południowej części, powstał niewielki gródek plemienny o wymiarach 40 x 60 metrów. Jego wał wzniesiono z układanych przemiennie warstw berwion przesypanych gliną. Podstawa tego wału osiągała szerokość 2,5 metra. Około połowy X wieku na wyspie nastąpiły głębokie przeobrażenia. Przeprowadzono na szeroką skalę prace fortyfikacyjne, wynikiem których była niwelacja starszego gródka i zbudowanie w jego miejscu dużego grodu z wałem o konstrukcji przekładkowej, ze średnicą wnętrza około 120 metrów. Do grodu prowadziła brama, znajdująca się w południowej części wału. Podczas prac archeologicznych stwierdzono również istnienie kamiennego płaszcza wzmacniającego zewnętrzną stronę wału, na odcinku od bramy ku wschodowi. Na czas budowy grodu przypada także powstanie kamiennych budowli w postaci palatium i nieco oddalonej świątyni. Chronologia powstania wału drugiego grodu została oparta na badaniach dendrochronologicznych oraz znalezionych materiałach archeologicznych. Z badań wynika, że powstanie grodu można wiązać z drugą połową X wieku (do około 977 roku). Stwierdzono również, że wał, w okresie od około 977 roku do połowy XI wieku, został poddany rozbudowie polegającej na jego poszerzeniu i podwyższeniu. Gród uległ zniszczeniu podczas najazdu Brzetysława, jednak został odbudowany i funkcjonował do około połowy XII wieku od tego bowiem czasu osadnictwo obejmuje teren wałów. Elementem systemu obronnego grodu lednickiego były również mosty, spełniające obok funkcji militarnej, także rolę komunikacji wyspy z lądem. Most zachodni (tzw. poznański) usytuowany był w części zachodniej lednickiego podgrodzia i miał długość 440 metrów. W wyniku badań dendrochronologicznych stwierdzono, że czas jego wzniesienia przypada na rok 963/64. Most wschodni (tzw. gnieźnieński) o długości około 170 metrów wzniesiono analogicznie do mostu zachodniego w roku 963/64 i funkcjonował on do około 1039 roku. Z istnieniem mostów ściśle wiąże się główny trakt łączący Poznań i Gniezno, na trasie którego, niemal pośrodku znajdował się Ostrów Lednicki. Szlak ten był jednym z najważniejszych w czasach wczesnopiastowskich, łączył Europę Zachodnią i Ruś. Proces przebudowy grodu na wyspie za panowania Mieszka I i zapewnienie mu stałego połączenia z lądem za pomocą mostów, przyczynił się do znacznego wzrostu zasiedlenia wokół Jeziora Lednickiego. Ogółem odkryto pozostałości 33 osad z okresu przypadającego na drugą połowę X wieku i pierwszą połowę XI wieku. Z badań wynika, że część osad była zakładana planowo przez władzę centralną w celu zapewnienia wszelkiego zaopatrzenia mieszkańców wyspy. 6. Płock Istnieją różne hipotezy dotyczące pochodzenia nazwy miasta. Najstarsza wiadomość była zanotowana w r przez Wawrzyńca z Wszerzecza, kanonika płockiego, który podał m.in., że mieszkańcy okoliczni wywodzą nazwę Płocka od płotu, gdyż od dawna był murem i ścianą, powstrzymującą napór pruski i tamującą najazdy i rabunki. Hipoteza pochodzenia nazwy od 7 / 16

8 płotu powraca dość często w różnych opracowaniach. Dziś próbuje się uzasadnić hipotezę płotu w sposób następujący: w nazwie Płock mamy do czynienia z określeniami na osiedle obronne, uformowanymi od sposobu umocnienia, w tym przypadku od wyrazu płot, który oznaczał osiedle bronione palisadą. W literaturze spotykamy także inne poglądy. Językoznawca prof. Tadeusz Lehr-Spławiński oraz historyk prof. Józef Kostrzewski, nazwę miasta wyprowadzili od domniemanej nazwy rzeki Płota, która miała wpadać do Wisły pod Płockiem. Z kolei dr Eugeniusz Mośka dowodził, iż nazwa miasta pochodzi od nieużywanego dzisiaj rzeczownika pospolitego płota, niegdyś oznaczającego wodne rozlewiska lub nurt rzeki, w naszym przypadku Wisły. Z kolei ks. Władysław Krzyżanowski w książce Katedra płocka i jej biskupi (Płock 1877) sugeruje, iż nazwa Płock być może pochodzi od wyrazu płaca, jaką otrzymywał gród handlowy, pobierający cło od statków spławianych Wisłą. Sugeruje też pochodzenie nazwy od wyrazów greckich Ploto, co oznaczało żeglugę lub Plohe, co oznaczało spad, nachylenie. Położenie Płocka na wysokim zboczu, w pewnym sensie potwierdza hipotezę Krzyżanowskiego. Prof. Włodzimierz Szafrański, który z dotychczasowych badaczy przeszłości Płocka poświęcił temu zagadnieniu wiele czasu i opracował szeroką dokumentację, w dyskusji na temat etymologii nazwy miasta, przychyla się do topograficznego charakteru tej nazwy. Według historyków okolice dzisiejszego Płocka były centralną częścią Mazowsza, jeszcze przed jego przyłączeniem do państwa Mieszka I. Wykopaliska dowodzą, że w IX-X wieku na Wzgórzu Tumskim znajdował się ośrodek kultu pogańskiego. Znalezione tu z omawianego okresu kości konia nasuwają również przypuszczenie, że w regionie tym znajdowała się książęca stadnina, a co za tym idzie silny ośrodek władzy plemiennej. Prof. H. Łowmiański dowodzi, że Płock był centralnym ośrodkiem plemienia Mazowszan, a Wzgórze Tumskie, było nie tylko świętą górą, ale również miejscem zgromadzeń i zjazdów starszyzny plemiennej. Także odkryta, gliniana ceramika, charakteryzująca się doskonałą techniką wytwarzania wskazuje, że w pobliżu musiała znajdować się osada, w której ludność specjalizująca się w rzemiośle produkowała na rzecz ośrodka kultu pogańskiego i potrzeb miejscowego księcia. Prof. W. Szafrański wysunął nawet hipotezę, że taka osada służebna wraz z warownym gródkiem książęcym mogła znajdować się na suchej kępie w Radziwiu już w IX wieku, na co wskazywałaby budowa w tej osadzie kościoła św. Benedykta już w drugiej połowie XII wieku. Mazowsze w latach zostało przyłączone do państwa piastowskiego najprawdopodobniej przez Siemomysła, ojca Mieszka I. Od tego czasu dla Mazowsza i Płocka nastała nowa epoka. Dla wzmocnienia swej władzy Mieszko I lub Bolesław Chrobry buduje na Wzgórzu Tumskim warowny gród otoczony wałem drewniano-ziemnym. Zlokalizowany pomiędzy dzisiejszymi wieżami zegarową i szlachecką stanowił ważny bastion obronny i siedzibę władzy książęcej. 8 / 16

9 W tamtym też okresie zostaje zniszczony ośrodek kultu pogańskiego na tumskim uroczysku, co wiąże się z wprowadzeniem w Polsce chrześcijaństwa w 966 roku. Dotychczasowe odkrycia archeologiczne nie potwierdzają istnienia pierwszych budowli kamiennych (palatium) na terenie grodu książęcego na początku XI wieku. Jak pisze Andrzej Gołembnik i Maciej Trzeciecki (odpowiedzialni za badania w ramach projektu Polska w Europie na przełomie I i II tysiąclecia) W wyniku przeprowadzonych prac stworzone zostały rzetelne podstawy dla głoszonych w ostatnich latach hipotez. Do najważniejszych należy odmienna od dotychczasowej ocena charakteru i chronologii reliktów architektury romańskiej odkrytej na terenie Wzgórza Tumskiego. Moment powstania najstarszych budowli (w tym domniemanego palatium Bolesława Chrobrego) przesunąć należy o około 100 lat w przód, uznając przy tym odkryte relikty za pozostałości najstarszego kościoła benedyktyńskiego pod wezwaniem św. Wojciecha. Zmianie ulec musi także datowanie tzw. rotundy na podgrodziu, która to budowla pojawić się mogła na Wzgórzu Tumskim także znacznie później (najpewniej w połowie XII wieku). Równie wątpliwe było określenie czasu powstania kamiennej wieży, uznawanej za dzieło Władysława Hermana. Do najważniejszych, nowych ustaleń przestrzennych, należy odmienne od dotychczasowego określenie topografii grodu i jego systemu obronnego, wzniesionych w kilku etapach najpewniej w początkach XI wieku (podjęta próba datowania dendrochronologicznego nie powiodła się). Wokół tego ośrodka powstało podgrodzie, skupiając ludność służebną oraz rzemieślniczą wytwarzającą na rzecz dworu książęcego, duchowieństwa, a także na lokalny rynek. Podgrodzie to stanowiło zalążek przyszłego miasta, tak więc historia Płocka jest ściśle związana z powstaniem państwa polskiego. 7. Przemyśl Nazwa miasta pochodzi najprawdopodobniej od imienia Przemysław lub jest związana z czeskim rodem Przemyślidów. Najstarsze źródła pisane dotyczące grodu odnoszą się do 3 ćwierci X wieku i podają: Roku 981. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody. Pierwszy gród o umocnieniach palisadowych, datowany jest na drugą połowę X wieku i uległ spaleniu prawdopodobnie podczas najazdu wyżej wspomnianego Włodzimierza. Jak dotąd nie ujawniono śladów warowni wcześniejszej niż połowa X wieku. W końcu X i początkach XI wieku gród przemyski przechodzi generalną odbudowę. Całość zostaje otoczona wałem ziemnym o konstrukcji skrzyniowej. Wały posiadały u podstawy szerokość około 20 metrów, wysokość wahała się w granicach 4-5 metrów. Gród (o powierzchni około 1 ha) składał się z dwóch części: grodu właściwego i podgrodzia. Podgrodzie było zajęte przez kupców i rzemieślników, faktem jest brak odkrytych na jego terenie części oręża. Można to tłumaczyć tym, że drużyna wojskowa mieszkała poza Wzgórzem Zamkowym. 9 / 16

10 Obok grodu przemyskiego, zlokalizowanego na Wzgórzu Zamkowym, w granicach dzisiejszego miasta, rozwijało się szereg osad o charakterze rzemieślniczo-rolniczo-handlowym. Osadnictwo to ulokowane było po obu stronach Sanu. Zainteresowanie rejonem Przemyśla przez pierwszych Piastów mogło nastąpić po włączeniu ziemi krakowskiej z Krakowem do państwa wczesnopiastowskiego, a więc pod koniec X wieku. Łączyć to można z polityką południową zapoczątkowaną przez Bolesława Chrobrego i wynikającego stąd ożywienia stosunków polsko-węgierskich. Drugim czynnikiem mogła być chęć kontrolowania szlaków handlowych z Europy Wschodniej na teren Wielkiej Niziny Węgierskiej, a także z zachodu na obszary nadczarnomorskie. Duża rola Przemyśla w państwie wczesnopiastowskim trwała dość krótko, bo już w 1031 roku został on zajęty przez Jarosława Mądrego, a jego dalsze losy związane są ze zmienną przynależnością państwową, aż do 1340 roku, kiedy za Kazimierza Wielkiego staje się częścią Królestwa Polskiego. 8. Kraków Nazwa Kraków ma charakter dzierżawczy i świadczy o istnieniu w przeszłości jakiegoś Kraka, założyciela, właściciela lub głównego mieszkańca osady. Nazwa ta służyła jako określenie wawelskiego i podwawelskiego zespołu osadniczego. Jego powstanie można datować na przełom VIII i IX wieku, kiedy to powstał pierwszy gród. Na przełomie IX i X wieku gród ten posiadał umocnienia w postaci wału o konstrukcji skrzyniowo-przekładkowej, o szerokości u podstawy około 15 metrów. Wysokość wału mogła dochodzić do około 7-8 metrów. Drugim członem krakowskiego zespołu grodowego było podgrodzie, usytuowane po północno-wschodniej stronie Wawelu. Było ono obwarowane dębowym częstokołem, a można go datować, jak i tę fazę osadnictwa, na drugą połowę IX wieku i połowę X wieku. Kraków w owym okresie wchodził zapewne w skład terytorium związku plemiennego określonego przez tzw. Geografa Bawarskiego jako Wiślanie. Najprawdopodobniej teren Małopolski pod koniec IX wieku dostał się pod panowanie państwa wielkomorawskiego. Może o tym świadczyć życiorys św. Metodego, który wspomina o chrzcie na obcej ziemi, pogańskiego księcia panującego w Wiślech. Po upadku Wielkich Moraw ekspansję na tereny Małopolski podjęli Czesi. Najczęściej przyjmuje się, że Kraków znalazł się pod władzą Czechów w okresie rządów Wacława I ( ). Relacja z około 966 roku, z podróży Ibrahima ibn Jakuba, mówi już wyraźnie o przynależności Krakowa do państwa Bolesława Srogiego. Zwierzchnictwo nad Małopolską sprowadzało się do związków dość luźnych, ograniczało się do obsady paru grodów, w tym zwłaszcza Krakowa, a głównie polegało na ściąganiu pewnych świadczeń. Pod koniec władztwa czeskiego na Wawelu stwierdzono, że gród uległ zniszczeniu przez pożar, najprawdopodobniej podczas zdobywania go przez Piastów. Co do daty opanowania Małopolski przez Piastów istnieje szereg poglądów wskazujących na lata po śmierci Dąbrówki (977), około 990 roku, kiedy to miała miejsce wojna Mieszka I z 10 / 16

11 Bolesławem Pobożnym oraz rok 999, jak podaje Kosmas, zajęcia Krakowa przez Bolesława Chrobrego. Dokument Dagome iudex, z około 991 roku, opisuje ziemię krakowską jako leżącą poza granicami państwa gnieźnieńskiego. Pewne jest, że ziemia ta została zajęta pod koniec X wieku, ponieważ w 1000 roku funkcjonuje już w Krakowie polskie biskupstwo. Kraków w państwie Piastów pełnił różne role. Jago posiadanie nie tylko umacniało pozycję Polan względem Czech i cesarstwa, ale także dawało ważny punkt oparcia dla stosunków z Węgrami oraz nowe możliwości w polityce ruskiej, a mianowicie wzmacniało pozycję wyjściową ku Przemyślowi i Grodom Czerwińskim. Wyrazem roli Wawelu była odbudowa jego umocnień w postaci konstrukcji skrzyniowych. Wraz z tą odbudową w pierwszej ćwierci XI wieku również krakowskie podgrodzie zyskało nowe umocnienie. Na linii starszego częstokołu powstał wał o konstrukcji skrzyniowej. Jak wspomniano wyżej, Kraków był siedzibą biskupstwa, jednak jego powstanie nie jest jednoznacznie interpretowane przez badaczy. Faktem jest istnienie w Krakowie biskupstwa w 1000 roku ze, jak podaje Thietmar, stojącym na jego czele biskupem Popponem. Jednakże według tradycji spisanej w XIII wieku, Poppon posiadał dwóch poprzedników Prochora i Prokulfa. Nie ma pewności czy te osoby są postaciami historycznymi i czy można z nimi wiązać istnienie biskupstwa w Krakowie przed 1000 rokiem. Po Popponie następują na stolicy biskupiej Lambert, Rachelin, a po wydarzeniach z końca lat trzydziestych XI wieku, za panowania Kazimierza Odnowiciela zostaje wyświęcony na biskupa Aaron, opat tyniecki. Lata trzydzieste XI wieku są dla Krakowa ogromnie znaczące. Mimo, że los grodu krakowskiego po śmierci Mieszka II nie jest jasny, to raczej pewnym jest, że to właśnie w oparciu o Kraków rozpoczął Kazimierz Odnowiciel działania zmierzające do odbudowy organizacji państwowej i kościelnej. 9. Wrocław Najstarsze ślady osadnictwa na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu związane są z istniejącą tutaj osadą nieobronną, z przełomu VIII i IX wieku. Osada ta zawdzięczała swój rozwój ożywieniu kontaktów z Morawami, a następnie z Czechami. Z rozwojem Wrocławia wiąże się nierozerwalnie przynależność państwowa Śląska. Najprawdopodobniej, jak wskazują na to źródła pisane i archeologiczne, Śląsk należał najpierw do Moraw, następnie do Czech (około połowy X wieku), aby w ostatnich dziesięcioleciach X wieku (około roku) został przyłączony do państwa pierwszych Piastów. Nie wiadomo dotąd jaki charakter miała czeska zwierzchność. Najprawdopodobniej było to feudalne zwierzchnictwo nad książętami plemiennymi i miało głównie charakter eksploatacji podbitego kraju. Materialnym dowodem czeskiej ekspansji stały się relikty gródka czeskiej posadki, datowane metodą dendrochronologiczną na drugą połowę lat czterdziestych X wieku. Ten strażniczy gródek wzniesiony został przy starszej osadzie plemiennej i posiadał wały drewniano-ziemne o konstrukcji przekładkowej z hakami. Gródek miał powierzchnię około 0,2 ha i mógł pomieścić 11 / 16

12 jedynie niewielką załogę wojskową, do sprawowania nadzoru i kontroli podległego terytorium. Gródek ten został całkowicie rozebrany w drugiej połowie X wieku. Było to najprawdopodobniej związane z zajęciem Śląska przez Mieszka I. Powstanie nowego grodu, jak wykazały badania dendrochronologiczne, miało miejsce w 985 roku. Nowy gród warowny wzniesiono na zachodnim cyplu wyspy, bezpośrednio przy brodzie starego szlaku handlowego. Szlak ten odgrywał dużą rolę w kształtowaniu się Wrocławia w państwie pierwszych Piastów. To tutaj krzyżowały się dwa szlaki o charakterze międzynarodowym: pierwszy wiódł z Czech przez Wrocław do Wielkopolski, na Kujawy i Pomorze, drugi zaś z Zachodniej Europy przez Wrocław do Krakowa, a dalej na Ruś i Węgry. Z handlem wiąże się istnienie portu wodnego na Ostrowie Tumskim w X i początkach XI wieku. Zmiana przynależności państwowej widoczna jest też w sieci osadniczej (przyrost osad blisko o 100% od czasów plemiennych). Polegała ona na zniszczeniu grodów plemiennych i budowie nowych. Budowa nowego grodu we Wrocławiu związana była także z jego lokalizacją. Dawał on dogodną pozycję do oddziaływania na resztę ziem Śląska i stanowił ważną twierdzę na Odrze, która pełniła rolę najważniejszej linii obrony (kampanie wojenne z początku XI wieku). Wzrastającą rolę polityczną Wrocławia podkreślało także istnienie budowli murowanych. Kulminacją owego wzrostu było usytuowanie we Wrocławiu stolicy diecezji, erygowanej na zjeździe gnieźnieńskim w 1000 roku. Biskupem, jak podaje Thietmar, został Jan. Okres świetności grodu na Ostrowie Tumskim za pierwszych Piastów kończy się wraz z wydarzeniami końca lat 30-tych XI wieku. W owym okresie gród zostaje zniszczony. Podczas badań odkryto relikty świątyni pogańskiej, a badania dendrochronologiczne belek z owej budowli wykazały, że wzniesiono ją w 1033 roku. Zniszczeniu uległa także katedra Bolesława Chrobrego. Po najeździe Brzetysława, Śląsk na kilka lat przeszedł pod władanie czeskie. Odzyskanie Śląska przez Kazimierza Odnowiciela po zamieszkach i kilkunastoletniej okupacji czeskiej pozwoliło na odbudowę ze zniszczeń i restytucję organizacji państwowej i kościelnej. Przy opisie grodów pominięto ich architekturę murowaną, która powstawała razem z nimi. Bibliografia (podano tylko najważniejsze, główne pozycje) 1. Gniezno Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, (przełożył i opracował) R. Grodecki, Wrocław 1989 Kosmasa kronika Czechów, (przełożyła i opracowała) M. Wojciechowska, Warszawa 1968 Rospond S., Pochodzenie nazwy Gniezno [w: ] J. Topolski (red.), Dzieje Gniezna, Warszawa 12 / 16

13 1965 Sawicki T., Wczesnośredniowieczny wał obronny z konstrukcją kamienną na Górze Lecha w Gnieźnie [w: ] H. Kóćka-Krenz (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, Poznań 1998 Sawicki T., Wczesnośredniowieczny zespół grodowy w Gnieźnie [w: ] Z. Hilczer-Kurnatowska (red.), Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych: nowe fakty, nowe interpretacje, Poznań 2001 Sawicki T., Badania przy kościele św. Jerzego w Gnieźnie [w: ] Z. Hilczer-Kurnatowska (red.), Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych: nowe fakty, nowe interpretacje, Poznań 2001 Sawicki T., Gniezno w X wieku na szlaku ku męczeństwu [w: ] Z. Hilczer-Kurnatowska (red.), Tropami św. Wojciecha, Poznań 1999 Topolski J., Gniezno zarys dziejów, Poznań 1979 Żurowski K., Gniezno stołeczny gród pierwszych Piastów [w: ] J. Topolski (red.), Dzieje Gniezna, Warszawa Giecz Krzysztofiak T., Z badań nad chronologią umocnień obronnych grodu gieckiego [w: ] H. Kóćka-Krenz (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, Poznań 1998 Kostrzewski B., Zespół osadniczy w Gieczu. Przyczynek do zagadnienia formowania się miast przedlokacyjnych w Polsce [w: ] W. Hensel (red.), I Międzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej. Warszawa IX 1965, t. IV, Wrocław 1968 Krąpiec M., Krzysztofiak T., Potwierdzenie plemiennej genezy grodu w Gieczu, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 6, 2003 Wojciechowski Z., Znaczenie Giecza w Polsce Bolesława Chrobrego, Przegląd Zachodni, r. VIII, t. III, nr 11-12, 1952 Kosmasa kronika Czechów, (przełożyła i opracowała) M. Wojciechowska, Warszawa 1968 Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, (przełożył i opracował) R. Grodecki, Wrocław Kałdus Jasiński T., Przedmieścia średniowiecznego Torunia i Chełmna, Poznań 1982 Chudziak W., Geneza i rozwój wczesnośredniowiecznych grodów ziemi chełmińskiej [w: ] W. Chudziak (red.), Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, Toruń 1999 Dzieje Chełmna, zarys monograficzny, M. Biskup (red.), Warszawa / 16

14 4. Poznań Kurnatowska Z., Poznań w czasach Mieszka I [w: ] J. Piskorski (red.), Polska Mieszka I, Poznań 1993 Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, (przełożył i opracował) R. Grodecki, Wrocław 1989 Kronika Thietmara, (przełożył i opracował) M. Jedlicki, Poznań 1953 Kóćka-Krenz H., Dzieje Ostrowa Tumskiego w Poznaniu przed lokacją miasta, Kronika Miasta Poznania, nr 1, 2003 Kóćka-Krenz H., Wczesnopiastowski Poznań w świetle źródeł archeologicznych [w: ] M. Wójtowicz (red.), Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów, Poznań 2000 Nowacki J., Początki biskupstwa poznańskiego, Poznań 2000 Kaczmarczyk Z., Powstanie i rozwój grodu [w: ] J. Topolski (red.), Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, Warszawa 1988 Gąsiorowski A., Poznań średniowieczny (X-XV wiek) [w: ] J. Topolski (red.), Poznań zarys dziejów, Poznań Ostrów Lednicki Kola A., Wilke G., Mosty sprzed tysiąca lat, Toruń 2000 Górecki J., Gród na Ostrowie Lednickim na tle wybranych ośrodków grodowych pierwszej monarchii piastowskiej, Poznań 2001 Łopacka-Szymańska K., Z historii badań Ostrowa Lednickiego [w: ] J. Topolski (red.), Gniezno studia i materiały historyczne, t. 1, Warszawa Płock Szafrański W., Płock wczesnośredniowieczny, Warszawa 1983 Płock wczesnośredniowieczny, red. Gołembnik, Warszawa 2002 iaepan.edu.pl/1polskaweuro/index.html historia.e-plock.pl/historiaplocka.html Dziesięć wieków Płocka, Płock Przemyśl Powieść minionych lat, (przełożył i opracował) F. Siedlicki, Wrocław 1968 Kunysz A., Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Przemyśl 1981 Parczewski M., Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków / 16

15 Wędzki A., Uwagi nad rolą i znaczeniem Sandomierza i Przemyśla w państwie wczesnopiastowskim [w:] H. Kóćka-Krenz (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, Poznań 1998 Jamka R., Przegląd badań nad początkami miast w Polsce południowej w świetle źródeł archeologicznych [w:] C. Bobińska (red.), Kraków i Małopolska przez dzieje, Kraków Kraków Pianowski Z., Z dziejów średniowiecznego Wawelu, Kraków 1984 Wyrozumski J., Dzieje Krakowa, t. 1, Kraków 1992 Wyrozumski J., Zagadnienie początków biskupstwa krakowskiego [w:] J. Małecki (red.), Chrysti anizacja Polski południowej, Kraków 1994 Pianowski Z., Wawel obronny, Kraków 1991 Pianowski Z., Sedes regni principales. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim, Kraków 1994 Pianowski Z., Najstarsze kościoły na Wawelu [w:] J. Małecki (red.), Chrystianizacja Polski południowej, Kraków 1994 Żaki A., Kraków wiślański, czeski i wczesnopiastowski [w:] J. Małecki (red.), Chrystianizacja Polski południowej, Kraków 1994 Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, (przełożył i opracował) R. Grodecki, Wrocław 1989 Kosmasa kronika Czechów, (przełożyła i opracowała) M. Wojciechowska, Warszawa 1968 Kronika Thietmara, (przełożył i opracował) M. Jedlicki, Poznań Wrocław Kaźmierczyk J., Ku początkom Wrocławia, t. 1, Wrocław 1991 Tyszkiewicz L., Przyłączenie Śląska do monarchii piastowskiej pod koniec X wieku [w:] L. Leciejewicz (red.), Od plemienia do państwa. Śląsk na tle wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej, Wrocław 1991 Kronika Thietmara, (przełożył i opracował) M. Jedlicki, Poznań 1953 Małachowicz E., Najnowszy zarys dziejów najstarszego Wrocławia, Wrocław 2000 Rzeźnik P., Żurek A., Wrocław około 1000 roku [w:] Sz. Skibiński (red.), Polska na przełomie I i II tysiąclecia, Poznań 2001 Autor: Tomasz Arteusz Samek 15 / 16

16 Opublikowano r. 16 / 16