TECHNOGENICZNE ZANIECZYSZCZENIE GLEB PARKOWO-LEŚNYCH W GOP I JEGO KONSEKWENCJE EKOLOGICZNE

Transkrypt

1 TECHNOGENICZNE ZANIECZYSZCZENIE GLEB PARKOWO-LEŚNYCH W GOP I JEGO KONSEKWENCJE EKOLOGICZNE TECHNOGENIC CONTAMINATION OF SOILS IN URBAN PARKS AND FORESTS AND ITS ECOLOGICAL CONSEQUENCES Zygmunt Strzyszcz, Marzena Rachwał Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk, ul. M. Curie-Skłodowskiej 34, Zabrze, zygmunt@ipis.zabrze.pl ABSTRACT The aim of presented study was to determine the level of soil contamination in parks and urban forests in Upper Silesian Industrial District (USIR) and its impact on vegetation. In spite of being endangered for deposition of many pollutants, these areas have performed a recreation function for its inhabitants who often collect there mushrooms and fruits. Magnetic susceptibility of soils in 3 chosen urban parks was measured in order to determine sites with potential hazard of heavy metal contamination. Soil samples, as well as mushrooms and forest fruits were investigated in respect of contents of heavy metals and polycyclic aromatic hydrocarbons (only soils). Results showed a huge diversity in soil magnetic susceptibility values and content of heavy metals, which exceeded threshold values in most samples. High contents of Pb and Cd in mushrooms and forest fruits testified their health hazard for animals and people. Keywords: magnetic susceptibility, heavy metals, urban parks and forests, eatable mushrooms, forest fruits 1. Wprowadzenie Pyły emitowane przez zakłady przemysłowe, zwłaszcza te, w których stosowane są procesy wysokotemperaturowe i spalane są paliwa kopalne (głównie energetyka, metalurgia, koksownictwo, przemysł cementowy i ceramiczny), są źródłem różnego rodzaju substancji zanieczyszczających poszczególne komponenty środowiska naturalnego, do których zaliczyć należy m.in. ferrimagnetyki oraz metale ciężkie i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA). Ferrimagnetyki są minerałami żelaza (magnetyt, maghemit, pirotyn, hematyt), których obecność w wierzchnich poziomach gleb można stwierdzić dzięki zastosowaniu metody magnetometrii glebowej, polegającej na pomiarach podatności magnetycznej górnej warstwy gleby. Ferrimagnetyki charakteryzują się wysokimi wartościami podatności magnetycznej, które są wprost proporcjonalne do ich zawartości w badanym materiale (Thompson Oldfield 1986, Cornell i Schwertmann 1996, Maher 1998, Peters i Thompson 1998). Jednocześnie uważane są one za nośniki metali ciężkich, które mogą być np. zaadsorbowane na powierzchni ich cząstek lub też wprowadzone do ich sieci krystalicznej (Hullet i in. 1980, Hansen in.

2 , Vassilev i in. 2004, Magiera i in. 2009). Wielu badaczy stwierdziło silną zależność korelacyjną między podatnością magnetyczną gleb i pyłów a zawartością w nich metali ciężkich (Strzyszcz i Magiera 1998, Scholger 1998, Magiera i in. 2003, Spiteri i in. 2005). Dlatego pomiary podatności magnetycznej wykorzystywane są już od wielu lat do identyfikacji miejsc potencjalnej kumulacji metali ciężkich w glebie. w rejonach uprzemysłowionych, takich jak Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) gleby przez wiele lat były narażone na depozycję pyłów przemysłowych, które uległy w niej akumulacji i mogą stanowić zagrożenie dla ekosystemu nawet wtedy, gdy poziom imisji przemysłowych uległ znacznej redukcji. Gleba, w przeciwieństwie do powietrza, wody, ma ograniczone zdolności samooczyszczania. Szczególnie narażone są gleby leśne, które charakteryzują się z reguły kwaśnym odczynem, wpływającym na wzrost mobilności metali ciężkich. Lasy i parki miejskie występujące na obszarze GOP pełnią wiele funkcji, m.in. są miejscem rekreacji dla mieszkańców, którzy często zbierają grzyby i owoce runa leśnego w celach konsumpcyjnych. w GOP bardzo istotną funkcją zieleni miejskiej: niskiej i wysokiej jest ograniczenie zanieczyszczeń pyłowych i gazowych powietrza. Roślinność pełni rolę swoistego filtra pyłowego, zatrzymującego znaczne ilości metali ciężkich w swojej biomasie. Badania na terenie Warszawy wykazały, że na 1 ha trawnika parkowego gromadzi się od 1,5 do 2,5 t pyłu w ciągu roku, a trawnika przyulicznego 2,6 do 5,0 t pyłu rocznie (Zimny 2005). W pracy przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu badawczego nr 2 P04G pt. Zastosowanie magnetometrii glebowej do oceny ekologicznej terenów parkowo-leśnych centralnej części GOP w celu szybkiego wykrywania miejsc potencjalnych zagrożeń sfinansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Celem badań było określenie stopnia zanieczyszczenia gleb parkowo-leśnych z wykorzystaniem metody magnetometrii glebowej oraz klasycznych analiz na zawartość metali ciężkich i WWA. Badaniom poddano również grzyby jadalne, owoce runa leśnego, aby określić, czy zanieczyszczenia nagromadzone w glebie kumulują się też w roślinach, stwarzając realne zagrożenie ekologiczne. 2. Materiały i metody Badania prowadzono na terenie Parku Powstańców Śl. w Zabrzu, Parku im. Osmańczyka w Bytomiu oraz Lasów Panewnicko-Kochłowickich w Katowicach (Rys. 1). Pomiary objętościowej podatności magnetycznej κ w terenie prowadzono w gęstych siatkach pomiarowych (od do m), uzależnionych od powierzchni i warunków terenowych danego obiektu, przy użyciu miernika podatności magnetycznej Bartington MS2D. W celu odczytania pozycji geograficznej każdego punktu pomiarowego zastosowano urządzenie GPS. Na podstawie wyników terenowych pomiarów κ sporządzone zostały mapy objętościowej podatności magnetycznej i na ich podstawie wybrano miejsca poboru próbek glebowych do dalszych analiz chemicznych na zawartość metali ciężkich (metodą ASA po uprzedniej ekstrakcji 2M kwasem azotowym) i WWA (metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detektorem fluorescencyjnym) oraz laboratoryjnych pomiarów κ w dwóch częstotliwościach przy użyciu miernika Bartington MS2B.

3 271 Rys. 1. Lokalizacja obiektów badań: 1 Park Powstańców Śląskich w Zabrzu, 2 Park im. Osmańczyka w Bytomiu, 3 Lasy Panewnicko-Kochłowickie. Na ich podstawie obliczono wartość specyficznej podatności magnetycznej χ, która uwzględnia gęstość próbki. Metodą potencjometryczną oznaczono odczyn gleby w roztworze wodnym i KCl. W okresie letnio-jesiennym zebrano próbki grzybów jadalnych i owoców maliny pospolitej. Próbki roślinne zostały wysuszone (bez płukania), zmineralizowane na sucho, a następnie, zgodnie z procedurą podaną przez Ostrowską i in. (1991) poddane analizie na zawartość metali ciężkich metodą ASA. 3. Rezultaty Wyniki zarówno pomiarów podatności magnetycznej, jak i analiz chemicznych były bardzo zróżnicowane na wszystkich badanych obiektach (Tabeli 1). Park Powstańców Śl. w Zabrzu leży w południowej części miasta w bezpośrednim sąsiedztwie byłej koksowni Makoszowy, w rejonie emisji z elektrociepłowni kopalń Sośnica-Makoszowy i Bielszowice oraz tzw. niskiej emisji z pobliskich osiedli mieszkaniowych. Opad pyłu w tym rejonie był zawsze bardzo wysoki. w latach krotnie przekraczał wartość dopuszczalną: 200g m -2 rok -1, a w , po okresie spadku przekroczenie nadal występowało. Wartości κ wahały się od 11,8 do 129, SI, przy średniej 47, SI. Najwyższą wartość odnotowano w północnej części parku na jego granicy z osiedlem mieszkaniowym, w pobliżu dzikiego wysypiska śmieci. Zawartości metali ciężkich również wykazują się dużym zróżnicowaniem. Zawartości ołowiu i kadmu tylko w jednym punkcie nie przekraczają wartości dopuszczalnej 50 mg Pb kg -1 i 0,8 mg Cd kg -1 (Desaules i in. 2001). Zawartość dopuszczalna cynku (150 mg Zn kg -1 ) została przekroczona w 4 próbkach

4 272 Tabela 1. Zestawienie wartości minimalnych, maksymalnych, średnich oraz median badanych parametrów dla poszczególnych obiektów badań. Nazwa Park Powstańców Śl. Park im. Osmańczyka Lasy P-K a podatność magnetyczna terenowa κ ( 10-5 SI) n b min. 11,8 19,8 14,2 max. 129,0 135,6 116,9 średnia 47,5 57,1 67,1 mediana 45,5 53,3 68,3 V c podatność magnetyczna specyficzna ( 10-8 m 3 kg -1 ) min. 80,1 196,0 104,8 max. 636,0 657,1 1036,8 średnia 265,0 367,0 435,2 mediana 269,9 310,8 332,6 V c zawartość Zn (mg kg -1 ) min max średnia mediana V c zawartość Pb (mg kg -1 ) min max średnia mediana V c zawartość Cd (mg kg -1 ) min. 0,8 3,8 1,3 max. 4,7 50,2 12,1 średnia 2,8 11,7 4,4 mediana 3,0 8,3 4,0 V c suma 9WWA (mg kg -1 ) n b min. 0,12 0,71 1,4 max. 9,73 11,75 5,8 średnia 3,01 2,33 3,3 mediana 1,71 1,83 3,4 V c ph gleby w H 2O min. 3,75 3,75 3,75 max. 5,90 5,97 5,05 (7,44) ph gleby w KCl min. 3,24 2,98 3,3 max. 5,34 5,67 4,49 (7,18) a P-K: Panewnicko-Kochłowickie; b n: liczba punktów pomiarowych; c V: współczynnik zmienności (%).

5 273 W 6 próbkach (na 9 badanych) wystąpiły również przekroczenia dopuszczalnej sumy 9WWA określonej w Rozporządzeniu Ministra Środowiska (2002) oraz zawartości benzo(a)pirenu prawie we wszystkich próbkach. Park im. Osmańczyka w Bytomiu położony jest najbardziej na północ w stosunku do pozostałych obiektów i podlega wpływom emisji z zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie miast Bytomia i Zabrza. Opad pyłu w tym rejonie do początku lat dziewięć-dziesiątych był rzędu kilkuset g m -2 rok -1, ale w latach następnych nie przekraczał poziomu 200 g m -2 rok -1. Podatność magnetyczna κ gleb Parku w Bytomiu była zróżnicowana i nieco wyższa niż w parku zabrzańskim (od 19,8 do 135, SI). Południowa część Parku charakteryzuje się wyższymi wartościami κ niż część północna, co jest odzwierciedleniem wpływu zanieczyszczeń pochodzących z emitorów zlokalizowanych w sąsiedztwie: huty i koksowni w Bytomiu-Bobrku, Koksowni Jadwiga, Elektrowni Miechowice oraz elektrociepłowni w Zabrzu Rokitnicy. Na całym obszarze Parku Osmańczyka zawartość metali ciężkich jest bardzo wysoka. w stosunku do pozostałych badanych obiektów w glebach tego parku zaobserwowano największe zawartości Zn, Pb i Cd, jak również największe ich wahania (Tab. 1). Ich ilości we wszystkich punktach pomiarowych wielokrotnie przekraczają dopuszczalne normy. Tylko w dwóch punktach zawartość cynku jest nieco niższa od wartości granicznej 150 mg kg -1 (132 i 140 mg kg -1 ). Przyczyną tak dużego nagromadzenia metali ciężkich nie są emisje przemysłowe, ale głównie utwory triasowe, wapienie i dolomity, bogate w rudy cynku, ołowiu, kadmu, pokrywające znaczny obszar badanego parku. Wychodnie tych utworów występują w rejonie Bytomia, Stolarzowic oraz Tarnowskich Gór. Suma zawartości 9WWA waha się od 0,7 do 11,5 mg kg -1, a wartość graniczna przekroczona jest w 7 próbach na 9 pobranych. Natomiast ilość toksycznego benzo(a)pirenu wielokrotnie przewyższa dopuszczalną wartość. Lasy Panewnicko-Kochłowickie są wysunięte najbardziej na południe. Zlokalizowane są na obszarze 3 miast: Rudy Śl., Chorzowa i Katowic, w pobliżu licznych emitorów zanieczyszczeń pyłowych. Jednak opad pyłu na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat był najniższy w porównaniu z pozostałymi parkami. Wartość graniczna opadu pyłu (200 g m -2 rok -1 ) była przekraczana do 1981 roku, w latach następnych sukcesywnie spadała i obecnie utrzymuje się na poziomie poniżej 50 g m - 2 rok -1. Podatność magnetyczna gleb w Lasach Panewnicko-Kochłowickich waha się od 14,2 do 116, Wyższe wartości podatności magnetycznej stwierdzono w części północno-wschodniej badanego obszaru (Kochłowice, Chorzów) w porównaniu z częścią południową. Na obszar ten mogą napływać zanieczyszczenia z Elektrowni Halemba, Huty Pokój w Rudzie Śląskiej, Batory w Chorzowie, Zgoda w Świętochłowicach, a także z tzw. emisji niskiej z miast i osiedli, otaczających lasy. Zawartość metali ciężkich w próbkach glebowych z tego parku, określona w 2M HNO 3 jest zróżnicowana. Zawartość ołowiu i kadmu we wszystkich przypadkach przekracza wartość graniczną. Tylko w dwóch próbkach zawartość cynku mieści się w normie (<150 mg kg -1 ). Suma zawartości 9WWA waha się od 1,4 do 5,8 mg kg -1 i przekracza, podobnie jak zawartość benzo(a)pirenu, dopuszczalną wartość we wszystkich próbkach.

6 274 Zarówno grzyby, jak i maliny nie występowały na wszystkich obiektach badań. Grzyby jadalne zebrano na terenie Parku Osmańczyka w Bytomiu (podgrzybek brunatny Xerocomus badius, koźlarz babka Leccinum scabrum) oraz w Parku Powstańców Śl. (podgrzybki Xerocomus badius, opieńki Armillariella mellea), a owoce maliny pospolitej Rubus idaeus L. w Lasach Panewnicko-Kochło-wickich w Parku Osmańczyka. Od 2006 roku obowiązuje w Polsce Rozporządzenie Komisji Wspólnot Europejskich (KWE) nr 1881/2006 (2006), ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych, w tym z metali ciężkich uwzględniony został tylko poziom ołowiu, kadmu, rtęci i cyny w świeżej masie. Dla grzybów dopuszczalny poziom ołowiu określono na 0,3 mg kg -1, a kadmu na 0,2 mg kg -1 świeżej masy, natomiast dopuszczalny poziom Pb i Cd w jagodach i małych owocach wynosi odpowiednio 0,2 mg kg -1 i 0,05 mg kg -1 (Rozporządzenie KWE 2006). Stąd zebrane owoce malin uznać należy za bardzo zanieczyszczone, ponieważ dopuszczalna zawartość ołowiu tylko w dwóch próbkach spełnia warunki Rozporządzenia KWE, kadmu jest przekroczona przynajmniej dwukrotnie we wszystkich próbkach (Tabela 2). W badanych grzybach dopuszczalny poziom ołowiu został przekroczony w ponad 70% próbek, a kadmu w ponad 60% (Tab. 3). 4. Dyskusja Badane obiekty charakteryzują się podwyższonymi wartościami podatności magnetycznej (często powyżej SI), kwaśnym odczynem gleby oraz przekraczającymi wartości dopuszczalne zawartościami metali ciężkich i WWA w glebach. Tabela 2. Zawartość metali ciężkich w mg kg - 1 świeżej masy próbek roślinnych w owocach maliny właściwej (Rubus idaeus L.) Park im. Osmańczyka Numer Zn Pb Cd 1 11,6 0,7 0,2 2 11,5 0,6 0,3 3 10,3 0,7 0,1 4 10,7 0 0,1 Lasy Panewnicko-Kochłowickie 5 13,2 0,9 0,3 6 13,2 0 0,3 7 12,4 0,7 0,2 Tabela 3. Zawartość metali ciężkich w mg kg - 1 świeżej masy próbek roślinnych w grzybach jadalnych (podgrzybku brunatnym Pod. br., koźlarzu babce - Koź. bab., opieńkach) z rozróżnieniem na kapelusze (k) i trzonki (t) Gatunek Zn Pb Cd Park im. Osmańczyka Pod. br. (k) 21,3 0,7 0,9 Pod. br. (k) 24,4 0,7 1,3 Pod. br. (t) 17,1 0,5 0,4 Koź. bab. (k) 36,7 1,1 0,7 Koź. bab. (t) 14,0 0,5 0,1 Koź. bab. (k) 37,6 2,3 1,7 Koź. bab. (t) 22,7 0,8 1,2 Park Powstańców Śląskich Pod.br. 16,8 1,0 2,5 opieńki dop. zawartość 0,3 0,2 Analizując wartości mediany i średniej podatności magnetycznej, badane obiekty można uszeregować od mniej do bardziej zanieczyszczonych: Park Powstańców Śląskich w Zabrzu, Park im. Osmańczyka w Bytomiu, Lasy Panewnicko-Kochłowickie w Katowicach. Różnice w wartościach podatności magnetycznej wynikają nie tylko z rodzaju źródeł emisji zanieczyszczeń sąsiadujących z obiektami i odległości od nich, ale także od podłoża i zróżnicowania drzewostanów w poszczególnych parkach. Wysokie współczynniki

7 275 korelacji (ponad 0,9 dla Pb) między podatnością magnetyczną a zawartością metali ciężkich dla Parku w Zabrzu i Lasów Panewnicko-Kochłowickich świadczą o technogenicznym pochodzeniu metali (Strzyszcz 1993, 2004, Zawadzki i in. 2009). w przypadku Parku im. Osmańczyka uzyskano niskie wartości współczynników korelacji, ponieważ zawartości metali ciężkich w glebach całego parku są bardzo wysokie i znacznie przekraczają wartości dopuszczalne. Przyczyną takiego stanu, oprócz obecności pyłów pochodzenia technogenicznego zdeponowanych na powierzchni gleby, jest występowanie na badanym terenie utworów triasowych wykształconych w postaci wapieni i dolomitów bogatych w rudy cynku, ołowiu, kadmu i miedzi (Zawadzki i in. 2008). Wysoka jest również zawartość WWA w badanych glebach, co łącznie z zawartością metali ciężkich wskazuje na znaczne zagrożenie ekologiczne tych obszarów. WWA są związkami toksycznymi o silnym działaniu kancerogennym, których źródłem w glebie są imisje pochodzące głównie z koksownictwa, a także hutnictwa, ciepłownictwa, palenisk domowych, spalarni odpadów oraz spalin pojazdów mechanicznych. Badania poziomu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego wykazały, że pyły (często we frakcjach repsirabilnych) zawierają ponadnormatywne zawartości metali ciężkich i WWA (Konieczyński in. 2010, Rogula-Kozłowska i in. 2011), które nie tylko dostają się do gleby, ale osadzają się na nadziemnych częściach roślin lasów i parków (zatykając aparaty asymilacyjne, a tym samym zakłócając proces fotosyntezy), a będąc źródłem pożywienia fauny leśnej oraz w pewnym stopniu ludności korzystającej z tych terenów przedostają się do łańcucha troficznego. Potwierdzeniem tego faktu są wyniki analiz na zawartość metali ciężkich w grzybach jadalnych i owocach runa leśnego zebranych na terenie badanych obiektów. Dopuszczalne zawartości ołowiu i kadmu są przekroczone w większości badanych próbek grzybów, przy czym zaobserwowano większą akumulację w ka -peluszach niż w trzonkach grzybów. Zawartości metali ciężkich różnią się również w zależności od gatunku grzyba. w przypadku badanych próbek grzybów więcej metali ciężkich jest w kapeluszach koźlarza babki (Leccinum scabrum) w porównaniu z podgrzybkiem brunatnym (Xerocomus badius), co można wiązać z faktem, że większy kapelusz zatrzymuje więcej technogenicznych pyłów. Z badań wynika, że ponad 50% badanych grzybów (zwłaszcza zebranych w parku im. E. Osmańczyka) nie powinna być dopuszczona do spożycia ze względu na zanieczyszczenie każdym z normowanych metali ciężkich. Zbieranie i spożywanie malin i innych owoców runa leśnego również nie jest wskazane na terenie badanych obiektów ze względu na wysoki poziom ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi. 5. Zakończenie Obszary parkowo-leśne spełniają szczególną rolę w kształtowaniu i ochronie różnorodności biologicznej, a ponadto: - wpływają na kształtowanie się warunków klimatycznych i siedliskowych; - w procesie fotosyntezy produkują tlen, wiążąc CO 2 ; - ludności dają warunki do rekreacji, regeneracji sił. Jednak największe znaczenie ma oczyszczanie powietrza atmosferycznego z pyłu i zanieczyszczeń chemicznych przez drzewa, krzewy oraz trawniki parkowe. Na obszarach zanieczyszczonych wymienione funkcje obszarów parkowoleśnych i zieleni miejskiej zostają zabu-

8 276 rzone, co należy brać pod uwagę przy ocenie ekologicznej zieleni miejskiej na tych obszarach. Roślinność charakteryzuje się różnym stopniem akumulacji poszczególnych związków, w tym metali ciężkich (Zimny 2005). Dlatego bardzo istotną kwestią jest dobór odpowiednich gatunków roślin, ponieważ zdolności zagęszczania (zatrzymywania) zanieczyszczeń uzależnione są od powierzchni właściwej ich aparatów asymilacyjnych. Gleby parkowo-leśne charakteryzują się z reguły kwaśnym odczynem sprzyjającym pobieraniu metali ciężkich przez korzenie roślin. w celu podwyższenia ph i unieruchomienia metali ciężkich w glebie można zastosować zabiegi wapnowania lub dolomitowania tych obszarów np. przy użyciu samolotów. Ze względu na wysoki stopień zanieczyszczenia runa leśnego, istnieje zagrożenie przedostania się metali ciężkich do łańcucha troficznego. w związku z tym zaleca się ograniczenie spożycia grzybów i owoców leśnych, a przynajmniej dokładne ich mycie przed konsumpcją. Dotyczy to zwłaszcza osób, mieszkających w pobliżu tych obiektów i regularnie zbierających ww. produkty. Literatura CORNELL R.M., SCHWERTMANN U The iron oxides: structure, properties, reactions, occurrence and uses - VCH Verlagsgesellschaft, Weinheim, Germany, s DESAULES A., HÄMMANN M., WEISSKOPF M Commentary on the Ordinance of 1 July 1998 relating to impacts on the soil (OIS). Swiss Agency for the Environment, Forest and Landscape, Berne, s. 43. HANSEN, L.D., SILBERMAN, D., FISHER, G.L Crystalline components of stackcollected, sizefractionated coal fly ash. Environmental Science and Technology 15: HULLET L.D., WEINBERGER A.J., NORTHCUTT K.J., FERGUSON M Chemical species in fly ash from coal-burning power plant. Science 210: KONIECZYŃSKI J.(red.) Właściwości pyłu respirabilnego emitowanego z wybranych instalacji. Prace i Studia, 79, IPIŚ PAN Zabrze: s MAGIERA T., STRZYSZCZ Z., FE- RDYN M., GAJDA B. and MA- GPROX team Screening of Anthropogenic Dust Pollutions in Topsoil by Using Magnetic Proxies. [w] Environmental Engineering Studies, Edited by Pawlowski et al., Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York: MAGIERA T., JABŁOŃSKA M., STRZYSZCZ Z., BZOWSKA G Technogeniczne cząstki magnetyczne w pyłach atmosferycznych jako nośnik metali ciężkich. [w] Polska Inżynieria Środowiska Pięć Lat Po Wstąpieniu Do Unii Europejskiej pod redakcją Janusza Ozonka i Małgorzaty Pawłowskiej T.2: MAHER B.A Magnetic properties of modern soils and Quaternary loessic paleosols: paleoclimatic implication. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 137: OSTROWSKA A., GAWLIŃSKI S., SZCZUBIAŁKA Z Metody analizy i oceny właściwości gleb i roślin. Katalog. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. PETERS C., THOMPSON R Magnetic identification of selected natural iron oxides and sulphides. J. of Magnetism and Magnetic Materials 183:

9 277 ROGULA-KOZŁOWSKA W., PAS- TUSZKA. J.S., TALIK E Właściwości aerozolu ze źródeł komunikacyjnych. Prace i Studia, 80, IPIŚ PAN Zabrze: s SCHOLGER R Heavy metal pollution monitoring by magnetic susceptibility measurements applies to sediments of the river Mur (Styria, Austria). Eur. J. Environ. Eng. Geoph. 3: SPITERI C., KALINSKI V., RÖSLER W., HOFFMANN V., APPEL E., MAGPROX team Magnetic screening of a pollution hotspot in the Lausitz area, Eastern Germany: correlation analysis between magnetic proxies and heavy metal contamination in soils. Environ. Geol. 49: 1-9. STRZYSZCZ Z Magnetic susceptibility of soils in the areas influenced by industrial emissions. [w] Schulin R., Desaules A., Soil Monitoring, Birkhäuser Verlag Basel: STRZYSZCZ Z Zagrożenie gleb użytków rolnych i siedlisk leśnych przez imisje ferromagnetyków. Arch. Ochr. Środ. 30(4): STRZYSZCZ Z., MAGIERA T Magnetic Susceptibility and Heavy Metal Contamination in Soils of Southern Poland. Phys. Chem. Earth 23(9-10): THOMPSON R., OLDFIELD F Environmental magnetism. Allen and Unwin, London, s.227. VASSILEV S.V., MENENDEZ R., BORREGO A.G., DIAZ-SOMOANO M., MARTINEZ-TARAZONA M.R Phase-mineral and chemical composition of coal fly ashes as a basis for their multicomponent utilization. 3. Characterization of magnetic and char concentrates. Fuel 83: ZAWADZKI J., FABIAŃCZYK P., MAGIERA T Wpływ występowania dolomitów na zależność pomiędzy podatnością magnetyczną gleb a zawartością metali ciężkich na obszarze górnośląskiego okręgu przemysłowego. Ecological Chemistry And Engineering S T5,Nr S1: ZAWADZKI J., MAGIERA T., FA- BIAŃCZYK P., Geostatistical evaluation of magnetic indicators of forest soil contamination by heavy metals. Stud. geophys. geod., 53, , ZIMNY H Ekologia miasta. Agencja Reklamowo-Wydawnicza, Warszawa, s.233.

10