Drogi wch aniania substancji chemicznych do organizmu:

Transkrypt

1 Egzystencja cz owieka polega na jego dwustronnym zwi zku ze rodowiskiem. W czasie swojej dzia alno ci cz owiek w coraz wi kszym stopniu przekszta ca rodowisko, ulegaj c równie wp ywom tego rodowiska. Praktycznie ka dej dzia alno ci cz owieka towarzysz ró norodne procesy, czynno ci i materia y, które stwarzaj zagro enia dla cz owieka i rodowiska. Wynika st d konieczno sta ego i systematycznego nadzoru nad warunkami, w których cz owiek yje i pracuje. Wyst puj ce w otoczeniu cz owieka substancje chemiczne stwarzaj zagro enia dla jego zdrowia i ycia. Substancje te mog wyst powa w postaci gazów, par, py ów, aerozoli. Substancje chemiczne ze wzgl du na ich w a ciwo ci powoduj ce zagro enie dla zdrowia cz owieka, zarówno u ytkownika, jak i innych osób, klasyfikujemy do nast puj cych kategorii: y substancje i mieszaniny bardzo toksyczne s to substancje i mieszaniny, które w wyniku po kni cia, wch oni cia drog oddechow lub przez skór ich ma ych ilo ci mog spowodowa zgon albo ostre lub przewlek e niekorzystne skutki dla zdrowia cz owieka [warto ci toksyczno ci ostrej s wyra one jako warto ci DL 50 (droga pokarmowa, po naniesieniu na skór ) lub CL 50 (przez drogi oddechowe)] substancje i mieszaniny toksyczne substancje i mieszaniny, które w wyniku po kni cia, wch oni cia drog oddechow lub przez skór ich ma ych ilo ci mog spowodowa zgon albo ostre lub przewlek e niekorzystne skutki dla zdrowia cz owieka [warto ci toksyczno ci ostrej s wyra one jako warto ci DL 50 (droga pokarmowa, po naniesieniu na skór ) lub CL 50 (przez drogi oddechowe)] substancje i mieszaniny szkodliwe substancje i mieszaniny, które w wyniku po kni cia, wch oni cia drog oddechow lub przez skór mog spowodowa zgon albo ostre lub przewlek e niekorzystne skutki dla zdrowia cz owieka [warto ci toksyczno ci ostrej s wyra one jako warto ci DL 50 (droga pokarmowa, po naniesieniu na skór ) lub CL 50 (przez drogi oddechowe)] substancje i mieszaniny r ce substancje i mieszaniny, które w kontakcie z ywymi tkankami mog powodowa ich zniszczenie substancje i mieszaniny dra ni ce substancje i mieszaniny nie wykazuj ce dzia ania r cego, które w przypadku krótkotrwa ego, d ugotrwa ego lub wielokrotnego kontaktu ze skór lub b on luzow mog powodowa ich stany zapalne. Nale do nich mi dzy innymi: amoniak, chlor, tlenki azotu, fluorowodór, kleje, rozpuszczalniki organiczne, zwi zki azowe i inne, substancje i mieszaniny uczulaj ce substancje i mieszaniny, które w wyniku wch oni cia do organizmu drog oddechow lub przez skór mog wywo a stan nadwra liwo ci, a kolejne nara enie na substancj spowoduje niekorzystne dla zdrowia cz owieka charakterystyczne skutki w postaci zmian uczuleniowych na skórze lub uczulenia uk adu oddechowego (astma zawodowa). Nale do nich np. zwi zki chromu, niklu, kobaltu, formaldehyd, fenol, substancje i mieszaniny rakotwórcze substancje i mieszaniny, które w przypadku przyjmowania drog pokarmow, wch aniania drog oddechow lub przez skór mog by przyczyn raka lub wzrostu cz sto ci jego wyst powania np. azbest, benzen, arsen, produkty ropopochodne substancje i mieszaniny mutagenne substancje i mieszaniny, które w przypadku przyjmowania drog pokarmow, wch aniania drog oddechow lub przez skór mog by przyczyn dziedzicznych wad genetycznych lub wzrostu cz sto ci ich wyst powania np. iperyt, formaldehyd, benzen, kwas azotowy itp. substancje i mieszaniny dzia aj ce szkodliwie na rozrodczo substancje i mieszaniny, które w przypadku przyjmowania drog pokarmow, wch aniania drog oddechow lub przez skór mog by przyczyn szkodliwych skutków u potomstwa, innych ni wady genetyczne, lub wzrostu cz sto ci wyst powania takich skutków lub zaburze funkcji lub mo liwo ci rozrodczych u cz owieka. S to substancje powoduj ce obni enie p odno ci u m czyzn (np. benzen, o ów) lub poronienie u kobiet (np. rozpuszczalniki organiczne). w Reakcja organizmu na zwi zki chemiczne zale y od ich w a ciwo wch ania nia, wielko ci da ki, okresu nara enia, cech organizmu (p e, wiek, ogólny stan zdrowia, od ywianie) oraz od czynników zewn trznych, takich jak temperatura i wilgotno powietrza. Wprowadzona do organizmu substancja chemiczna dostaje si do wielu narz dów, przez co mo e spowodowa zaburzenia w ich czynnociach, a wyst puj ce objawy chorobowe nazywamy zatruciem. Wch oni ty zwi zek mo e by wydalony z organizmu lub zatrzymany na pewien okres, a niektóre zwi zki pozostaj nawet na sta e. zia anie chemicznych ocenia si na podstawie wyników bada eksperymentalnych na zwierz tach, jak i bada epidemiologicznych populacji ludzi nara onych w rodowisku pracy i y cia. 133

2 Zatrucia mo na podzieli ze wzgl du na Ostre powstaje w wyniku wch oni cia do organizmu dawki substancji w krótkim czasie i charaktery si du dynamik objawów klinicznych. W skrajnych przypadkach mo e prowadzi do mierci. Podostre objawy dzia ania toksycznego substancji wyst puj w sposób mniej gwa towny po wch o dawki jednorazowej lub kilkakrotnej. Przewlek e proces chorobowy powstaje w wyniku d ugotrwa ego oddzia ywania substancji chemicznej na cz owieka. Odznaczaj si stopniowym narastaniem objawów chorobowych, pocz tkowym okresie mog by trudno uchwytne i nie zawsze s przypisywane dzia aniu chemicznych. Drogi wch aniania substancji chemicznych do organizmu: Wch anianie przez drogi oddechowe jest najcz stszym sposobem przenika nia ich do organizmu. W ten sposób wch aniaj si do organizmu substancje w postaci par, gazów, dymów, aerozoli i py ów. Szybko wch aniania w dro gach oddechowych zale y od w a ciwo ci substancji. Na ogó nie wielkie jest wch anianie w obr bie górnych i rodkowych dróg oddechowych, a najszybciej odbywa si p cherzykach p ucnych.. Wch anianie przez skór dotyczy zarówno substancji dobrze rozpuszczalnych w wodzie, jak i w t usz czach Uszkodzenia skóry, podwy szona tem peratura i wilgotno zwi kszaj zdolno wch aniania substancji przez skór Wch anianie przez przewód pokarmowy. Sub stancje dostaj si przez usta do o dka najcz ciej drog po redni, prze niesione r koma, wraz z po ywieniem, w czasie picia napojów lub palenia papierosów, a wi c g ównie z powodu zaniedba higienicznych. 134

3 Dzia anie substancji chemicznych na organizm cz owieka mo e by miejscowe i uk adowe, a ich nasilenie mo e mie charakter ostry i przewlek y. Miejscowe dzia anie substancji chemicznych to g ównie dzia anie dra ni ce. Powstaje w wyniku bezpo redniego kontaktu substancji chemicznych ze skór, b onami luzowymi oczu i górnych dróg oddechowych. Kontakt oczu z substancjami chemicznymi, takimi jak kwasy, zasady czy rozpuszczalniki powoduje stany chorobowe o zró nicowanym nasileniu poczynaj c od szczypania i zawienia do trwa ej utraty wzroku. Niektóre substancje chemiczne takie jak zasady, kwasy, rozpuszczalniki organiczne, myd a i rodki pior ce, stykaj c si ze skór, niszcz jej warstw ochronn, powoduj c wysuszenie, chropowato i owrzodzenie. Substancje powoduj ce takie zmiany s nazywane pierwotnie dra ni cymi, a stany chorobowe wywo ane przez nie okre la si jako wyprysk z po dra nienia. Bezpo rednie dzia anie gazów lub py ów dra ni cych na drogi oddechowe wywo uje w nich stany zapalne, które obejmuj ró ór, chlorowodór, amoniak, formaldehyd kwas octowy powoduj zmiany w górnych drogach oddechowych, które objawiaj si w postaci kaszlu, kichania, a przy du ych ich st eniach mo e nawet dochodzi do skurczu g o ni i oskrzeli. Fosgen, tlenki azotu wywo uj bezpo rednie zmiany w tkance p uc nej, powoduj c obrz k p uc (pojawienie si wysi ku w p ucach). Objawom nara enia towarzyszy kaszel, sinica oraz od krztuszanie du ych ilo ci luzu. Dzia anie uk adowe substancji chemicznych to m.in. w o rod kowym i obwodowym uk adzie nerwowym,, w trobie, nerkach, uk adzie sercowonaczyniowym itd. Stopie ci ko ci zmian i czas potrzebny do ich wywo ania zale y od st enia i wch oni tej do organizmu dawki. Na o rodkowy uk ad ner wowy dzia aj mi dzy innymi pary rt ci i o ów. Do zwi zków uszkadzaj cych w trob nale m. in. nitrozwi zki, a uk ad krwiotwórczy np. benzen i jego homologi. barwnikami anilinowymi i olejkami eterycznymi. Dzia anie substancji chemicznych na organizm cz owieka zale y od ich st enia w rodowisku oraz okresu nara enia. Dla ka dej substancji mo na wyznaczy st enie, w którym i poni ej którego nie wyst pi szkodliwe zmiany w sta nie zdrowia pracownika. Koncepcja ta stanowi podstaw okre lenia najwy szych dopuszczalnych st e jako kryterium oceny warunków pracy. Polska lista normatywów higienicznych obejmuje trzy kategorie najwy szych dopuszczalnych st e. S to: warto rednia wa ona st enia, którego oddziaywanie na pracownika w ci gu 8godzinnego dobowego i przeci tnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, okre lonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywno ci zawodowej nie powinno spowodowa ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przysz ych pokole. warto rednia st enia, które nie powinno spowodowa ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, je eli wyst puje w rodowisku pracy nie d u ej ni 15 minut i nie cz ciej ni 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odst pie czasu nie krótszym ni 1 godzina. warto st enia, która ze wzgl du na zagro enie zdrowia lub ycia pracownika nie mo e by w rodowisku pracy przekroczona w adnym momencie. Warto ci dopuszczalne st e s ustalane na podstawie wyników bada do wiadczalnych przeprowadzanych na zwierz tach, wyników obserwacji lekarskich grup pracowniczych nara onych na substancje chemiczne w warunkach przemys owych oraz wyników bada epidemiologicznych, w których zosta a okre lona zale no pomi dzy wielko ci nara enia, czasem trwania ekspozycji zawodowej, a jej skutkami zdrowotnymi. Pracodawca rozpoczynaj cy dzia alno gospodarcz lub j wznawiaj cy, oraz przy ka lu produkcji lub jej technologii, zobowi zany jest do poinformowania o tym w a ciwego inspektora sanitarnego, który okre la rodzaj bada i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia. Celem okre lania ich st e w rodowisku pracy jest stwierdze nie, czy nie przekraczaj one warto ci przyj tych za najwy sze dopuszczalne st enia (NDS, NDSCh, NDSP). Uzyskane wyniki decyduj o konieczno ci podejmowania dzia a nych przez pracodawców, maj cych na celu ochron zdrowia zatrudnionych pracowników. 135

4 6. KARTY CHARAKTERYSTYK SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych s to dokumenty zawieraj ce kompleksowe informacje niezb dne dla u ytkowników o ich w a ciwo ciach, rodzaju i rozmiarach stwarzanego zagro enia, zasadach bezpiecznego u ytkowa nia oraz sposobach ochrony ludzi i rodowiska poza zak adem pracy w przypadku awaryjnej emisji danych zawartych w kartach pozwala na szybkie udzielenie pomocy poszkodowanym w ramach pomocy przedlekarskiej. Karty charakterystyki s powszechnie przyj t i skuteczn metod dostarczania informacji dotycz cych subs i mieszanin we Wspólnocie i sta y si integraln cz ci systemu w ramach rozporz dzenia (WE) (REACH). Wytyczne dotycz ce sporz dzania kart charakterystyki s zamieszczone w za czniku rozporz dzenia (WE) nr 1907/2006. Karta charakterystyki zawiera dat sporz dzenia i nast puj ce punkty: 1) identyfikacja substancji/mieszaniny i identyfikacja przedsi biorstwa 2) identyfikacja zagro e 3) sk ad/informacja o sk adnikach 4) pierwsza pomoc 5) post powanie w przypadku po aru 6) post powanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do rodowiska 7) post powanie z substancj /preparatem i jej/jego magazynowanie 8) kontrola nara enia/ rodki ochrony indywidualnej 9) w a ciwo ci fizyczne i chemiczne 10) stabilno i reaktywno 11) informacje toksykologiczne 12) informacje ekologiczne 13) post powanie z odpadami 14) informacje o transporcie 15) informacje dotycz ce przepisów prawnych 16) inne informacje. Karty charakterystyk substancji i niebezpiecznych powinny b gromadzone i wykorzystywane w za k adach produkuj cych lub stosuj cych te substancje, jednostkach projektuj cych instalacje i zak ady przerabiaj ce te substancje, uczestnicz cych w ich obrocie oraz ratowaniu ludzi, mienia i rodowiska, zagroonych dzia aniem niebez piecznych substancji chemicznych. Likwidacja lub ograniczenie oddzia ywania na pracowników i rodowisko szkodliwych czynników chemicznych jest obowi zkiem ka dego pracodawcy. Pracownicy natomiast powinni stosowa si do wszystkich ustalonych procedur, maj cych na celu eliminowanie wp ywu tych czynników na ich zdrowie. Mo na to uzyska ró nymi metodami, których g ównym zadaniem jest ograniczenie lub likwidacja róde zagro e chemicznych. Jest to zadanie bardzo trudne do reali zacji w praktyce, wymagaj ce cz sto nawet znacznych nak e chemicznych mog by realizowane metodami technicznymi lub organizacyjnymi. Metody te obejmuj : zmiany w procesach technologicznych maj ce na celu zmniejszenie emisji substancji toksycznych poprzez ich usuni cie lub zast pienie mniej szkodliwymi, zaprzestanie wykonywania procesów stwarzaj cych szkodliwe warunki pracy, automatyzacja, robotyzacja i hermetyzacja procesów technologicznych, stosowanie rodków ochrony zbiorowej, g ównie w postaci wentylacji, izolacja stanowisk pracy, na których wyst puje nadmierne wydzielanie szkodliwych substancji, prawid owe magazynowanie w substancji chemicznych oraz prawid owa likwidacja odpadów, rotacj, skrócony i limitowany czas pracy na zagro onych stanowiskach, stosowanie w a ciwych rodków ochrony indywidualnej, przestrzeganie przepisów bhp, ktyk medyczn, przestrzeganie przez pracodawców zalece s u by medycyny pracy. Wymienione wy ej dzia ania stosowane w prawid owy i wiadomy sposób pozwol na unikni cie lub zmniejszenie skut ków dzia ania na ludzi i rodowisko substancji chemicznych. 136

5 1. odeks pracy BHP w praktyce (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwole i stosowanych ogranicze w zakresie chemikaliów (REACH), utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniaj ce dyrektyw 1999/45/WE oraz uchylaj ce rozporz dzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporz dzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak równie dyrektyw Rady 76/769/EWG i dyrek Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (DzUrz WE L 396 z , 6. Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniaj ce i uchylaj ce dyrektywy 67/548/EWG 1999/45/WE oraz zmieniaj ce rozporz dzenie (WE) nr 1907/2006 (DzUrz WE L 353 z , s zm.) PYTANIA KONTROLNE 137