Małgorzata Kacprzak, Anna Grobelak

Transkrypt

1 Małgorzata Kacprzak, Anna Grobelak Wpływ różnych dawek osadów ściekowych na proces fitostabilizacji Cd, Zn i Pb Streszczenie. Celem badań było określenie wpływu różnych dawek osadów ściekowych na proces wspomaganej fitostabilizacji cynku, kadmu i ołowiu w uprawach trzech gatunków traw: kostrzewy trzcinowej (Festuca arundinacea Schreb.), życicy trwałej (Lolium perenne L.) oraz kostrzewy owczej (F. ovina L). Gleba wykorzystana w badaniach, pochodziła z terenów leśnych przyległych do Huty Cynku Miasteczko Śląskie S.A. i charakteryzowała się wysoką zawartością metali ciężkich, (głównie Cd, Pb i Zn), a także niską wartością ph, małą pojemnością sorpcyjną oraz niską zawartością substancji organicznej i pierwiastków biogennych. W przeprowadzonym doświadczeniu wazonowym sporządzono mieszaniny gleby z wzrastającymi dawkami osadów ściekowych z przemysłu rozlewniczego (w proporcjach wagowych w stosunku do gleby 10%, 20%, 30%, 40%, 50% i 60%). Dodatek osadów ściekowych umożliwił wzrost i rozwój traw: im wyższe dawki osadów tym większa biomasa (najwyższe plony uzyskano przy 40 i 50% dodatku osadów ściekowych w przypadku kostrzewy owczej i trzcinowej oraz 60% dla życicy trwałej). Na glebie bez osadów nie obserwowano wzrostu roślin. Dostępność metali dla roślin malała wraz ze zwiększaniem dawki osadów. Przy czym, przy zastosowaniu 40, 50 i 60% dodatku osadów ściekowych spadek zawartości metali ciężkich utrzymywał się na stałym poziomie dla wszystkich trzech gatunków traw. Użyte w doświadczeniu osady ściekowe mogą zostać wykorzystane do rekultywacji gleb skażonych Zn, Cd i Pb, ubogich w azot i fosfor oraz pozbawionych okrywy roślinnej. Wraz ze zwiększaniem dawki osadów ściekowych zwiększa się immobilizacja metali w materiale glebowym, a tym samym zmniejsza się stężenie metali w biomasie roślinnej Do celów rekultywacyjnych zalecany jest wysiew mieszanek różnych gatunków traw. Słowa kluczowe: osady ściekowe, zanieczyszczone gleby, metale ciężkie, biodostępność. Wprowadzenie Pierwiastki śladowe (w tym metale ciężkie) są często spotykanymi zanieczyszczeniami terenów przemysłowych i rolniczych zarówno w Europie jak i innych rejonach świata. Ich długotrwała depozycja powoduje akumulację w powierzchniowych warstwach gleby oraz migrację w głąb profilu glebowego, aż do wód podziemnych. Mogą także być przenoszone w wyniku erozji z cząsteczkami gleby do wód powierzchniowych a następnie włączane do łańcucha troficznego [10]. Dynamika zmian form metali jest najbardziej intensywna w wierzchniej warstwie gleb i zależy od zróżnicowanej populacji mikroorganizmów, zawartości materii organicznej, pojemności sorp- Małgorzata Kacprzak, Anna Grobelak Instytut Inżynierii Środowiska, Politechnika Częstochowska 99

2 cyjnej (CEC) oraz od biologicznych interakcji związanych z mikroorganizmami ryzosfery a także z samą rośliną [1]. Mobilizacja, reaktywność i biodostępność metali w początkowych stadiach zanieczyszczenia w dużym stopniu zależy od formy w jakiej dostały się do gleby [10]. W rejonach objętych działalnością przemysłu hutniczego, metalurgicznego i koksowniczego, gleby są zanieczyszczone także wprowadzeniem nadmiernych ilości anionów np. siarki, co w rezultacie zakwasza gleby i zwiększa rozpuszczalność metali, a tym samym ich toksyczność. W wyniku procesów wymiany jonowej następuje silne nasycenie minerałów ilastych tymi anionami, co prowadzi do uruchomienia jonów Al 3+ oraz Si 4+ działających niekorzystnie na wegetację roślin. W dalszej perspektywie zachodzi rozkład struktur minerałów krzemianowych a w efekcie zniszczenie mineralnego kompleksu sorpcyjnego co skutkuje degradacją gleby [9]. Tereny zdegradowane na ogół reprezentują słaby stopień rozwoju okrywy roślinnej. Pozbawione roślinności gleby są podatne na erozję i wymywanie, co może prowadzić do przemieszczania zanieczyszczeń do kolejnych elementów środowiska. Z tego względu stosowanie wspomaganych metod fitostabilizacji znajduje swoje uzasadnienie. W procesie fitostabilizacji dochodzi do strącania lub immobilizacji nieorganicznych zanieczyszczeń w glebie, na powierzchni korzeni lub w ich tkankach [20]. Gatunki znajdujące zastosowanie w procesie fitostabilizacji posiadają głęboki i rozgałęziony system korzeniowy o jak największej powierzchni ryzosfery np. trawy z rodzaju kostrzewy (Festuca sp.), życice (Lolium sp.), i perze (Agropyron sp.) a także gatunki zielne [20]. Choć rośliny usuwają niewiele zanieczyszczeń, ważny jest ich wzrost na zanieczyszczonej glebie [9], a tym samym zmniejszanie biodostępności zanieczyszczeń. Dodatki glebowe w procesie wspomagania fitostabilizacji są stosowane w celu zainicjowania wzrostu roślin oraz poprawy stabilizacji/immobilizacji metali [7, 9, 20]. Najczęściej są to nawozy fosforowe i wapniowe, popioły lotne i odpady organiczne [1, 13]. Wprowadzenie biomasy lub osadów ściekowych powoduje wzbogacenie gleby w składniki biogenne [2] oraz poprawę parametrów fizyczno-chemicznych gleby. Immobilizacja metali na odpadach organicznych zachodzi dzięki reakcjom kompleksacji, adsorpcji i redox [1]. Zgodnie z europejskim ustawodawstwem (EC/91/692) oczekuje się, że biodegradowalne odpady w tym osady ściekowe znajdą zastosowanie w kompostowaniu i przyrodniczym wykorzystaniu, (w tym do rekultywacji terenów poprzemysłowych) przez co możliwym będzie odzysk biomasy i składników biogennych z odpadów oraz oczyszczaniu gleb z metali ciężkich [18]. Głównym celem badań było określenie wpływu różnych dawek osadów ściekowych na proces wspomaganej fitostabilizacji Cd, Pb i Zn w uprawach trzech gatunków traw. Przy czym oszacowano wpływ substancji biogennych i materii organicznej zawartych w osadach ściekowych na usuwanie i/lub stabilizację Cd, Pb i Zn przez wybrane gatunki traw oraz określono biodostępność metali ciężkich w materiale glebowym. Praca stanowi część serii badań mających na celu dobór gatunków traw oraz odpowiedniej dawki osadów ściekowych w procesach fitoremediacji/rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi. 100

3 Materiał i metody Eksperyment wazonowy W doświadczeniu wazonowym wykorzystano glebę piaszczystą (S) skażoną metalami ciężkimi (głównie Cd, Pb i Zn) pochodzącą z terenu otaczającego hutę cynku i ołowiu w Miasteczku Śląskim oraz osady ściekowe ustabilizowane tlenowo z oczyszczalni ścieków przy wytwórni wód mineralnych. W doświadczeniu (prowadzonym przez 8 tygodni w warunkach kontrolowanych w komorze fitotronowej) sporządzono mieszaniny gleby z odpowiednią dawką osadów ściekowych w proporcjach wagowych w stosunku do gleby 10%, 20%, 30%, 40%, 50% i 60%. Kontrolę stanowiły takie same kombinacje osadów z glebą bez roślin. Po dwutygodniowym okresie ustalania równowagi geochemicznej wysiano następujące gatunki traw: kostrzewę trzcinową (FA) (Festuca arundinacea Schreb.), życicę trwałą (LP) (Lolium perenne L.) oraz kostrzewę owczą (FO) (F. ovina L). Każdy gatunek rósł na siedmiu kombinacjach gleby i osadów (S+ss) w trzech powtórzeniach. Wysiew nasion przeprowadzono zgodnie z zalecaniami producenta. Temperatura w komorze fitotronowej wynosiła odpowiednio 20 o C w dzień i 14 o C w nocy, a wilgotność utrzymywała się na poziomie 70%. W czasie wegetacji roślin nie stosowano dodatkowego nawożenia a jedynie podlewanie woda dejonizowaną. Po 4 i 8 tygodniach trwania doświadczenia pobrano odcieki z każdej doniczki. Zbiór roślin i przygotowanie gleby do analiz Rośliny zbierano po 8 tygodniach doświadczenia. Nadziemną biomasę ścinano na wysokości 1 cm, suszono w temperaturze 70 o C przez 48 godzin i ważono w celu określenia przyrostu biomasy z każdej doniczki (g s.m./doniczkę). Korzenie oddzielono od materiału glebowego i dokładnie wypłukano. Wysuszoną biomasę roślinną zmielono. Natomiast powietrznie suchy materiał glebowy przesiano przez sito o średnicy oczek 2 mm, a następnie przygotowano do analiz zgodnie z [8]. Analizy chemiczne Wykonano analizy fizyczno-chemiczne materiału glebowego, w którym oznaczano: ph w H 2 O i w KCl według PN-ISO 10390:1997 [13], CEC według Kappena [8], zawartość kwasów huminowych według Stevensona [7], ogólny N metodą Kjeldahla zgodnie z PN-ISO 11261:2002 [15], wilgotność próbek według PN-ISO 11465:1999 [16], zawartość węgla ogólnego i organicznego w glebie po suchym spaleniu zgodnie z PN-ISO 10694:2002. W celu oznaczenia potencjalnie przyswajalnych form metali materiał glebowy ekstrahowano w 0,01 M CaCl 2. Natomiast w celu oznaczenia całkowitej zawartości Cd, Pb i Zn materiał roślinny, osady ściekowe i materiał glebowy zmineralizowano w wodzie królewskiej zgodnie z PN-ISO 11047:2001 [14]. Zmineralizowane próbki, ekstrahowane w chlorku wapnia oraz próbki odcieków analizowano 101

4 przy zastosowaniu metody plazmy indukcyjnej za pomocą emisyjnej spektrometrii atomowej (ICP AES według PN-ISO-11042:2001) [14]. Wyniki i dyskusja Właściwości fizyczne i chemiczne gleby oraz osadów ściekowych Gleba pochodząca z zanieczyszczonego terenu huty cynku była kwaśna (niskie ph w 1M KCl), a otrzymane wartości pojemności sorpcyjnej (CEC), wilgotności oraz zawartości węgla i pierwiastków biogennych pozwalają określić ją jako wysoce zdegradowaną, (Tab. 1). Natomiast osady ściekowe charakteryzowały się wysoką zawartością substancji organicznej oraz niską zawartością metali ciężkich, (Tab. 1). Ponadto zawierały relatywnie dużo azotu i fosforu. Zgodnie z polskim ustawodawstwem takie osady można wykorzystać na cele rekultywacyjne, a ze względu na niską zawartość metali ciężkich nawet w rolnictwie [17]. Table 1. Selected chemical and physical characteristics of the contaminated soil (S) and sewage sludge (ss) Tabela 1. Wybrane parametry fizyczno-chemiczne zanieczyszczonej gleby (S) i osadów ściekowych (ss) Parametr Gleba (S) Osady ściekowe (ss) Wilgotność [%] 18,46±0,97 91,3±0,43 CEC [cmol(+) kg -1 s.m.] 10,9±0,86 nie badano ph w H 2 O 5,27±0,51 7,15±0,65 ph w 1M KCl 4,81±0,62 nie badano C ogólny [g kg -1 s.m.] 14,33±2,51 315,54±23,87 C organiczny [g kg -1 s.m.] 13,21±3,19 300,12±14,76 N ogólny[g kg -1 s.m.] 0,948±21,78 14,560±2,65 P biodostępny [mg kg -1 s.m.] 18,971±4, ,35±54,17 P ogólny [mg kg -1 s.m.] 70,81±7, ,73±61,23 Zawartość metali ciężkich [mg kg -1 s.m.] Cd Zn Pb całkowity 14,22±2,54 1,7±0,45 ekstrahowalny CaCl 2 0,096±0,009 nie badano całkowity 1062,65±12,58 288,9 ±12,81 ekstrahowalny CaCl 2 1,375±0,071 nie badano całkowity 1422,00±31,78 149±5,93 ekstrahowalny CaCl 2 0,403±0,064 nie badano 102

5 Analiza biomasy roślinnej Stwierdzono, że wraz ze wzrostem zastosowanej dawki osadów uzyskano zwiększenie przyrostu biomasy, (Rys. 1). Sucha biomasa części nadziemnych osiągnęła wartości od 4,5 nawet do 47,3 g na doniczkę, przy czym największe wyniki uzyskano dla kombinacji gleby i największym udziale osadów ściekowych, (Rys.1). Dla życicy trwałej (LP) produkcja biomasy była 10x większa przy 60% dodatku osadów niż gdy wprowadzono 10% osadów ściekowych do gleby. Fig. 1. Dry weights for plant biomass harvested from pots after 8 weeks of growth; ss-sewage sludge, Festuca arundinacea Schreb. (FA), Lolium perenne L. (LP), Festuca ovina L. (FO) Rys. 1. Biomasa traw uzyskana po 8 tygodniach doświadczenia; ss- osady ściekowe, Festuca arundinacea Schreb. (FA), Lolium perenne L. (LP), Festuca ovina L. (FO) Zawartość badanych metali ciężkich w biomasie części nadziemnych i korzeniach była znacząco wyższa dla gatunków traw rosnących w wazonach o małym udziale osadów ściekowych, (Rys. 2). W przypadku Cd uzyskano wyższą zawartość pierwiastka w tkankach korzeni traw w porównaniu do tkanek części nadziemnych. Dla kombinacji osadów i gleby (ss+s) od 30% do 60% zawartości osadów, odnotowano znacznie niższe stężenie Cd w częściach nadziemnych w porównaniu do korzeni, (Rys. 2). Akumulacja Pb miała miejsce głównie w korzeniach niezależnie od gatunku trawy i kombinacji osadów i gleby. Podobne zależności odnotowano w przypadku Zn. W częściach nadziemnych uzyskano spadek zawartości Zn wraz ze zwiększaniem dawki osadów w porównaniu do korzeni, gdzie ta tendencja była mniej widoczna (Rys. 2). 103

6 Fig. 2. Shoot and root Cd, Pb and Zn concentrations from plants harvested 8 weeks of growth; ss-sewage sludge, Festuca arundinacea Schreb. (FA), Lolium perenne L. (LP), Festuca ovina L. (FO) Rys. 2. Zawartość Cd, Pb i Zn w częściach nadziemnych i korzeniach roślin po 8 tygodniach doświadczenia; ss- osady ściekowe, Festuca arundinacea Schreb. (FA), Lolium perenne L. (LP), Festuca ovina L. (FO) 104

7 Wpływ dodatku osadów ściekowych na właściwości gleby Wartość ph gleby z dodatkiem osadów ściekowych (S+ss) mieściła się w zakresie od 5,2 do 6,3 i odnotowano jej wzrost wraz ze zwiększaniem dawki osadów. Wartość ph odcieków była także wyższa dla kombinacji z osadami w porównaniu do kombinacji bez osadów lub o ich niskim udziale procentowym i mieściła się w zakresie od 5,1 do 6,9. Najwyższą zawartość badanych metali ciężkich w odciekach odnotowano w 4 tygodniu doświadczenia. Przy czym mniejsze stężenia metali uzyskano w odciekach dla kombinacji z roślinami, (Rys. 3). a b Fig. 3. Leachate Cd, Pb and Zn concentrations after 4 (a) and 8 (b) weeks of eksperiment; ss-sewage sludge, Festuca arundinacea Schreb. (FA), Lolium perenne L. (LP), Festuca ovina L. (FO) Rys. 3. Zawartość Cd, Pb i Zn w odciekach po 4 i 8 tygodniach doświadczenia, ss- osady ściekowe, Festuca arundinacea Schreb. (FA), Lolium perenne L. (LP), Festuca ovina L. (FO) 105

8 Fig. 4. Total and bioavailable Cd, Pb and Zn concentrations in soil material; ss-sewage sludge, Festuca arundinacea Schreb. (FA), Lolium perenne L. (LP), Festuca ovina L. (FO), initial-initial sample, contr-control Rys. 4. Całkowita i biodostępna zawartość Cd, Pb i Zn w materiale glebowym; ss-osady ściekowe, Festuca arundinacea Schreb. (FA), Lolium perenne L. (LP), Festuca ovina L. (FO), initialpróbka wyjściowa, contr-kontrola 106

9 Natomiast w odciekach z drugiego poboru (8 tydzień doświadczenia) zmniejszyła się zawartość Zn. Po zakończeniu doświadczenia zaobserwowano, iż w kombinacjach z dodatkiem osadów ściekowych spadła całkowita zawartość wszystkich metali w badanym materiale glebowym. W przypadku kadmu zauważono także niższą koncentrację metalu w glebie w kombinacjach z roślinami w porównaniu do kombinacji bez roślin, (Rys. 4). W przeprowadzonych badaniach odnotowano również zmniejszenie zawartości form biodostępnych metali w kombinacjach z dodatkiem osadów ściekowych w porównaniu do kombinacji bez osadów. Stężenie biodostępnych form Pb i Zn dla kombinacji z roślinami i kombinacji kontrolnych osiągało podobne wartości, (Rys. 4). W przypadku biodostępnych form Cd odnotowano dużo wyższe stężenia w próbkach wyjściowych i kontrolnych w porównaniu kombinacji z roślinami. Stężenie biodostępnych form Cd mieściło się w zakresie od 0 do 10 µg/kg s.m. i malało wraz ze zwiększaniem udziału osadów ściekowych, (Rys. 4). Dyskusja i wnioski Immobilizacja metali ciężkich in situ jest technologią, która może obniżyć koszty remediacji terenów zdegradowanych oraz ingerencyjny wpływ na środowisko. Połączenie stosowania roślin i odpadów organicznych, jak osady ściekowe, umożliwiają odtworzenie okrywy roślinnej i zwiększenie retencji wodnej a tym samym zmniejszenie wypłukiwania metali w głąb profilu glebowego [1]. Zastosowanie osadów ściekowych może być alternatywą dla chemicznych dodatków glebowych. Głównym ryzykiem z tym związanym jest możliwość skażenia gleby metalami ciężkimi, które występują w osadach [3,11]. Problem ten jest bardzo powszechny przy stosowaniu osadów komunalnych. Jednak w przypadku osadów przemysłowych z niektórych gałęzi przemysłu (jak przemysł spożywczy) po odpowiednim przygotowaniu mogą uzyskać pozwolenie na użytkowanie jako substraty wspomagające wzrost roślin, co daje możliwość wprowadzenia ich na grunty skażone, gdzie istnieje konieczność odtworzenia okrywy wegetacyjnej, która pierwotnie została zniszczona na skutek toksycznego wpływu metali ciężkich. Gatunki traw znajdują zastosowanie w procesie fitostabilizacji ze względu na wieloletni cykl wzrostu i rozgałęziony system korzeniowy co stabilizuje strukturę gleby. Ponadto szybki efekt zazielenienia okrywy roślinnej uzyskany w uprawie traw zapobiega przenikaniu związków azotu i fosforu z osadów [19] i sprzyja odnowie gleb. Badania potwierdziły, że na plon uzyskanej biomasy w dużym stopniu miały wpływ zasobność gleby w składniki biogenne oraz poziom wilgotności. Wyniki analiz całkowitej zawartości Cd, Pb i Zn w materiale glebowym potwierdziły, że dodatek osadów ściekowych wpłynął na zmniejszenie całkowitej i biodostępnej zawartości tych pierwiastków. Wprowadzenie do gleb osadów ściekowych zwiększyło efekt immobilizacji metali. Podobne rezultaty opisują Hashimoto i inni [5] oraz Park i inni [13]. Biodostępność pierwiastków śladowych była związana 107

10 z zastosowaniem dodatku osadów ściekowych, a dokładniej z zawartością substancji organicznej, na której może zachodzić silne wiązanie metali. Toksyczność metali jest silnie powiązana z ich biodostępnością [18]. Dodatek osadów ściekowych wpłynął na poprawę właściwości gleby, w tym pojemności sorpcyjnej (CEC), ph, zawartości fosforu, azotu i węgla. Podobne rezultaty opisują także inni autorzy [7, 11, 13]. Dodatek osadów ściekowych do gleb spowodował także zmniejszenie zawartości badanych metali ciężkich w biomasie roślinnej. Natomiast uzyskano wyższe zawartości pierwiastków śladowych w tkankach korzeni przy zastosowaniu niskich dawek osadów, podobnie jak Lawrence [4]. Podsumowując, z przedstawionych wyników można wyciągnąć następujący wniosek: zastosowanie osadów ściekowych na silnie skażone metalami ciężkimi gleby zmniejszyło toksyczność metali dla roślin i ich biodostępność oraz przyczyniło się do poprawy warunków fizyczno-chemicznych gleb i wzrostu roślin, a w efekcie zintensyfikowało sam proces fitostabilizacji. Niewątpliwie miał tu miejsce również tzw. efekt rozcieńczenia zanieczyszczeń spowodowany wprowadzeniem stosunkowo czystego substratu, jakim były osady ściekowe, jednak był on widoczny tylko przy niższych dawkach osadów, co potwierdza rolę materii organicznej w procesach stabilizacji metali (Zn, Cd, Pb) w glebach. Przeprowadzone badania wykonano w ramach BS/401/301/10 i BW401/204/07. Wykorzystany w badaniach sprzęt badawczy w części zakupiono w ramach funduszy europejskich WKP_1/1.4.3/2/2005/61/180/365/2006/U. BIBLIOGRAFIA 1. Adriano, D.C., Wenzel, W.W., Vangronsveld, J., and Bolan, N.S., Role of assisted natural remediation in environmental cleanup. Geoderma, 122, Baryła R., Sawicka J., Kulik M., Lipińska H., Content of Components in Some Grasss Species Irrigated with Purified Sewage, J. Elementol., 14(1): Bień J.B., Osady ściekowe. Teoria i praktyka. Wyd. P.Cz. Częstochowa, Cook L.C., Inouye R. S., McGonigle P.T., Evaluation of four grasses for use in phytoremediation of Cs-contaminated arid land soil, Plant soil 324: Hashimoto Y., Matsufuru H., Sato T., Attenuation of leachability in shooting range soils using poultry waste amendments in combination with indigenous plant species, Chemosphere 73: Kabata-Pendias A., Piotrowska M., Motowicka-Terelak T., Maliszewska-Kordybach B., Filipiak K., Krakowaiak A., Pietruch C., Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale ciężkie, Siarka i WWA. Wyd. P.Św., Kielce. 7. Kacprzak M., Wspomaganie procesów remediacji gleb zdegradowanych. Momografie. Wyd. P. Cz., Częstochowa, Karczewska A., Kabała C., Metody analiz laboratoryjnych gleb i roślin, wersja 4, Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Wrocław. 9. McIntyre t., Phytoremediation of Heavy Metals from soil. W:Tsao, D.T., Phytoremediation, Springer, Berlin,

11 10. Nowack, B., Schulin R., Luster J., Metal fractionation in a contaminated soil after reforestration: Temporal changes versus spatial variability, Env. Pollution 158, Nowak M., Kacprzak M., Grobelak A., Osady ściekowe jako substytut glebowy w procesach remediacji i rekultywacji terenów skażonych metalami ciężkimi, Inżynieria i Ochrona Środowiska, 13, Park J.H., Lamb D., Paneerselvam P., Choppala G., Bolan N., Chung J.W. Role of organic amendmends on enhanced bioremediation of heavy metal(loid) contaminated soils. Journal of Hazardous Materials PN-ISO : Jakość gleby. Oznaczanie ph. 14. PN-ISO 11047:2001. Jakość gleby. Oznaczanie kadmu, chromu, kobaltu, miedzi, ołowiu, manganu, niklu i cynku w ekstraktach z wodą królewską. Metody płomieniowej i elektrotermicznej absorpcyjnej spektrometrii atomowe. 15. PN-ISO : Jakość gleby. Oznaczanie azotu ogólnego. Zmodyfikowana metoda Kjeldahla. 16. PN-ISO : Jakość gleby. Oznaczanie zawartości suchej masy gleby i wody w glebiew przeliczeniu na suchą masę gleby. Metoda wagowa. 17. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 lipca 2010 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych, Dz.U. Nr 137, poz Sanchez-Monedero M.A, Mondini C., de Nobili M., Leita L., Rolg A Land application of biosolids. Soil response to different stabilization degree of the treated organic matter, Waste Management 24, Siuta J., Wasiak G., Zasady wykorzystania osadów ściekowych na cele nieprzemysłowe (przyrodnicze), W:,,Inżynieria ekologiczna, pod red. Siuta J., Wyd. Polskie Towarzystwo Inżynierii Ekologicznej, Bydgoszcz, Tsao, D.T., Overview of Phytotechnologies. W: Tsao D.T., Phytoremediation, Springer, Berlin, The effect of sewage sludge varied doses on Cd, Zn and Pb phytostabilization Abstract. The main objectives of the present study were to determine the effect of different sewage sludge doses on the process of improved Cd, Pb and Zn phytostabilization in the cultivation of three grass species: Festuca arundinacea Schreb., Lolium perenne L. and F. ovina L., and to examine heavy metal bioavailability in amended soil. A pot assessment was conducted using contaminated soil from the site surrounding the zinc smelter in Miasteczko Slaskie Silesia region in Poland and different doses of sewage sludge from bottling plant of mineral water. Shoot and root concentrations of heavy metals were significantly higher for all grass species growing on soil with low sewage sludge application. Total heavy metal concentrations confirmed that sludge amended soils were significantly lower in these trace elements than no amended soil and addition of sewage sludge promoted the heavy metals immobilization in the soils compared to the soils without sewage sludge application. Keywords: sewage sludge, soil contamination, heavy metals, bioavailability. 109