METALE CIĘŻKIE W NIEKTÓRYCH GLEBACH ŚRODKOWEJ I PÓ ŁNO CN EJ POLSKI

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXXVIII. NR?. S WARSZAWA 1987 K R Y S T Y N A C Z A R N O W S K A, B A R B A R A G W O R E K METALE CIĘŻKIE W NIEKTÓRYCH GLEBACH ŚRODKOWEJ I PÓ ŁNO CN EJ POLSKI K atedra G leboznaw stw a S G G W -A R w W arszaw ie W STĘ P W celu określenia stopnia zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego metalami ciężkimi niezbędne jest ustalenie tzw. tła geochemicznego, które w przyszłości powinno być podstawą obliczenia zanieczyszczenia powodowanego przez człowieka. Szczególnie celowe i pilne stają się ustalenia naturalnych zawartości metali ciężkich w glebach regionów jeszcze mało zanieczyszczonych. Dlatego niniejsze badania prowadzono głównie na terenie Polski północnej i środkowej, a więc na obszarach stosunkowo mało uprzemysłowionych i zanieczyszczonych. W Polsce opublikowano już wiele prac dotyczących zawartości pierwiastków śladowych w różnych typach gleb [2-8, 10-13, 15-19, 21]. Tylko jednak w kilku pracach podano informacje dotyczące ogólnej zawartości Cr, Ni, Co, Pb i Cd w glebach. Celem niniejszej pracy było przedstawienie w sposób syntetyczny całkowitej zawartości Fe, Mn, Zn, Cr, Cu, Ni, Co, Pb i Cd w glebach uprawnych, wytworzonych z glin zwałowych i utworów pyłowych, oraz określenie statystycznych zależności między występowaniem wymienionych metali ciężkich a właściwościami fizykochemicznymi gleb. M A T E R IA Ł I M E T O D Y Do badań analitycznych pobrano próbki glebowe z charakterystycznych poziomów genetycznych różnych typów gleb uprawnych. Przeanalizowano 277 próbek z 58 profilów glebowych znajdujących się w granicach administracyjnych 8 następujących województw: białostockiego 8 profilów,

2 42 К. C zarnow ska, В. G w orek koszalińskiego 3 profile, łomżyńskiego 9 profilów, siedleckiego 5 profilów, słupskiego 2 profile, suwalskiego 14 profilów, szczecińskiego 3 profile i warszaw skiego 14 profilów. Zakresem badań objęto gleby brunatne właściwe i wyługowane, płowe oraz czarne ziemie wytworzone z gliny zwałowej lekkiej i średniej lub z utworów pyłowych. Metale ciężkie oznaczono techniką ASA w roztworach po trawieniu próbek glebowych stężonymi kwasami: azotowym, siarkowym i solnym. Glebę uprzednio roztarto w moździerzu agatöwym, a materię organiczną spalono w piecu muflowym»w temperaturze C. Prócz tego oznaczono skład granulometryczny gleb metodą Bouyoucosa według Casagrande a w modyfikacji Prószyńskiego i węgiel organiczny m etodą Tiurina. Do interpretacji statystycznej badanego materiału zastosowano współczynnik korelacji oraz regresję prostoliniową. W Y N IK I B A D A Ń I D Y S K U S J A Przedstawione dane analityczne, dotyczące zawartości metali ciężkich w glebach wytworzonych z glin zwałowych i utworów pyłowych, obejmują zakresy i średnie zawartości tych metali w glebie (tab. 1 i 2). Wcześniejsze badania dotyczące składu petrograficznego i mineralnego glin jako skał macierzystych, z których wytworzyły się analizowane gleby, nie wykazały zasadniczych różnic między glinami zwałowymi zlodowacenia środkowopolskiego a glinami zwałowymi zlodowacenia bałtyckiego. Analiza całkowita składu chemicznego omawianych gleb nie wykazała również istotnych różnic pomiędzy nimi, ich skład chemiczny jest podobny [9]. Wobec tego można uważać, że zróżnicowanie zawartości metali ciężkich w badanych profilach glebowych było wynikiem procesów geologicznych, glebotwórczych i glebowych, a w mniejszym stopniu zależało od zasobności skał macierzystych [4, 6]. Wyraźniejsze różnice w ilości badanych pierwiastków śladowych zaobserwowano w profilach gleb wytworzonych z glin zwałowych starszego zlodowacenia niż w profilach gleb młodszego zlodowacenia. Wynika to ze zjawisk peryglacjalnych, które doprowadziły do spiaszczenia górnych warstw m a teriału glebowego w zasięgu zlodowacenia środkowopolskiego oraz jest związane z czasem trwania procesów glebotwórczych i glebowych. W badanych glebach wytworzonych z glin zwałowych nie stwierdzono większych wahań w zawartości omawianych metali ciężkich. Największa koncentracja pierwiastków śladowych w glebach brunatnych wytworzonych z glin przypadała na poziomy brunatnienia bądź skały m a cierzyste, a w glebach płowych na poziomy wmycia lub ich skały m a cierzyste (tab. 1 i 4). Najuboższe w większość metali ciężkich były po-

3 M etale ciężkie w glebach Polski 43 ziomy akumulacyjne wszystkich badanych typów glebowych oraz poziomy przemywania w glebach płowych nieżależnie od obszaru zlodowacenia. Inaczej był rozmieszczony mangan, ołów i kadm w omawianych profilach. Pierwiastki te wykazywały tendencję do gromadzenia się w poziomach akumulacyjnych, co należałoby wiązać z akumulacją biologiczną i działalnością gospodarczą człowieka. O podobnym rozmieszczeniu pierwiastków śladowych w różnych typach gleb naturalnych wspominają również inni autorzy [2, 3, 7, 10, 17, 20, 21]. W poziomach akumulacyjnych gleb wytworzonych z utworów pyłowych (tab. 2) stwierdzono nie tylko większą zawartość ołowiu i kadmu, ale także m anganu, cynku i miedzi w porównaniu z pozostałymi poziomami genetycznymi. W literaturze tłumaczy się to m ałą zasobnością skały macierzystej w te pierwiastki [11, 12]. W przypadku większości wspomnianych gleb sposób użytkowania (uprawa warzyw) wpłynął na zróżnicowanie ilości Zn, Cu, Pb i Cd w poziomach akumulacyjnych. Rozmieszczenie pozostałych pierwiastków śladowych i żelaza w profilach gleb jest podobne jak w profilach gleb wytworzonych z glin zwałowych. Porównując zawartość metali ciężkich w poziomach genetycznych badanych gleb (tab. 3) należy podkreślić, że poziomy przemywania (A 3) zawierały mniejsze ilości Fe, M n, Zn, Cr, Cu, Ni i Pb. Badania omawianego m ateriału glebowego wykazały, że ogólnie najbogatsze w metale ciężkie, z wyjątkiem kadmu, są gleby wytworzone z gliny zwałowej zlodowacenia bałtyckiego, a najuboższe wytworzone z utworów pyłowych (tab. 4). Można to tłumaczyć zarówno stopniem zwietrzenia m ateriału glebowego, jak i przemyciem tego materiału. Otrzymane przez nas zakresy i średnie zawartości badanych metali ciężkich są zbliżone do wartości, jakie stwierdzono w duńskich glebach wytworzonych ze skał osadowych pochodzenia lodowcowego, z wyjątkiem Fe i Pb [20]. Natomiast wartości te są mniejsze od otrzymanych przez Kabatę-Pendias [13] dla różnych gleb uprawnych oraz rzez innych autorów dla gleb górskich i gleb występujących na obszarze południowo- -wschodniej i południowo-zachodniej Polski [4, 6, 8, 15, 16, 17, 19]. Analiza statystyczna otrzymanych wyników, wykonana oddzielnie dla każdego z badanych rodzajów gleb, z uwzględnieniem zasięgu zlodowacenia, wykazała, że istnieje dodatnia zależność między zawartością Fe, Mn, Zn, Cu, Ni, Co, Pb i Cr a ilością części spławialnych (tab. 5, 6 i 7). Również obliczenia dotyczące poszczególnych poziomów genetycznych badanych typów gleb bez uwzględnienia zlodowacenia potwierdziły (poza nielicznymi wyjątkami) powyższą zależność (tab. 8). Natomiast nie wykazano wpływu części spławialnych na występowanie kadm u w badanych glebach. Współzależność występowania metali ciężkich (poza kadmem) i części spławialnych udowodniono również m etodą regresji prostej. O dnotow ano to

4 T a b e la 1 Zaw artość pierwiastków śladow ych i żelaza w glebach w ytw orzonych z glin zw ałow ych (wahania i średnie) C ontent of the trace elem ents and iron in soils developed from boulder loam s (range and means) P oziom genetyczny G enetic horizon Fe /о Mn Zn Cr Cu N i Со Pb Cd ppm Z lodow acenie bałtyckie gleby brunatne, 14 profilów Baltic glaciation brow n soils, 14 profiles Л i 0,89-1, ,6-11,7 6,3-17,5 2,3-7, , ,3 12,4 4,5 9,8 0,25 (B) 0,80-2, ,6-17,9 6,5-28,1 2,5-7, ,05-0,27 1, ,6 16,6 5,2 10,1 0,17 С 0,61-2, ^ ,3-13,6 11,0-23,2 oj V i o ,10-0,35 1, ,9 15,7 5,2 10,9 0,17 G leby płowe, 8 profilów Soils lessivés, 8 profiles Л! 0,78-1, ,7-13,6 4,4-50,0 1,7-13, ,04-0,63 X 1, ,0 12,7 4,2 11,4 0,22 ^ 3 0,76-1, ^ ,6-7,4 4,6-12,5 2,1-5, ,02-0,19 X 1, ,3 8,6 3,4 6,6 0,10 Bt 1,20-2, ,5-13,8 (66,0)* 12,5-19,6 3,8-15, ,03-0,30 X 2, ,1 15,1 6,6 11,5 0,13 С 1,11-2, ,6-16,3 9,5-67,0 3,9-15, ,04-0,24 X 2, ,4 25,3 7,7 9,8 0,10

5 Z lodow acenie środkow opolskie gleby brunatne, 6 profilów Central P olish glaciation brown soils, 6 profiles 0,65-1, ,6-6, ,6-5, ,19-0,80 X 0, ,9 5,3 3,7 9,5 0,40 (В) 1,15-3, ,9-18,5 7,4-30,4 2,8-13, ,14-1,20 X 1, ,3 15,6 8,2 14,1 0,54 С 1,19-3, ,0-19,7 7,3-36,0 3,9-12, ,07-1,20 X 1, ,2 16,1 8,3 14,1 0,63 G leby płowe, 12 profilów Soils lessivés, 12 profiles A\ 0,39-0, ,0-11,2 2,4-8,3 1,4-3, ,13-0,50 X 0, Д 5,7 2,2 10,9 0,21 ^3 0,46-1, ,8-11,0 2,6-12,2 1,5-5, ,02-0,40 X 0, ,3 7,5 3,2 7,6 0,13 Bt 0,83-2, ,0-28,1 5,1-22,8 2,5-8, ,11-0,60 X 1, ,1 14,8 5,1 11,3 0,19 С 1,16-2, ,0-2 3,3 8,3-20,8 3,0-7, ,07-1,00 X 1, ,2 14,2 5,2 11,0 0,32 * W jednym przypadku In one case

6 T a b e la 2 Zawartość pierw iastków śladow ych i żelaza w glebach w ytw orzonych z utw orów pyłow ych zlodow acenia środkow op olsk iego (wahania i średnie) C ontent o f the trace elem ents and iron in soils developed from silt loam o f central-polish glaciation (range and m eans) P oziom genetyczny G enetic horizon Fe / /0 Mn Zn Cr Cu Ni Co Pb Cd ppm G leby brunatne, 5 profilów Brown soils, 5 profiles A i 0,75-1, ,6-12,8 4,6-9,2 2,3-4, ,22-0,60 X 0, ,1 7,2 3,2 16,6 0,30 (B) 0,42-2, ,8-12,8 4,1-21,4 1,4-10, , X 1, ,8 10,4 4,1 7,4 0,19 С 0,74-1, ON О 1 OO О 6,7-11,4 2,8-6, ,07-0,30 X 1, ,1 9,5 3,8 5,5 0,11 D 0,42-1, ,6-11,2 4,0-21,0 1,1-6, ,10-0,60 X 0, ,8 7,8 2,7 5,3 0,21 G leby płowe, 9 profilów Soils lessivés, 9 profiles 0,53-0, ,2-27,5 2,7-9,3 1,0-6, ,09-0,70 X 0,63 ' ,0 6,2 3,3 17,0 0,39 A 3 0,47-0, ,5-6,8 2,7-25,8 1,0-7, ,01-0,60 X 0, ,9 8,3 3,7 8,8 0,30 Bt 0,45-1, ,4-12,0 2,7-28,0 1,0-9, ,04-0,70 X 0, ,3 11,3 4,6 9,5 0,30 С 0,78-1, ,6-13,8 2,5-11,7 1,2-8, ,03-0,90 X 1, ,3 7,4 4,3 9,8 0,40 D 0,25-2, ,0-22,3 2,5-36,5 0,6-12, ,06-0,40 X 1, ,3 11,7 4,0 10,4 0,20

7 Czarne ziem ie, 5 profilów Black earths, 5 profiles 0,70-1, ,5-16,5 7,0-16,0 2,5-5, ,06-0,48 X 1, ,2 10,6 3,5 16,2 0,30 A x С 0,92-1, о о г " 8,3-15,2 2,8-4, ,10-0,30 X 1, ,5 12,6 3,9 9,5 0,20 С 0,61-1, ,0-7,8 5,7-12,3 2,1-3, ,10-0,23 X 1, ,6 9,4 2,7 5,2 0,20 D 0,53-3, (4000)* ,5-23,4 2,4-41,3 0,6-21, ,03-0,30 X 1, ,6 15,5 6,8 10,4 0,20 * W jednym przypadku - In one case T a b e la 3 Średnia zaw artość pierw iastków śladow ych (ppm ) w badanych poziom ach genetycznych M ean content o f trace elem ents (ppm ) in particular genetic horizons P oziom genetyczny G enetic horizon Liczba próbek Sam ples number M n Zn Cr Cu N i Co Pb Cd Fe С org. <0,02* mm ppm / /о Аг ,8 26,2 7,3 8,9 3,5 12,9 0,29 0,98 1,11 24,9 Аз ,3 24,5 4,7 7,4 4,8 7,6 0,21 0,88 0,34 21,2 Bt ,2 35,8 10,5 16,0 5,2 12,2 0,22 1,58 0,16 28,7 (В) ,1 33,5 10,2 15,1 5,5 11,1 0,24 1,72 0,27 35,6 с ,2 32,8 9,8 15,6 6,6 10,4 0,26 1,58 0,11 31,9 D * 27,8 25,6 8,5 10,6 4,6 9,6 0,24 1,22 0,07 22,9 * W jednej warstwie 4000 ppm In one case 4000 ppm

8 48 К. Czarnowska, В. G worek dla trzech badanych rodzajów gleb (rye. 1 i 2). Zależności powyższe zostały wykazane przez wielu autorów zajmujących się tym zagadnieniem [10, 11, 13, , 21]. W literaturze zwraca się uwagę, że na zawartość omawianych pierwiastków śladowych w glebie dodatni wpływ wywiera nie tylko skład granulometryczny, ale i materia organiczna; stąd więc otrzymane wyniki przeanalizowano pod tym kątem. T a b e la 4 Średnia zaw artość pierw iastków śladow ych (ppm ) i żelaza (%) w glebach w ytw orzonych z glin zw ałow ych i utw orów pyłow ych M ean content o f trace elem ents (ppm ), and iron (%) in soil developed from boulder loam s and silty form ations 1 Próbki ze Z lodow acenie Z lodow acenie środkow op olsk ie w szystkich bałtyckie Central Polish glaciation Pierwiastek profilów Baltic glaciation Elem ent Sam ples from all profiles X gliny boulder loam s gliny boulder loam s utw ory pyłow e silty form ations i X SX X SX X SX Fe 1,35 1, ,07 1,06 0,06 M n , ,50 Zn , , ,96 Cr , , ,00 N i 12,7 16,7 1,25 11,7 0,73 9,8 0,70 Pb 10,3 10,0 0,32 11,0 0,50 10,0 0,64 Cu 8,8 9,5 0,37 9, ,5 0,47 Co 4,7 5,3 0, ,29 4,0 0,30 Cd 0,27 0,17 0,01 0,37 0,05 0,27 0,02 Obliczone współczynniki korelacji nie wykazały jednak dodatniej zależności między ilością Fe, Mn, Zn, Cu, Ni, Co, Pb i Cr a zawartością węgla organicznego w poziomach akumulacyjnych. Wyjątek stanowi Cd, który jest częściowo pochodzenia antropogenicznego. Dodatniej korelacji między omawianymi czynnikami nie udowodniono również dla poziomów: przemywania (wyjątek stanowi Co), brunatnienia i wmycia (tab. 8). Ze współczynników korelacji obliczonych oddzielnie dla badanych trzech rodzajów gleb wynika istnienie raczej ujemnej zależności pomiędzy ilością Fe, Zn, Cu, Ni, Co i Cr a zawartością węgla organicznego w całych profilach glebowych (tab. 5, 6 i 7). Podobne zależności otrzymano również dla różnych gleb [10, 13, 17, 20]. Ponadto obliczenia statystyczne wykazały istnienie dodatniej korelacji między badanymi pierwiastkami, z wyjątkiem kadmu, który koreluje tylko z kobaltem i ołowiem.

9 Rocz* Gleb. T a b e la 5 W spółczynniki korelacji metali ciężkich z ilością części spław ialnych i węgla organicznego w glebach w ytw orzonych z glin zlodow acenia bałtyckiego C oefficients o f correlation r betw een heavy m etals and silt and clay fraction and organic carbon in soils developed from boulder loam s of Baltic glaciation % F e M n Zn Cu N i C o Pb Cr Cd 0 < 0,0 2 mm % c Fe M n Zn Cu N i Co Pb Cr 0,666** -0,3 3 0 * * 0,407** 0,174 0,227* 0,544** 0,058 0,627* 0,317** 0,691** -0,4 0 4 * * 0,878** 0,345** 0,599** 0,507** - 0, ,714** 0,347**. 0,498** 0,671** 0,478** -0,2 6 0 * 0,704** 0,326** 0,540** 0,677** 0,942** 0,376** - 0, ,357** 0,202 0,508** 0,447** 0,360** 0,457** 0,603** -0,2 6 1 * 0,759** 0,359** 0,599** 0,786** 0,612** 0,677** 0,426** -0, ,518** - 0, ,042 0,077-0, ,3 1 8 * * - 0,3 8 6 * * - 0, ,1 4 2 * P = 0,05 ** P = 0,01

10 T a b e la 6 W spółczynniki korelacji metali ciężkich z ilością Części spławialnych i węgla organicznego w glebach w ytw orzonych z glin zlodow acenia środkow opolskiego C oefficients of correlation r between heavy m etals and silt and clay fraction and organic carbon in soils developed from boulder loam s o f Central -Polish glaciation % Fe M n Zn Cu N i C o. Pb Cr Cd 0 < 0,0 2 mm % c Fe M n Zn Cu Ni Co Pb Cr 0,827** _ 0 %4 5 i* * 0,280* 0,001 0,246* 0,691** - 0, ,782** 0,283* 0,482** -0,4 0 8 * * 0,640** 0,217 0,558** 0,810** -0,4 5 1 * * 0,909** 0,341** 0,738** 0,598** 0,710** -0,3 9 1 * * 0,754** 0,238* 0,583** 0,557** 0,633** 0,479** - 0, ,497** 0,299** 0,400** 0,195 0,462** 0,439** 0,720** -0,3 9 9 * * 0,815** 0,394** 0,608** 0,497** 0,839** 0,485** 0,451** 0,222-0, ,164-0, , , ,621** 0,401** - 0,0 6 9 * P = 0,05 * * p = 0,01

11 T a b e la 7 W spółczynniki korelacji metali ciężkich z ilością części spławialnych i węgla organicznego w glebach w ytw orzonych z utw orów pyłowych C oefficients o f correlation r betw een heavy m etals and silt and clay fraction and organic carbon in soils developed from silty form ations % Fe Mn Zn Cu N i Co Pb Cr Cd 0 < 0,0 2 mm % c Fe M n. Zn Cu Ni C o Pb Cr 0,665** - 0, ,392** - 0, ,606** 0,450** 0,364** 0,392** 0,263** 0,562** 0,183 0,661** 0,286** 0,793** 0,646** - 0, ,646** 0,381** 0,260* 0,507** 0,504** - 0, ,590** 0,653** 0,193 0,345** 0,718** 0,370** 0,525** 0,260** 0,123 0,809** 0,725** 0,261* 0,191 0,758** 0,050 0,744** 0,372** 0,437** 0,590** 0,641** 0,353** 0,340** 0,015 0,345** - 0, ,093 0,212 0,182 0,059 0,449** 0,376** - 0,1 4 3 * P = 0,05 ** P = 0,01

12 % ф <0,02 mm % ф <0,02 mm % ф <0,02 mm % ф < 0,02 mm Rye. 1. Regresja prostoliniowa m iędzy ogólną zawartością Fe, M n, Zn i Cu a ilością części spławialnych I w glebach wytworzonych z gliny zwałowej zlodowacenia środkowopolskiego, II w glebach wytworzonych z gliny zwałowej zlodowacenia bałtyckiego. III w glebach wytworzonych z utworów pyłowych Fig. 1. Rectilinear regression between the total content o f Fe, M n, Zn and Cu and the am ount o f clay particles / in soils developed from boulder loam of the Central-Polish glaciation. I I in soils developed from boulder loam of the Baltic glaciation. Ill in soils developed from silty formations

13 % ф <0,02 mm % ф <0,02 mm % ф <0,02 mm % ф <0,02 mm Rye. 2. Regresja prostoliniow a m iędzy ogólną zawartością Ni, Co, Pb i Cr a ilością części spławialnych /, II i III jak w rys. 1 Fig. 2. Rectilinear regression between the total co n ten f o f N i, C o, Pb and Cr and the am ount o f clay particles /, II and III as in Fig. 1.

14 T a b e la 8 W spółczynniki korelacji metali ciężkich z ilością części spław ialnych w badanych poziom ach genetycznyh gleb C eofficients o f correlation r between heavy m etals and the content o f clay particles o f the soils investigated in genetic horizons Pierwiastek Elem ent Poziom y genetyczne G enetic horizons Ai ^3 (В) С D Fe 0,619** 0,569** 0,582** 0,803** 0,722** 0,816** M n 0,101 0,439* 0,845** 0,452** 0,104 0,0547** Zn 0,142 0,389 0,602** 0,710** 0,757** 0,810** 0 < 0,0 2 mm Cu 0,414** 0,142 0,332* 0,768** 0,565** 0,720** N i 0,408** 0,723** 0,578** 0,769** 0,559** 0,695** C o 0,343** 0,373 0,429** 0,728** 0,159 0,583** Cr 0,469** 0,550** 0,594** 0,759** 0,702** 0,846** Pb 0,064 0,139 0,271 0,563** 0,519** 0,433** Cd 0,125-0, , ,311 0,105 0,044 % С org. Cd 0,424** 0,200 0,074 0,279 0,354* 0,169 С о 0,004 0,689** 0,149 0,073 0,051 0,048 * P = 0,05 ** P = 0,01

15 M etale ciężkie w glebach Polski 55 W N IO SK I Badane gleby zawierają naturalne ilości metali ciężkich, które mogą stanowić tzw. tło geochemiczne; wynoszą one średnio: F e 1,35%, Mn 322 ppm, Zn 36 ppm, Cr 30 ppm, Ni 12,7 ppm, Pb 10,3 ppm, Cu 8,8 ppm, Co 4,7 ppm i Cd 0,27 ppm s.m. gleby. Rozmieszczenie metali ciężkich w profilach omawianych gleb uwarunkowane jest procesami glebotwórczymi. Poziomy przemywania (A 3) zawierają najmniej manganu, cynku, chromu, miedzi, niklu, ołowiu, a także żelaza. Gleby wytworzone z glin zwałowych zasobniejsze są w badane pierwiastki śladowe niż gleby wytworzone z utworów pyłowych. W omawianych glebach występowanie Fe, Mn, Zn, Cu, Ni, Co, Pb i Cr koreluje dodatnio z ilością części spławialnych, a brak takiej zależności między zawartością tych pierwiastków a ilością węgla organicznego. L IT E R A T U R A [1] A n d e r s o n A.: H eavy m etals in Sw edish soils. On their relation, distribution and am ounts. Swedish J. Agric. 7, 1977, [2] C h u d e c k i Z., B ła s z c z y k H.: Ocena zasobności gleb Pom orza Z achodniego w niektóre m ikroelem enty. Zesz. probl. Post. N auk roi. 1984, 242, [3] C z a r n o w s k a K.: Z aw artość m etali ciężkich w glebach płow ych W ysoczyzny Siedle- skiej. Zesz. nauk. SG G W -A R, R oi. 16, 1977, [4] C z a r n o w s k a K.: W pływ skały m acierzystej na zaw artość m etali ciężkich w glebach. Zesz. probl. Post. N auk roi. 1984, 242, [5] C z u b a R.: Badania nad zaw artością m ikroelem entów w glebach. Zesz. probl. Post. N auk roi. 1976, 170, [6] D o b r z a ń s k i B., G liń s k i J.: W ystępow anie m ikroskładników w glebach Bieszczadów. R ocz. glebozn. 21, 1970, 2, [7] G a łc z y ń s k a B., P io t r o w s k a M.: Zaw artość pierw iastków śladow ych w niektórych glebach pow iatu Piaseczno. Pam. puł. 53, 1972, [8] G l i ń s k i J.: W pływ niektórych czynników glebotw órczych na zaw artość i rozm ieszczenie m ikroskładników w profilach glebow ych. Cz. II. R ozm ieszczenie m ikroskładników w glebie w zależności od jej użytkow ania. Ann. U M SC, Sect. E, 22, 1967, 4, [9] G w o r e k B.: Pierwiastki śladow e (M n, Zn, Cr, Cu, N i, C o, Pb i Cd) w glebach uprawnych wytw orzońych z glin zw ałow ych i utw orów pyłow ych północno-w schodniego regionu Polski. Cz. I. W łaściw ości fizykochem iczne badanych gleb. R ocz. glebozn. 35, 1984, 2, [10] G w o r e k B.: Pierwiastki śladow e (M n, Zn, Cr, Cu, N i, C o, Pb i Cd) w glebach uprawnych wytw orzonych z glin zw ałow ych i utw orów pyłowych północno-w schodniego regionu Polski. Cz. II. O gólna zawartość pierwiastków śladow ych w glebach w ytw o rzonych z glin zw ałow ych. R ocz. glebozn. 36, 1985, 2, [11] G w o r e k B.: Pierwiastki śladow e w glebach w ytw orzonych z utw orów pyłow ych pół- nocno-w schodniego regionu Polski. R ocz. glebozn. 36, 1985, 3, [12] K a b a t a - P e n d i a s A., P io t r o w s k a M.: C ałkow ita zaw artość m ikroelem entów w glebach P olski. W stępna ocena zasobności gleb i potrzeb naw ożenia m ikroelem entam i w Polsce. W yd. IU N G Ser. S (8), 1972, 7-47.

16 56 К. C zarnow ska, В. G w orek [13] K a b a t a - P e n d i a s A.: Z aw artość m etali ciężkich w glebach uprawnych P olski. Pam. puł. 74, 1981, [14] Ł u p in o w ic z J. S., D u b i k o w s k i G. Р.: O zaw isim osti sodzierżanija m ikroelem ientow ot m iechaniczeskow o sostaw a dierniew o-podzolistych poczw B SSR. A grochim ija 12, 1966, [15] P io t r o w s k a M.: R ozm ieszczenie pierw iastków śladow ych w niektórych profilach gleb w ytw orzonych z lessów W yżyny. Sandom iersko-o patow skiej. Pam. puł. 30, 1967, [16] R o s z y k E.: Z aw artość form ogólnych i rozpuszczalnych w anadu, chrom u, m anganu, niklu, kobaltu i m iedzi w niektórych glebach D o ln eg o Śląska w ytw orzonych z glin pylastych i utw orów pyłow ych. Zesz. nauk. W SR W rocław, Roi. 76, 1968, [17] S a p e k A., S k ł o d o w s k i P.: R ozm ieszczenie Fe, Zn, M n, Cu, C o, N i, Pb i Cd w profilach czarnoziem ów leśno-stepow ych. R ocz. glebozn. 28, 1, 1977, [18] S t r z e s z e w s k i T., K o c i a ł k o w s k i Z.: Badania nad zaw artością M n, Zn, Cu i В w czarnych ziem iach Zastoiska Szam otulskiego. R ocz. glebozn. 25, 1974, 2, [19] S z e r s z e ń L., L a s k o w s k i S., R o s z y k o w a S.: O ddziaływ anie procesów typologicznych na zaw artość m ikroelem entów w glebach w ytw orzonych z utw orów p olod ow cow ych D oln ego Śląska. Zesz. probl. Post. N auk roi. 242, 1984, [20] T j e ll J. C., H o r m a n d M. F.: M etal concentration in D anish arable soils. A cta Agr. Scand. 28, 1978, [21] W o c ła w e k T.: Studia nad zaw artością m ikroelem entów w niektórych glebach erodo- w anych i deluw ialnych środkow ej części Pojezierza M azurskiego. Zesz. nauk. A R T O lsztyn, R oi. 1, 1963, К. ЧАРН ОВСКА, К. ГВОРЕК Т Я Ж Е Л Ы Е М Е Т А Л Л Ы В Н Е К О Т О Р Ы Х П О Ч В А Х Ц Е Н Т Р А Л Ь Н О Й И С Е В Е Р Н О Й Ч А С Т И П О Л ЬШ И К афедра почвоведения Варшавской сельскохозяйственной академии Р е з ю м е И сследовали почвы образованны е из валунных глин центрально-польского и балтийского оледеления и образованны е из пылеватых ф орм аций. Н а основании аналитических данны х установлено, что исследуем ы е почвы содер ж ат естественны е количества таких материалов, как Fe, M n, Zn, Cu, C o, N i и Cr. Единственно свинец и кадмий показы вали тенденцию к накапливанию в п оверхн остн ом гори зон те почв. Распределение исследуемы х элем ентов в почвенных профилях происходило п од влиянием п очвообразовательных процессов. Самы е высокие количества элем ентов в почвах образованны х из глин были установлены в горизонтах бурения или в м атеринской п о р о де лессивированны х почв. Н аименьш ее количество тяжелых металлов установлено в аккумуляционных горизон тах исследуем ы х типов почв, а также в лессивированном ор одзо л и в а ем о м горизонте (A :J лессивированны х почв. В аккумуляционны х же горизонтах почв образованны х из пылеватых ф орм аций установлено не только повы ш ение содерж ания свинца и кадм ия, но и марганца, цинка и меди. И сследования показали, что почвы образованны е из валунных глин содер ж ат высшие количества тяжелы х м еталлов, чем почвы образованны е из пылеватых ф орм аций. С реднее содерж ание тяжелых металлов в образцах целых профилей составляет: Мп 322 ррм,

17 M etale ciężkie w glebach Polski 57 Zn 36 ppm, Cr 30 ppm, N i 12,7 ppm, Cu 8,8 ppm, C o 4,7 ppm, Cd 0,27 ppm и F e 1,35 / сухого вещества почвы. У становленны е количества тяжелы х м еталлов в исследуем ы х почвах приближены к тем, которы е содер ж ат датские почвы образованны е из осадочны х скал ледникового происхож дения, за исключением Fe и Pb. Расчеты коэффициентов прямолинейной корреляции и регрессии показали п олож ительную зависим ость м еж ду содерж ан и ем Fe, M n, Zn, Cu, N i, C o, Pb и Cr и количеством илистых частиц. С другой стороны не установлено такой зависим ости м еж ду количеством указанны х м икроэлем ентов и содерж анием органического углерода. К. CZARNO W SK A. В. GW OREK H E A V Y M E T A L S IN SO M E SO IL S O F T H E C E N T R A L A N D N O R T H E R N P A R T S O F P O L A N D D epartm ent o f Soil Science, A gricultural U niversity o f W arsaw S u m m a r y Soils developed from boulder loam s o f the Central Polish and Baltic glaciations and from silty form ations were investigated. It follow s from the analytical data that the soils under study contain natural am ounts o f such m etals, as Fe, M n, Zn, Cu, C o, N i and Cr. O nly lead and cadm ium show ed a tendency to accum ulation in the upper h orizons o f soils. The distribution o f the elem ents investigated in the soil profiles occurred under the effect o f soil-form ing processes. The highest concentrations o f elem ents in soils developed from loam s has been found in the brow ing horizons or in the parent rock o f brown soils nd in illuvial horizont or also in the parent rock in soils lessivés. T he least am ounts o f heavy m etals have been found in accum ulation horizons o f the soils types under study and in p odzolization horizon (A 3) o f soils lessivés. In accum ulation horizons o f soils developed from silty form ations higher content not only o f lead and cadm ium, but also o f m anganese, zinc and copper has been found. T he investigations have proved that soils d eveloped from boulder loam s contain higher am ounts o f heavy m etals than soils developed from silty form ations. The m ean content o f heavy m etals in sam ples o f the w hole profiles am ounted: M n to 322 ppm, Z n to 36 ppm, Cr to 30 ppm, N i to 12.7 ppm, Cu to 8.8 ppm, Co to' 4.7 ppm, Cd to 0.27 ppm and Fe to 1.35% o f soil dry matter. The am ount o f heavy m etals occurring on the soils investigated approxim ates those in D enish soils developed from sedim entary rocks o f the glacial origin, w ith the exception o f Fe and Pb. C alculations o f the rectilinear correlation and regression coefficients proved a positive relationship betw een the Fe, M n, Zn, Cu, N i, C o, Pb and Cr occurrence and the content o f clay particles. On the other hand, no such a relationship betw een the am ount o f the above elem ents and the organic m atter content has been proved. Doc. dr hah. Krystyna Czarnowska Katedra Gleboznawstwa SG G W -AR Warszawa, ul. Rakowiecka 26 Wpłynęło do redakcji w lipcu 1986

18