Przegląd orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (listopad 2013 styczeń 2014) Prawo małżeńskie w orzecznictwie TK

Transkrypt

1 Przegląd orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (listopad 2013 styczeń 2014) Prawo małżeńskie w orzecznictwie TK 1. Na przełomie listopada i grudnia 2013 r. Trybunał Konstytucyjny wydał dwa istotne wyroki, w których zbadał zgodność przepisów ustaw z konstytucyjnymi wzorcami dotyczącymi ochrony małżeństwa i rodziny 1. W dniu 26 listopada 2013 r., w sprawie P 33/12, zbadał konstytucyjność art. 71 k.r.o. oraz art k.p.c. Przepisy te wyłączają dopuszczalność zaprzeczenia ojcostwa po śmierci dziecka, stanowiąc w szczególności, że wszczęte postępowanie w takim wypadku ulega umorzeniu. Trybunał Konstytucyjny uznał, że takie unormowanie narusza art. 18 i art. 47 Konstytucji RP oraz art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 2. Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że art. 47 Konstytucji gwarantuje każdemu prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Przepis ten pozostaje w ścisłym związku w szczególności z art. 18 Konstytucji i powinien być odczytywany w jego kontekście. W myśl art. 18 Konstytucji małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną prawną. Artykuł ten jest podstawą formułowania przez TK konstytucyjnego prawa do prawnej ochrony życia rodzinnego, obejmującego w szczególności odpowiednią ochronę małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa jako wartości o szczególnym znaczeniu dla społeczeństwa. Dodatkowo, w ocenie Trybunału, z Konstytucji można wyprowadzić prawo do ochrony rodzicielstwa, które przysługuje nie tylko rodzicom pozostającym w małżeństwie, ale także rodzicom dzieci pozamałżeńskich 2. Pierwszym warunkiem zapewnienia prawnej ochrony rodzicielstwa jest ustalenie faktu rodzicielstwa. Prawna ochrona rodzicielstwa zakłada zatem w pierwszej kolejności prawo rodziców do ustalenia więzów pokrewieństwa z dzieckiem, zgodnie ze stanem rzeczywistym. Prawo to częściowo pokrywa się z prawem dziecka do ustalenia jego pochodzenia biologicznego. Trybunał Konstytucyjny podkreślił również, że kwestia fi- 1 Oba omówione wyroki nie zostały jeszcze opublikowane w Zbiorze Urzędowym OTK. 2 Wyrok TK z 16 lipca 2007 r., SK 61/06, OTK ZU 2007, nr 7/A, poz

2 3 4/2014 Przegląd orzecznictwa Trybunału... liacji (wywodzenia syna od ojca) jest niezależna od zagadnienia władzy rodzicielskiej i praw rodziców, a ustalenie pochodzenia dziecka nie musi prowadzić automatycznie do powstania po stronie rodziców praw do sprawowania pieczy nad dzieckiem czy ogólnie praw związanych z wykonywaniem władzy rodzicielskiej 3. Ochrona rodzicielstwa obejmuje m.in. prawo mężczyzny do ustalenia pochodzenia swojego dziecka pozamałżeńskiego, przy czym konkretyzacja tego prawa należy do ustawodawcy, który ma w tym zakresie szeroką swobodę. Konstytucja dopuszcza ustanawianie ograniczeń tego prawa, jeżeli jest to niezbędne dla zapewnienia ochrony innych wartości konstytucyjnych, przy czym ustanowione ograniczenia muszą mieścić się w ramach wyznaczonych m.in. przez zasadę proporcjonalności. Ustawodawca, konkretyzując prawo ojca do ustalenia ojcostwa, musi mieć na uwadze nie tylko jego dobro, ale przede wszystkim dobro dziecka oraz dobro rodziny i małżeństwa. W niektórych sytuacjach może dojść do kolizji tych dóbr. Do ustawodawcy należy zatem staranne wyważenie wszystkich wymienionych dóbr. Dobro dziecka może uzasadniać ograniczenie możliwości ustalenia rodzicielstwa biologicznego. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego prawo do ochrony rodzicielstwa (w tym prawo rodziców do ustalenia ich rodzicielstwa zgodnie ze stanem rzeczywistym) obejmuje także aspekt negatywny, tj. możliwość zakwestionowania istnienia więzów pokrewieństwa między osobami. W kontekście powyższego prawa element ten ma znaczenie nie tylko samoistne, lecz często również związane z tym, że uprzednie zaprzeczenie macierzyństwa lub ojcostwa warunkuje ustalenie macierzyństwa innej kobiety niż wpisana jako matka w akcie urodzenia lub ustalenie ojcostwa innego mężczyzny niż mąż matki dziecka urodzonego w czasie trwania małżeństwa 4. Trybunał zaakcentował, że prawo do prywatności jest tak wykładane również w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Przepis ten gwarantuje m.in. prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego. Obejmuje ono w szczególności prawo do tożsamości i osobistego rozwoju oraz prawo do nawiązywania i rozwijania więzi z innymi ludźmi oraz światem zewnętrznym 5. Ochrona życia prywatnego zakłada m.in. prawo do ustalenia szczegółów swojej tożsamości jako istoty ludzkiej oraz uzyskania odpowiednich informacji w tym zakresie 6. Sytuacja, w której domniemanie prawne przeważa nad rzeczywistością biologiczną lub prawną, bez względu na ustalone fakty i życzenia osób zainteresowanych i bez żadnych korzyści dla kogokolwiek, jest niezgodna z obowiązkiem zapewnienia skutecznej ochrony dla życia prywatnego i rodzinnego 7. Trybunał Konstytucyjny wskazał trzy konstytucyjne zasady dotyczące ustalania pochodzenia dziecka. Po pierwsze, wartością konstytucyjną o szczególnym znaczeniu jest dobro dziecka. Po drugie, z norm konstytucyjnych wynika prawo do prawidłowo 3 Wyrok TK z 28 kwietnia 2003 r., K 18/02, OTK ZU 2003, nr 4/A, poz T. Smyczyński, (w:) System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2011, s. 11 i Wyroki ETPCz z 6 lutego 2001 r. w sprawie Bensaid przeciwko Wielkiej Brytanii, pkt 47, nr 44599/98; z 25 września 2001 r. w sprawie P. G. i J. H. przeciwko Wielkiej Brytanii, pkt 56, nr 44787/98 oraz z 28 stycznia 2003 r. w sprawie Peck przeciwko Wielkiej Brytanii, pkt 57, nr 44647/98. 6 Wyrok ETPCz z 7 lutego 2002 r. w sprawie Mikulić przeciwko Chorwacji, pkt 54, nr 53176/99. 7 Wyrok ETPCz z 2 czerwca 2005 r. w sprawie Znamenskaya przeciwko Rosji, nr 77785/

3 PALESTRA ustalonej filiacji. Relacje rodzinne powinny być kształtowane co do zasady zgodnie z istniejącymi więziami biologicznymi. Najpełniejsza realizacja zasady dobra dziecka dokonywać się może poprzez zapewnienie możliwości jego wychowania w rodzinie, przede wszystkim w rodzinie naturalnej, a więc poprzez pieczę rodzicielską sprawowaną przez osoby związane z dzieckiem więzią biologiczną. Analiza mechanizmów filiacyjnych, na których tradycyjnie opierają się stosunki rodzinne, wyraża w sposób dość oczywisty tendencję do tego, aby relacje prawne na linii rodzice dziecko odpowiadały rzeczywistości biologicznej. Po trzecie, ustalenie więzi biologicznych i ukształtowanie stosunków rodzinnych zgodnie z tymi więziami nie jest wartością bezwzględną i dopuszcza ograniczenia podyktowane koniecznością ochrony dobra dziecka i dobra rodziny. W polskim prawie rodzinnym nie respektuje się bowiem bezwzględnie prawa filiacji ojca biologicznego. Mimo że zakłada się zgodność stanu prawnego i tzw. prawdy biologicznej, nie istnieje bezwzględny obowiązek respektowania więzi biologicznej między prawnym ojcem a dzieckiem, przejawiający się np. koniecznością każdorazowo ingerencji w istniejące stosunki rodzinne w razie twierdzenia, iż kto inny jest ojcem biologicznym. Konstytucja dopuszcza ustanawianie ograniczeń prawa do ochrony rodzicielstwa (w tym do ustalenia rodzicielstwa), jeżeli mieszczą się one w granicach wyznaczonych przez zasadę proporcjonalności, a w szczególności gdy są one wprowadzane w imię ochrony dobra dziecka i dobra rodziny 8. Na tle tych zasad TK dokonał oceny instytucji zaprzeczenia ojcostwa. Podkreślił, że instytucja ta ma służyć obaleniu domniemania pochodzenia dziecka od męża matki, przewidzianego w art i 2 k.r.o. Ma na celu zapewnienie stabilizacji statusu prawnego nie tylko dziecka, ale i małżonków, oraz doprowadzenie do zgodności stanu prawnego z biologicznym w kontekście stosunków rodzicielstwa. Odpowiada generalnemu postulatowi zgodności stanu cywilnego z tzw. prawdą biologiczną i tym samym respektuje jedno z podstawowych praw człowieka, jakim jest prawo do znajomości własnego pochodzenia 9. Trybunał Konstytucyjny uznał, że regulacja zakazująca zaprzeczenia ojcostwa po śmierci dziecka stanowi nieuzasadnione konstytucyjnie ograniczenie opisanych wcześniej praw. Dążenie do realizacji ustawowej zasady niezmieniania stanu cywilnego po śmierci człowieka, ze względu na osobisty charakter spraw o prawa stanu cywilnego, jest niewspółmierne w stosunku do ingerencji w prawo do ochrony życia rodzinnego, w tym również prawo mężczyzny do ochrony rodzicielstwa. Dochodzi bowiem do konfliktu między dobrem w nich chronionym a interesami matki, męża matki oraz rzeczywistego ojca dziecka. W imię poszanowania ustawowej wartości w postaci definitywnego ustalenia, wskutek śmierci danej osoby, jej stanu rodzinnego i relacji majątkowych ze spadkobiercami, doszło do naruszenia doniosłych wartości konstytucyjnych. W opozycji do pożądanego przez ustawodawcę stanu rzeczy pozostaje donioślejsze konstytucyjne prawo mężczyzny do ustalenia rodzicielstwa zgodnie z rzeczywistością oraz dobro rodziny tworzonej przez matkę zmarłego dziecka i dobro rodziny jego domniemanego 8 Wyroki TK z 28 kwietnia 2003 r., K 18/02, OTK ZU 2003, nr 4/A, poz. 32 oraz z 16 lipca 2007 r., SK 61/06, OTK ZU 2007, nr 7/A, poz T. Smyczyński, (w:) Finis legis Christus. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Wojciechowi Góralskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, red. J. Wroceński, J. Krajczyński, Warszawa 2009, t. 2, s

4 3 4/2014 Przegląd orzecznictwa Trybunału... ojca. Podkreślił również, że ustawodawca powinien rozważyć wprowadzenie odpowiednich mechanizmów gwarantujących, iż zaprzeczenie ojcostwa zmarłego dziecka będzie się łączyło z koniecznością jednoczesnego złożenia oświadczenia o uznaniu ojcostwa przez innego mężczyznę albo sądowego ustalenia jego ojcostwa. Trybunał wyartykułował szerszą myśl, że dalsze utrzymywanie zasady niezmieniania stanu cywilnego po śmierci budzi konstytucyjne wątpliwości 10. Takie rozwiązanie nie służy ochronie żadnych uzasadnionych interesów. 3. Wyrokiem z 3 grudnia 2013 r. w sprawie P 40/12 TK uznał natomiast, że niezgodny z Konstytucją jest art. 12 ust. 4 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności, w zakresie, w jakim nie przewiduje dopuszczalności nadania osobnych numerów identyfikacyjnych każdemu z małżonków, w sytuacji gdy istnieje między nimi rozdzielność majątkowa i posiadają odrębne gospodarstwa rolne. Trybunał przyjął, że przepisy te naruszają art. 18 i art. 32 Konstytucji RP. Przepis ten ustanawia zasady nadawania małżonkom numeru identyfikacyjnego, niezbędnego do pozyskania niektórych dotacji unijnych. Przepis ten przewidywał, że małżonkom zawsze można nadać tylko jeden numer, wyłącznie dla jednego małżonka. Nie przewidywał możliwości nadania odrębnego numeru, nawet gdy małżonkowie posiadali dwa odrębne gospodarstwa rolne, i to również w sytuacji, gdy w ich małżeństwie panował ustrój rozdzielności majątkowej. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 18 Konstytucji określa cele działalności organów władzy publicznej. Przepis ten z jednej strony stanowi dyrektywę interpretacyjną pozostałych norm konstytucyjnych i ustawowych, nakazującą najpełniejszą realizację zasady ochrony macierzyństwa, rodzicielstwa i małżeństwa. Z drugiej zaś strony art. 18 Konstytucji pełni rolę normy programowej. Jest nadto elementem przyjętej przez ustrojodawcę aksjologii konstytucyjnej 11. Trybunał podkreślił, że wynikający z kwestionowanego przepisu brak możliwości nadania obu małżonkom numerów identyfikacyjnych mógł wpływać na decyzje o niezawieraniu małżeństwa przez osoby, które nie pozostają w związku małżeńskim. Dla osób, które są posiadaczami odrębnych gospodarstw rolnych, korzystniejsze zwłaszcza z punktu widzenia możliwości ubiegania się o środki finansowe związane z prowadzeniem działalności rolniczej było pozostawanie poza związkiem małżeńskim. Ponadto kwestionowany przepis prowadził do sytuacji, która zagraża trwałości więzi pomiędzy małżonkami, ponieważ może skłaniać do rozwiązania małżeństwa osoby pozostające w związkach małżeńskich i posiadające odrębne gospodarstwa rolne. Niekonstytucyjny przepis różnicował sytuację posiadaczy gospodarstw rolnych, którzy pozostają w związku małżeńskim, i posiadaczy, którzy nie pozostają w związku małżeńskim, a także sytuację samych małżonków, z których tylko jedno jest wpisane do ewidencji producentów. Trybunał Konstytucyjny uznał, że to zróżnicowanie nie pozostawało w bezpośrednim związku z celem przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma. Zostało wprowadzone dla wykluczenia nadużyć polegających na sztucznym 10 Podobnie wyrok TK z 16 lipca 2007 r., SK 61/06, OTK ZU 2007, nr 7/A, poz Wyroki TK z: 11 kwietnia 2006 r., SK 57/04, OTK ZU 2006, nr 4/A, poz. 43 i z 11 maja 2011 r., SK 11/09, OTK ZU 2011, nr 4/A, poz

5 PALESTRA dzieleniu majątku małżonków albo składaniu wniosków o pomoc w odniesieniu do jednego gospodarstwa więcej niż jeden raz. Stosowanie go mogło jednak spowodować wyłączenie wsparcia z funduszy przewidzianych w ramach wspólnej polityki rolnej pewnej kategorii rolników pozostających w związku małżeńskim i posiadających odrębne gospodarstwo rolne, ale niewpisanych do ewidencji i z tego powodu pozbawionych statusu producenta rolnego. Nie spełniało zatem wymagań proporcjonalności, skoro efektem obowiązywania kwestionowanego przepisu było wyłączenie pewnej grupy podmiotów z systemów wsparcia. Trybunał nie dostrzegł również wartości konstytucyjnej, której miałoby służyć zróżnicowanie wprowadzone przez kwestionowany przepis, a nawet przeciwnie, uznał, że jest ono niezgodne z wyartykułowanymi wcześniej wartościami wyrażonymi w art. 18 Konstytucji. 246